Şemseddin Sivasi

Şemseddin Sivasi, Halvetiyye tarikatının Şemsiyye kolunun kurucusu, âlim ve şair.

Ebu’s Sena, lakabı Şemsed-Din, ismi Ahmed, mahlası Şemsî, şöhreti ise Kara Şems olan Şemseddin Sivasi Tokat Zile Silis Köyü'nde doğmuştur. Horosan’dan göç eden Ebü’l-Berekat Muhammed Efendi’nin dört oğlundan biridir. Hayatının uzun bir dönemini Sivas’ta geçirdiği için Sivasi denilmiş fakat Sivas ve ahalisinde Şems-i Aziz olarak da anılmaktadır.^[1] Eğitimine başlamadan önce babası ve aynı zamanda hocası olan Amasya şehrindeki Halveti Şeyhi Hızır Efendi ile tanışarak duasına nail olmuştur.^[2] Şemseddin Sivasi eğitimine 7 yaşında Zile’de başlamasının ardından Tokat’a ağabeylerinin yanına giderek orada Arakiyecizade Mevlana Şemseddin Efendi’nin derslerine katılmıştır. Yirmili yaşlarında İstanbul’da tahsilini tamamlamasının ardından müderris olarak Sahn-ı Seman medreselerinin birinde göreve başlamıştır.^[2]

Şemseddin Sivâsî İstanbul’a hicretinin sebebini şu şekilde açıklamışlardır: “Çünkü, ‘ilmi şeriften istifa-i haiz olundu, dâru’ssaltanati’l-‘aliyye Kostantiniyye’ye hicret ve tedris ve neşri ‘ulûma iştigal ve himmet ve medarisden hareket ile sahn medarisinin birine vuslat müyessere oldu”.^[3]

Müderrislerin bir gün kazasker ziyaretinde makam istemeleri, ilim sahiplerine karşı saygısız davranılması, disiplinsizlik gibi durumları görmesi üzerine mesleği bırakmıştır. İstifa etmesinin ardından Fatih Camii’nde iki rekat tövbe namazı kılmasının ardından Şam üzerinden hacca gidip ardından Zile’ye dönmüştür.^[3]

Burada vaizlik görevine devam ederken süluk (tasavvuf yolculuğu veya manevi yolculuk) isteğinin artması üzerine Amasya’ya giderek duasını aldığı Hızır Efendi’nin halifelerinden Ezine Pazarı’nda Muslihuddin Efendi’ye intisap etmiştir.^[2]

Hocasının vefatından sonra talebe olmak için mürşit aramış, Amasya’da iki tane kamil hoca bulmuş fakat ümmi oldukları için vazgeçmiştir. Tokat’ta bulunan 100 yaşını geçkin zahid ve müttaki olan Şeyh Mustafa Kirbasi Efendi’ye tabi olmak istemiştir. Talebi üzerine Şeyh Kirbasi kendisinin yaşlı olduğunu ve kendisinin irşadı için altı ay sonra zatın geleceğini söyler.^[1]

İlk hocası olan Arakiyecizade Efendi’yi ziyareti esnasında Şirvan vilayetinden bir Zatın gelerek vaaz ve nasihat verdiğini fakat kimsenin anlamadığını söyler. Şemseddin Sivasi hocası ile sohbet halkasına katılmak için Abdulmecîd Şirvânî ziyaretine giderler. Sohbet bittikten sonra Şeyh Şirvani, Sivasi’ye hitaben “Vatanımı ve emvâlimi terk ile dağlarda, vadilerde bunca meşakkâti senin ahvâlin ve senin terbiyetin için ihtiyâr ettim.” Demesiyle Şeyh Kirbasi’nin bahsettiği kişi olduğunu anlar. Hocasının hizmetine girer ve on yıl yanından durduktan sonra otuz beş yaşlarında icazet alarak irşad faaliyetlerine başlar.^[4]

Sivas valisi Hasan Paşa kendi adına inşa ettirdiği, bugünkü Meydan Camii (Yeni Camii) olarak bilinen Hasan Paşa Camii’nde vaizlik görevi için Sivas’a davet edilir. Teklifi kabul etmek istemese de babası ve hocası ile görüşerek evliya, enbiyaların da yaptığı gibi hicreti de yerine getirmek adına teklifi kabul eder. Öğrencilerini ve kardeşi Şeyh İbrahimi de yanına alarak Sivas’a gider. Sivas’ta vaizlik görevinin yanı sıra tekke açarak irşad faaliyetlerine başlar.^[5]

44 yaşında geldiği Sivas’ta hem camide hem dergahta 33 yılını vaaz, nasihat, taat, ibadet, riyazet ile geçmiştir. Yazıların ve şiirlerin birçoğunu “Yerleşip kaldığımız bu yurt bize çok uğurlu ve hayırlı oldu. Neşr-i ulûm ve ekseri tasnifâtım, hizmet-i irşâdım hep burada oldu. Atiyyeleri bahşeden Cenâb-ı Allâh lütûf ve kereminden bu hicret bereketiyle bana çok evlât ve ahfât da ihsân buyurdu.” dediği Sivâs’ta kaleme almıştır.^[4]

Eğridir seferine de katılan Şemseddin Sivasi davet için kapıcıbaşı gelmeden hazır olmuştur. Savaş için kendi kazancı ile 6 deve, halife ve derviş içinde birer at, Sivas’ta mezarı bulunan İslam peygamberi Muhammed sancaktarı Abdulvehab Gazi’nin sancak-ı şerifini yanına almıştır. İstanbul’da kendisini Aziz Mahmud Hüdayi karşılamış ve üç gün boyunca misafir etmiştir. Padişah II. Mehmet Sinan Paşa köşkünde davet vermiş ve Şeyhülislam da katılmıştır. Savaş için önceden haberi olduğunu öğrenen II. Mehmed seferin akıbetine vakıf olduğunu belirterek Şemseddin Sivasi’ye danışır. Sivasi Hadi-i Şerif ile kendine yanıt verdiği rivayet olunarak Hatır-ı şerifinizi hoş tutun diyerek zafer müjdesini verir. Padişah sevince kapılarak üzerindeki samur kürkü Sivasi giydirmiştir. Kapıcılar Kethüdası Mehmed Ağa eliyle iki yüz sikke altını Şemseddin Sivasi’ye, yüz sikke altını da dervişlere ihda ve irsal etmiştir.^[1]

Eserlerinden anlaşıldığı üzere iyi derece Arapça ve Farsça gramer bilgisine sahiptir. Usul-ı fıkıhta Muhtasarü'I-Menara haşiye yazacak kadar iyi bir fıkıh bilgisi vardır.. Eserlerini tetkikinden anlaşıldığı üzere ileri düzeyde Kuran-ı Kerim ve Hadis ilmine vakıftır. Selefe tam tamına uyar Ehli Sünnet vel cemaat inancına bağlıdır. Sağlam itikadi görüşü olduğu bilinmektedir. Tasavvufi şahisiyetinin kuvveti aldığı eğitimlerden de anlaşılmaktadır. SEmerkand, Buhara gibi ilim şehirlerinde adından bahsedilmiştir. Alimliğinin yanında şair kişiliği de ön plana çıkmıştır. Osmanlı’da gördüğü Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, III. Murat ve III. Mehmed dönemlerinde saygı ve ilgi görmüştür.^[2]

Halvetiyye’nin ana kollarından biri olan Şemsiyyedir. Kol, Seyyid Yahyâ’nın halifelerinden Yûsuf Ziyâeddin Müşkürî (ö. 890/1485) silsilesiyle intikal eder. Şemsiyye kolu hakkında kaynaklarda belirli ve çokça bilgi bulunmamaktadır. Tarikatın tacı sarı yünden (çuha) olup, gölgesi (şemsesi) bulunmaktadır. Taç tonları artan üç sarı parçadan oluşmaktadır. Salikin (yola giren kişi, mürid) konumuna göre aynı renkten çiçek işlemeleri bulunur. sadece tarikatte belli dereceye gelen perverdeler (yetişkinlerde) görülen tacın tepesinde küçük şekilde üç adet daire bulunur. Tacda olan nakış işlemesinin İslam peygamberi Muhammed’in miğferinin altında bulunan pembe nakıştan olduğu rivayet edilir. Zikirler zikri celil olarak yapılmaktadır. Zikirde Esrna-i seb'a (Lailahe illallah, Allah, Hu, Hak, Hay, Kayyum, Kahhar) ya (Kadir, Kavi, Cebbar, Malik, Vedud) Esma-i hüsnasının ilavesi ile on iki esma üzerine teslik-i talibin (şekillenmek, oluşmak) etmiştir. Riyazed, halvet ve mücahede tarikat içerisinde önemli tutulmuştur. Tarikati içerisinde günlük yaşam:

• Müridlerin terbiyesi için gece namazı
• sabah namazı ve ardından Yasin suresi okuma
• Virdi setta (Halvetiliğin günlük evradı ve aynı zamanda Yahyâ Şirvânî'ye ait olan Virdü's-Settâr adlı eser(Boğa,2018)(12)) okuma
• aşrı şerif (Kur'ân-ı Kerîm'in bir cemaat içinde sesli olarak okunan ve genellikle orta uzunluktaki on âyet kadar olan bölümlerine Türkler arasında verilen ad.(13)) okuma
• gün doğumuna kadar zikir çekme
• işrak,istiaze, kuşluk,evvabin, iman bekası, kabrin münis olması gibi nafile namazlarını kılma
• 100 kere Fatiha suresi, ayet, selatü selam, İhlas suresi, istiğfar okunması
• Cuma veya ayda bir kere tesbih namazı kılma, mübarek günlerde oruç tutma

tarikatin hususiyetlerinden olan ibadetlerdir.^[2] Şemseddin Sivasi’den sonra yerine oğlu Pir Mehmed Efendi, sonrasında Damadı Recep Efendi postnişin (şeyh) olmuşturlar. Şemsiyye tarikatının Şemseddin Sivasi’nin yeğeni Abdülmecid Sivasi’nin İstanbul’a gelmesiyle birlikte Abdülhalad Nuri döneminde Sivasiyye adıyla anıldığı bilinmektedir. Yeğeninin İstanbul’a gelmesinin ardından Sivas’ta bulunan dergah ikinci planda kalmıştır. Tekkelerin kapatıldığı 1925 senesine kadar faaliyetlerine devam etmiştir.^[6]

Şemseddin Sivasi’nin 29 halifesi olduğu ileri sürülmektedir. Bilinenler şu şekildedir:^[2]

1. Abdülmecid Sivasi
2. şeyhi Abdülmecid Şirvani'nin büyük oğlu Veliyyüddin Efendi
3. Veliyyüddin Efendi'nin kardeşi Muhammed b. Abdülmecid Şirvani
4. Mevlana Şeyh Abdülhay Kayseri (Kayseri'ye irşad vazifesi ile tayin olundu.)
5. Alaaddin Efendi
6. Şeyh Hamidüddin Aksarayi ahfadından Muhyiddin Efendi
7. Sinan Halife
8. Muslihiddin Sivasi (Şemsi tarafından Ankara'ya halife tayin edildi.)
9. Mahmud Dede
10. Şuayb Dede(Merzifon'a halile tayin edildi.)
11. Mahmud Dede
12. Hüseyin Dede (Canik’e tayin edildi.)
13. Zeynelabidin Halife (Şemsi tarafından Tırhala’ya tayin edildi.)
14. Mustafa Dede (Canik’e tayin edildi.)
15. Ama Mehmed Halife (Sivasi’nin türbedarı olmuştur.)
16. İdris Halife (Kırşehir’e tayin edildi.)
17. Muhyiddin Halife
18. Ahmed Dede (Yakacık tayin edildi.)
19. Mısri el-Hac Mustafa Halife (Mısır’a tayin edildi.)
20. Kemal Halife (Karadeniz- Ereğli tayin edildi.)
21. Mustafa Halife (Sivasi tarafından Kıbrıs’a tayin edildi.)
22. Pir Muhammed Efendi (Sivasi’nin Büyük oğlu)
23. Muhyilkemalat Efendi (İstanbul’a tayin edildi.)
24. Şeyh Receb Efendi

Düz yazı ve şiir biçiminde otuzdan fazla eser yazmıştır. Didaktik bir anlatım tarzıyla dönemin sosyo kültürel şartlarına uygun olarak bilgilerini eserleriyle yansıtmıştır. Arapça eserleri ve Farsça çevirileri diller üzerinde ileriye seviye bilgisini göstermektedir. Eserlerinin bazılarının adının sadece kaynaklarda geçmesi ve Şemseddin Sivasi’nin tek esere birden fazla isim vermesi eserler hakkında net bilgilere ulaşmayı zorlaştırmıştır. Sivasi eserleri aracılığı ile önce dergahtaki ardından sokaktaki insanlara islami ve tasavvufi düşünceleri aşılamak istemiştir. Mahlas olarak Şemsi ismini tercih etmiştir. Şairlik ve yazarlık çabasına girmeden, tasavvufu araç değil eserin amacı olarak kullanmıştır. Eserlerinde atasözleri-deyimlere, halkın anlayabileceği tabirler yer vermesi ve şiiri kullanımı bilgilerin kolay ve hafızalara kalmasını kolaylaştıracak araç olarak kullanmıştır. Güfte olarak kullanılan gazel türündeki eserleri popüler olmuştur.

• Divanı Şemsi
• Gülşen-abad
• Heşt Bihişt
• İbretnüma
• İrşadül Avam
• Menakıbı Azam
• Menakıbı İmamı Azam
• Menasiki hac
• Mevlid
• Miratül Ahlak
• Pendname
• Süleymaniyye
• Tercemei Kaside Bürde

19 mensur eseri vardır. 17 tanesi Türkçe, 2 tanesi Arapça olan bu eserlerden sadece 11 tanesinin nüshası bulunmaktadır. Eserlerinde İslam hukuku, ayet yorumu, Kuran söz dizimi ve Arapça gramer üzerine incelemeler kaleme almıştır. Ayrıca eserlerinde önemli şahsiyetlerin menkıbelerini de konu almıştır. Şu an örnekleri bulunan 11 eserden 9 tanesi Türkçe eseridir.

Kaynaklar aracılığı ile varlığı tespit edilen eserler şu şekildedir:

• Menâkıb-ı Çehâr-yâr-ı Güzîn
• Menâzilü’l- rifîn, Es-Safâyıh fî-Tercemeti’l-Levâyıh
• Nakdü’l-Hâtır
• Emr-i İlâhî ve Hüccet-i İlâhî
• Umdetü’l-Edîb fi’t-Ta’allümi ve’t-Te’dîb, Şerh-i Gazeliyyât-ı Sultan Murâd-ı Sâlis
• Şerh-i Gazel-i Mevlânâ
• Şerh-i Terceme-i Evcibe Ali bin Ebî Tâlib li-Es’ileti Kümeyl bin Ziyâd
• Dâiretü’l-Usûl” İlcâmü’n-Nüfûs
• Cilâu Uyûni’l-Arâisi’l Mudahhara
• Dürerü’l-Akâid, Letâifü’l- yât ve Nukûşu’l-Beyyinât
• Dürerü’l-Akâid Kıssa-i Musa ve Hızır
• Meclis, Esrar-nâme Şerhi

Arapça eseri iki tanedir.

• Hallü Ma’âkıdi’l-Kavâ’id
• Zübdetü’l-Esrâr fî-Şerhi Muhtasari’l-Menâr

Bunları öğrencilerinin eğitiminde kullanmak için yazdığı düşünülmektedir.^[7]

• Arakiyeci-zade Şemseddin Mahvi Efendi
• Babasının şeyhi Hacı Hızır’ın halifesi Muslihuddin Halife
• Şeyh Abdülmecid Şirvani