Devşirme

Devşirme, Osmanlı Devleti'nin fethettiği topraklardan -özellikle Balkanlar- Hristiyan genç ve yetenekli çocukların toplanması, sıkı bir eğitimden geçirilerek üstün bir asker veya bürokrat oluşturulması sistemidir. Sistem Balkanlarda 'kan vergisi'^[1] olarak adlandırılmış, Balkan devletlerinin tarih kitaplarında 'Osmanlı Köleliği' tabiri kullanılmıştır.^[2] İlk olarak 1438'de yazılı kayıtlarda bahsedilmiştir, ancak muhtemelen daha önce başlamıştır. Sultana sadık bir asker ve memur grubu yaratmıştır. Sistem, 1400'lerden 1600'lere kadar tüm sadrazamları yetiştirmiştir. Bu sistem ile yetiştirilip bürokrat olan devşirmeler arasında Rum Mehmed Paşa, Veli Mahmud Paşa, Yunus Paşa, Rüstem Paşa, Sokollu Mehmed Paşa, Kuyucu Murat Paşa ve Pargalı İbrahim Paşa gibi kişiler vardır. Osmanlı imparatorluğunun eyalet valilerinin ve askeri komutanlarının çoğunu da yetiştirmiştir.^[3] Devşirmeler bazen ailelerine yardım etmek için pozisyonlarını kullanmışlardır. Balkanların imarında devşirmelerin de etkileri olmuştur.

Oğlanlar örgün bir eğitim almış, bilim, savaş ve bürokrasi konularında eğitim görmüş ve padişah danışmanı, seçkin piyadeler, orduda generaller, donanmada amiraller ve maliye üzerinde çalışan bürokratlar olmuşlardır.^[4] Geri kalanlar Yeniçeri olarak orduya katılmıştır.

1594'te, Müslümanların devşirmelerin pozisyonlarını almalarına resmen izin verilmiştir ve Hristiyanları toplama sistemi 1648'de fiilen durdurulmuştur.^[5]^[6] 1703'te yeniden tesis etme girişimine direnilmiştir ve nihayet saltanatının ilk günlerinde III. Ahmet tarafından sistem kaldırılmıştır.

Sistem -genellikle Avrupa'da- çocukların zorla toplanıldığı gerekçesiyle eleştirilmiştir. Bunun yanında dinlerinin zorla değiştirilmesi^[7] de eleştiri konusu olmuştur. William Gervase Clarence-Smith'e göre sistem iyi bir kariyer imkanı sağladığı için Arnavutlar ve Boşnaklar başta olmak üzere bazı Hristiyan aileler oğullarını gönüllü olarak vermişlerdir ancak sistem genellikle yerel halkın gücüne gitmiştir.^[8] Bazı istisnalar dışında Müslüman çocuklar toplanmamasına rağmen, bazı Müslüman aileler çocuklarını kaçırmıştır.^[9] Makedon tarih ders kitaplarında ''ailelerin çocuklarını ormana gizlediği'', devşirmeden kurtulma amacıyla ''parmaklarından birini keserek bilerek onları sakatladığı'' anlatılmıştır.^[2] Paolo Giovio ve diğer başka kaynaklar Hristiyan ebeveynlerin devşirme girişiminden kaçınma girişimlerinden bahsetmiştir.^[10]^[11] 1565'te Epir'de, devşirme sistemine karşı özel olarak başlatılan bir ayaklanma olmuştur.^[8] Aynı bölgeye ait bir halk türküsünde devşirme sistemi eleştirilmiştir.^[12] Ayrıca -genellikle Avrupalı akademisyenler tarafından- sistemin İslam Hukuku'na aykırı olduğu da söylenmiştir.

Bunun yanında çocukların zorla toplanmadığını, sistemin kişilere iyi hayat şartları sağladığını söyleyen görüşler de vardır. Devşirmeler güçlü mevkilere ulaştıkça Bosna'daki Hristiyan ebeveynlerin, çocuklarını almaları için izcilere rüşvet verdiği biliniyordu.^[13]

Devşirilen her çocuğun doğum tarihi, köyü, kazâsı, sancağı, baba ve ana adının yanı sıra eşkali de bir deftere yazılır, bu defterlere eşgal defterleri denirdi. Daha sonra yanına verileceği Türk ailesinin reisi olan sipahisinin ismi de bu deftere yazılırdı. Bu defter iki nüsha tutulur ve biri devşirme memurunda, diğeri de çocukları sevk eden memurda bulunurdu. Günümüze kadar bu eşkal defterlerinden üç adet bulunmuş, bu defterlerdeki bilgilerin incelenmesiyle, kural olarak 8-18 yaş arası gençlerin alınmakta olduğu görülmüş, ancak 6 yaşında alınanları da görülmüştür. Üç defterdeki devşirmelerin yaş ortalaması ise 15.3 çıkmıştır.

Devşirmeler, I. Murad zamanında kurulmuş olan Yeniçeri Ocağı ve Bostancı Ocağı'nın kuruluşlarından bir süre sonrasında, temelini oluşturmaya başlarlar. Devşirme, Osmanlı'da fethedilen bölgelerdeki Hristiyan ailelerin çocuklarının 1/5 ini alarak onları yeteneklerine göre yetiştirmeye dayanırdı; eğer güçlü ve dövüşmeye yatkın iseler Yeniçeri ocağına, devlet işlerine yatkın iseler Saray'a alınırlardı. Bu kapsamda sarayda bulunan Enderun Mektebi devşirme bürokratlar yetiştirmekteydi. Osmanlı tarihinde birçok komutan ve devlet adamı devşirme kökenliydi. Devşirmeler özellikle İstanbul'un Fethi'nin ardından güç kazanmaya ve devletin zirvesine yerleşmeye başladılar. Bu ilk dönemlerde çok faydalı olmuş; devşirmeler, Osmanlı Ordusu'nda önemli yere sahip olmuşlardır. Ancak sistem son dönemlerde suiistimal edilmiş ve bozulmuştur. Devşirme sisteminin Osmanlı imparatorluğunun çözülmesindeki etkisi bugün önemli bir tarihsel tartışma konusudur.

Devşirme sistemi; Nepal, Pakistan ve Hindistan'da günümüzde de devam etmektedir. Tarihte Osmanlı'dan önce, Roma, Bizans ve birçok İslam devletindeki devşirme uygulamasında daha çok yabancı ülke halklarından gençlerin seçilmesi yaygındı. Osmanlı'daki devşirme sistemi ise kendi tebaasından gençlerin toplanması üzerine kuruluydu. Devşirmeler, Yeniçeri Ocağı ve Bostancı Ocağı'nın temelini oluşturur.

Kaynakça

^ Ingvar Svanberg and David Westerlund, Islam Outside the Arab World, Routledge, 1999, s. 140
^ ^a ^b Hacisalihoğlu, Neriman ERSOY (7 Kasım 2017). "BULGARİSTAN TARİH ALGISINDA VE TARİH DERS KİTAPLARINDA DEVŞİRME SİSTEMİ VE YENİÇERİLER". Tarih Dergisi (66): 129-154. ISSN 1015-1818. ^[]
^ William L Cleveland and Martin Bunt; William L. Cleveland. A History of the Modern Middle East. ISBN 978-1-4587-8155-0. 5 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2021.
^ Douglas E Stresusnd. Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids, and Mughals. s. 83.
^ David Nicolle (2011). "Devshirme System". In Alexander Mikaberidze (ed.). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. 1. s. 273–4.
^ Peter F. Sugar. Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804. ISBN 978-0-295-80363-0. 5 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2021.
^ The New Encyclopedia of Islam, ed. Cyril Glassé, (Rowman & Littlefield, 2008), 129.
^ ^a ^b William Clarence-Smith. Islam and the Abolition of Slavery. Oxford University Press. s. 49. ISBN 978-1-78738-415-6. 13 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2021.
^ R. M. Savory (ed.). Introduction ṭo Islamic Civilization.
^ Jacques, E.E. The Albanians: An Ethnic History from Prehistoric Times to the Present. ISBN 978-0-89950-932-7.
^ Detrez, Raymond. Historical Dictionary of Bulgaria. ISBN 9781442241800. 13 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2021.
^ Bator, R.; Rothero, C. Daily Life in Ancient and Modern Istanbul. ISBN 978-0-8225-3217-0. 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2021.
^ Malcolm, Noel. Bosnia: A Short History. ISBN 0-333-66215-6.