Balıkesir Kongresi

Balıkesir Kongresi, 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi'nden TBMM'nin kurulduğu 23 Nisan 1920 tarihine kadar geçen süreye "Kongreler Dönemi" denilir. Bu süre içindeki 30 dolayında kongrenin "beşi", 1919 ve 1920 yıllarında toplanan Balıkesir kongreleridir. Bunlardan 1, 4 ve 5. kongreye Karesi (Balıkesir) Mebusu (Milletvekili) Mehmet Vehbi Bolak, 2 ve 3. kongreye, harekete sonradan katılan Balıkesir eski Mutasarrıfı Hacim Muhittin Çarıklı başkanlık etmiştir. Bu kongreler, 15 Mayıs 1919'daki İzmir işgalinin hemen ertesi günlerinde (16-19 Mayıs 1915) Balıkesirliler'in Mehmet Vehbi Bolak önderliğinde kurdukları direniş teşkilatıyla başlattıkları hareketlerin birer parçasıdır. İçlerinde, (terhis edilmiş olan ordudan) sadece üç asker vardır: Miralay (Albay) Kazım Özalp, Askeri Kaymakam (Yarbay) Ali Çetinkaya ve Yüzbaşı Kemal Balıkesir. Balıkesir hareketi Millî Mücadele'nin başarıya ulaşmasında önemli rol oynamış; İzmir'den Anadolu içlerine yürümek isteyen Yunan kuvvetlerini engelleyerek, Millî Ordu'nun hazırlanması için Mustafa Kemal Paşa'ya, her saniyesi altın değerinde on üç ay kazandırmıştır.

Yunan kuvvetlerinin İzmir'e çıkması (15 Mayıs 1919) üzerine halkın teşkil ettiği Kuvâ-yi Milliye'nin ve bunlara katılan küçük ordu birliklerinin meydana getirdikleri millî cepheler zamanla büyüdü ve gereksinimleri de geniş ölçüde arttı. 29 Mayıs 1919'da Ayvalık'ta, 9 Haziran 1919'da Soma'da ve 23 Haziran 1919'da Akhisar'da kurulan cepheler bir süre sonra birleşerek 'Şimal Cephesi' adını aldı. Diğer taraftan 12 Haziran 1919'da Aydın ve 22 Haziran'da Salihli cepheleri kuruldu. Bu cephelerin tam bir teşkilat halini almasında Karesi Mebusu Mehmet Vehbi Bolak ve Karesi eski Mutasarrıfı Hacim Muhittin (Cumhuriyet döneminde "Çarıklı" soyadını aldı) beyler büyük rol oynadı.

Balıkesir Kongresi ilk kez 27 Haziran-13 Temmuz 1919 tarihleri arasında Mehmet Vehbi Bolak başkanlığında toplanmış,"Heyet-i Merkeziye" başkanlığına Hacim Muhittin Bey seçilmiştir.

Erzurum Kongresi'nden üç gün sonra 26 Temmuz'da toplanan asıl kongreye ise Balıkesir, Bandırma, Burhaniye, Edremit, Gönen, Balya, Sındırgı, Akhisar, Kırkağaç kazaları ile Fırt, Kepsut, Giresun, Şamlı, İvrindi, Bigadiç ve Konakpınarı nahiyelerinden 48 üye katıldı. "Hareket-i Milliye Redd-i İlhak Heyeti" adını benimseyen kongrede 29 karar alındı. Bu çerçevede; Hacim Muhittin Bey başkanlığa, Mehmet Vehbi Bolak başkan vekilliğine getirildi, tüm bölgede seferberlik ilan edildi ve 1885-1895 doğumluların cepheye sevkedilmesine karar verildi. Ayrıca, kazalarda da direniş teşkilatlanmasının kurulması, çetecilikten uzak durulması, Yunanlarla hiçbir suretle müzakere edilmeyip hiçbir ürünün satılmaması da kararlaştırıldı.

3 Haziran 1919: Reddi ilhak heyetinin Alaca mescitte yaptığı ve 14. kolordu komutanı Yusuf İzzet Paşa'nın da hazır bulunduğu 3 Haziran 1919 tarihli toplantıda doğrudan doğrudan müdafaaya ve Ayvalık ile Bergama havalisine milis kuvvetleri gönderilmesine karar verilmiştir. Bunun yanında bir milli tabur kurularak Soma ve Kırkağaç cephesi oluşturulmasına karar verilmiştir.

6 Haziran 1919: Harp mektebindeki eğitimini yarıda bırakarak Balıkesir'e memleketine dönen Yüzbaşı Kemal Balıkesir (soyadı Balıkesir'dir), şehirden aldığı gönüllüler ve Yusuf İzzet Paşa'dan aldığı takviye kuvvetlerle Soma cephesine kumandanlık göreviyle tayin edilmiştir. 10-11 Haziran gecesi Akhisar'daki Yunan kuvvetlerine taarruza başlamış, Kuvayı Milliyeciler Akhisar'ı kurtarmaya muvaffak olmuşlardır. bu başarı, Balıkesir'de büyük heyecan yaratmıştır. Akhisar zaferinden sonra Balıkesir Kuvayı Milliyesi Soma ve Akhisar cephelerini artık tespit ve tanzim etmiş oluyordu.

Kongre 13 Temmuz 1919'da yabancı devletlerin İstanbul'daki siyasi temsilcilerine muhatap bir beyanname yayınlayarak Millî Mücadelenin amaçlarını duyurmaya çalıştı. Kongrenin başarıyla toplanıp önemli kararlar alması işgal güçlerini de harekete geçirdi. İtilaf Devletleri temsilcilerini de baskısıyla harekete geçen Osmanlı Hükûmetinin Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakanı) Adil Bey kongrenin men edilmesi için çaba sarf ettiyse de bu çabalar başarısız oldu.

Balıkesir Kongresi'nde kurulan "Hareket-i Milliye Redd-i İlhak Heyeti" 4-11 Eylül 1919'da düzenlenen Sivas Kongresi'ne Balıkesir'den katılım olmamıştır. Kendini müstakil bir hareket olarak görmüştür.

16 Eylül 1919'de Balıkesir Kongresi üçüncü kez toplandı. 22 Eylül'de sona eren toplantıda, 16-25 Ağustos tarihinde toplanan Alaşehir Kongresi'nde alınan direnişin örgütlenmesine ilişkin kararların Balıkesir'de de uygulanması tartışıldı.

Kongre, 19-29 Kasım 1919 tarihleri arasında Vehbi Bolak başkanlığında dördüncü kez toplandı. Cemiyetin adının Balıkesir Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti olarak değiştirilmesine karar verildi. Kongre devam ederken, 28 Kasım 1919 tarihinde Büyük Balıkesir Mitingi yapılmıştır. Yunan işgalinin giderek yaklaştığı bu dönemde 4. Balıkesir kongresinde heyet halkın heyecanını teşvik ve milli hislerini canlı tutmak maksadıyla bir miting yapılması kararı almıştır. Balıkesirli vatanseverler 28 Kasım 1919 günü cuma namazından sonra bir araya gelerek eski Balıkesir belediyesi (günümüz yeni çarşı civarı) önünde yaklaşık 10.000 kişinin katıldığı Büyük Balıkesir mitingini düzenleyerek, Yunan işgal ve zulmünü lanetlemişlerdir.

Beşinci Balıkesir Kongresi'nin toplantı tarihi 10-22 Mart 1920 ve başkanı Mehmet Vehbi Bolak'tır. Karesi ve Saruhan livaları ile Bursa ve Bilecik merkez liva ve diğer bütün kaza ve nahiye temsilcilerinden oluşan 64 delege iştirak etmiştir.

Beşinci Kongre'den önce 23 Ocak 1920 tarihinde Mehmet Akif Ersoy Balıkesir'i ziyaret etmiştir ve Zağnos Paşa Camii'nde Balıkesir Vaazı olarak bilinen konuşmayı yapmıştır. Hasan Basri Çantay'ın yakın dostu olan Mehmet Akif Ersoy'un Balıkesir'de vücuda gelen Kuvayı milliye teşkilatlanması dikkatini çekmiş hareketin ilk defa Balıkesir'de başlamış olması istiklal şairimizin takdirini kazanmıştır. Kendisi bu nedenle Balıkesir'i ziyaret ederek bu harekete destek vermek istemiştir. kente gelen Mehmet Akif, 23 ocak 1920 cuma günü Balıkesirliler'in kalbinde büyük heyecan yaratan ünlü Zağnos Paşa Camii konuşmasında şu cümleleri sarf etmiştir: “Karesi’nin yani bu kahraman İslam muhitinin vaktiyle büyük fedakarlıklar gösterdiği herkesim malumudur. Rumeli’yi baştan başa fetheden hep bu topraktan yetişen babayiğitlerdi. O kahraman ecdadın torunları olduğunuzu göstermelisiniz. Anadolu’yu müdafaa hususunda diğer vilayetlere ön ayak olma şerefine nail oldunuz. sayiniz meşkurdur. İnşallah bu şan ve şeref kıyamete kadar artar gider.”

27 Ocak 1920'de Kuvayı milliye teşkilatının silah ve mühimmat sıkıntısı çektiği günlerde teşkilat tarafından cepheye cephane teminiyle görevlendirilen Köprülülü Hamdi Bey, bu sırada Fransızlar'ın kontrolünde bulunan Gelibolu ile Eceabat arasındaki Akbaş cephaneliği baskınını gerçekleştirmişlerdir. Rumeli'den Anadolu'ya cephane kaçırma hadisesi olup, çok dramatik bir olaydır. Bu olay ele geçirilen mühimmatın yanı sıra karamsarlığın yurdu sardığı dönemde büyük bir moral kaynağı olmuştur. Bu kutlu olay üzerine yurdun dört bir yanından ve Mustafa Kemal Atatürk'ten Balıkesir'e tebrik telgrafları gelmiştir. Mustafa Kemal Atatürk bu olayı, Balıkesirliler'in Karesi Beyliği döneminde Rumeli'ye yaptığı akınların bir benzeri olduğu şeklinde yorumlamıştır.

Sivas Kongresi sırasında (4 Eylül 1919'da) Mustafa Kemal Paşa başkanlığında kurulan Heyet-i Temsiliye ile ilişkiye geçildi. Son toplantı ise 10 Mart 1920'de yapıldı ve direnişin Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti paralelinde örgütlenmesine karar verildi.

Balıkesir kongreleri, sivil hareketli bir yapıdır. Aşağıdan yukarıya doğru bir örgütlenmedir. Hareket kendi başına müstakil olma özelliği gösterir. Hiçbir siyasi düşünce veya hareketle bağlantısı bulunmamaktadır. Bir yandan cephelerde mücadele edilirken diğer yandan Anzavur ayaklanması ile uğraşılmıştır.

• Kazım Özalp; Milli Mücadele, 3. Basım, 1988
• Bülent Tanör; Türkiye'de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920),1992
• Anadolu ve Rumeli'de Gerçekleştirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyası, cilt:3, TBMM yayını, 1993
• Mediha Akarslan, Türk Milli Mücadelesi'nin Balıkesir Cephesi,1998
• Berkan Karagöz, Kentlerarası Rekabette Balıkesir ve Ekonomisi, Gece Kitaplığı Yayınları, 2020, s. 48-60.