İznik Su Altı Bazilikası

İznik Su Altı Bazilikası

Genel bilgiler
Tür	Bazilika
Adres	İznik Gölü, İznik
Şehir	Bursa
Ülke	Türkiye
Koordinatlar	40°25′45″K 29°42′08″D / 40.42917°K 29.70222°D / 40.42917; 29.70222
Rakım	Su yüzeyinin 1,5-2 metre altı
Yıkılma	740
Tanınma nedeni	I. İznik Konsili'nin gerçekleştiği mekan olduğu düşünülür.

İznik Su Altı Bazilikası, Bursa’nın İznik ilçesindeki İznik Gölü’nde 2014 yılından keşfedilmiş batık kalıntılardır.

Göl kıyısındaki günümüzde "Senato Sarayı" olarak adlandırılan bölgenin 500 metre kadar doğusunda; su yüzeyinin 1,5–2 m kadar altında bulunan anıtsal bir yapıdır. Hristiyanlık tarihinde çok önemli yeri olan 1. İznik Konsili’nin toplandığı yer olabileceği düşünülür.

600 m² alana sahip yapı, doğu-batı yönünde uzanır ve 30x19 m boyutlarındadır. Erken Hristiyanlık döneminde yaygın olarak kullanılan bir plana sahip olup 3 nefli bir bazilikadır.^[1] 740 yılındaki deprem sebebiyle yıkılan yapı, 1250'li yıllarda göl seviyesinin yükselmesi ile sular altında kalmıştır^[2].

İznik Su Altı Bazilikası'ndan bahseden ilk kaynaklar 16. yüzyılda İznik’e uğrayan seyyahlardır. Bazilika’dan bahseden eski yazılı kaynaklar sırasıyla şu eserlerdir:

• 16. yüzyılda yaşamış Osmanlı tarihçileri İdris-i Bitlisi ve Hoca Sadettin'tir. Hoca Sadettin'in Tâcü’t-Tevârih isimli eserinde şu sözler yer alır:"Yılın kurak aylarında su çekilince ortasında bir takım büyük yapılar meydana çıkar.”^[3]
• 1568'de İznik'i ziyaret eden Alman seyyah Ludwig von Rauter, göl içindeki kalıntıları kendisi görememiş ancak duyduklarına dayanarak şöyle yazmıştır: "Söylentiye göre gölün içinde dipte yapı kalıntıları görülebilir.”^[4]
• İznik'e 1705'te gelen Fransız seyyah Paul Lucas da göldeki kalıntılardan şöyle bahsetmiştir:

"Eğer bu yerin insanlarına inanılırsa, gölün suları alçaldığı zaman orada neredeyse hala tüm haliyle kuleler ve büyük binalar görülüyor. Bu nedenle eskiden bu gölün bulunduğu yerde, korkunç bir depremle mahvolmuş, büyük bir kentin yer aldığını söylüyorlar fakat ona ya yanlış olduğundan ya da onunla ilgili yalnızca karmaşık bir söylenceye sahip oldukları gerçeği nedeniyle, herhangi bir isim veremiyorlar.^[4]

• Gezgin James Dallaway 1794 yılında İznik'e uğramış ve gölün dibindeki kalıntıların görülebildiğini söylemiştir.^[5]
• Avusturya Elçiliği’nde görevli olan Osmanlı tarihi yazarı Joseph von Hammer-Purgstall, 1804 yılında orada yaşayan halkın söylediklerini şu şekilde aktarmıştır:^[4]

"Balık bakımından zengin olan göl suyunun içme suyu olarak uygun olmayışının nedeni belki de çok eskiden yaşanmış bir toprak kayması olabilir. Eğer yerel halkın ve İdris ile Sadettin gibi tarihçilerin söylediği doğru ise, kurak zamanlarda su sığlaştığında gölün dibinde batık bir kentin kalıntıları görülebiliyor ve burada dalanlar bazen madeni ev mutfak gereçleri çıkarıyorlarmış.”

• Comte de Laborde, 1826 yılındaki seyahatini ardından 1838 yılında yayınladığı kitabında şu şekilde yazmıştır:

"Şehrin girişinde güney-batı yönünde suya doğru inen güçlü bir duvarın olduğu yere yürüdük. Bu iskelenin diğer tarafında bataklık bir alan vardır ki, burası Alexius’un donanmasını Gemlik’ten Nicaea’ya taşıyarak Haçlılara zafer kazandırdığı limandır. Bu kapalı alanda sular surların dibine vurur. Başpiskopos bize alanda rehberlik etmesi için bir Yunanlı verdi. Bu antika satıcısı bize Konsül kilisesinin surların dışında iskelenin yakınlarında göl kıyısında yer aldığını söyledi. Bu eski bir ifade ve ben rehberim olan Joseph von Hammer’ın kitabında okudum ve Edris ile Seadeddin (İdris-i Bitlisî ile Hoca Sadettin) de bunu doğruluyor. Bu alanda kurak ve sıcak bir mevsimde deprem sonucu çökmüş geniş bir şehrin kalıntılarının göründüğünü belirtmişlerdir. Ayrıca dalgıçlar bu alandan mutfak malzemeleri ve metal mobilyalar çıkartmaktadırlar. Fakat hayal gücümüze kapılmadan bu kalıntılar uzun ir iskeleye ve dalgıçların çıkarttıkları objeler de liman yapılarına ait olabilir miydi? Konsül kilisenin yeri sorusu hala bilinmemektedir.^[4]"

• 1838 yılında Charles Fellow İznik’e uğradıktan sonra şu şekilde bahsetmektedir:

"Göl içinde bir limanın ya da iskelenin kalıntıları var. Tertemiz suyun derinliklerinde görülen temellerden anlaşıldığı üzere bu yapılar çok geniş olmalı.”^[4]"

Gölün kıyısından 50 metre açıklarındaki kalıntılar, 2014 yılında Bursa Büyükşehir Belediyesinin İznik’te başlattığı “Tarihi Kültürel Mirası Tespit ve Havadan Fotoğraflama Çalışmaları” esnasında gölün durgun olması sayesinde şans eseri fark edilmiştir. İlk arkeolojik araştırmalar böylece 2014 yılında başlatılmıştır.

İznik Bazilikası keşfi, sualtı arkeolojisi alanında son yıllardaki en önemli keşiflerden birisi olarak değerlendirilir. Bu keşif, Amerika Arkeoloji Enstitüsü 'nün (AIA) yayınladığı “Archaeology Magazine” dergisinde 2014 yılının en önemli 10 keşfinden biri olarak gösterilmiştir.^[6][7]

Bazı yazılı kaynaklara göre Roma İmparatoru Commodus’un emriyle kent surlarının dışına mimar Baktyanus tarafından MS 183 yılında Apollon Tapınağı inşa edilmiştir. İznik Su Altı Bazilikasının, Apollon Tapınağı üzerine inşa edildiği düşünülmektedir. Yüzey araştırması ve kazılar esnasında bulunan mermer sütun tamburlarının bu hipotezi desteklediği düşünülür.^[8]

Bazilikanın Aziz Neophytos’un anısına yapıldığı düşünülmektedir. Aziz Neophytos, Roma imparatorları Decius ve Diokletianus dönemlerinde Hristiyanlar’a yapılan zülümler sırasında bugün İznik adıyla bildiğimiz Nicea'da şehit edilmiş bir kişidir. Şehit edilen bazı azizlerin kenti düşmanlara karşı koruduğu düşünüldüğünden 313 yılındaki Milano Fermanından sonra inşa edilen ilk bazilikalar çoğunlukla işkence zamanlarında şehit edildikleri yerlere yapılmıştır.

Neophytos, Bitinya’da Hristiyan bir ailenin çocuğu olarak doğmuştu. Çocukluğundan itibaren gösterdiği mucizeler sebebiyle kutsal bir kişi olduğuna inanılıyordu. 9 yaşındayken, kendisine görünen güvercini Olympos Dağı’na (Uludağ) kadar takip etmiş ve mağarada yaşayan vahşi hayvanı kovarak bazı söylentilere göre 15 bazı söylentilere göre 16 yaşına kadar burada kalmıştır. Daha sonra rüyasında kendisine gözüken Tanrı’nın buyruğu ile büyük zulüm sırasında Nikaea’ya ve kimliği ifşa etmiştir ve bölgenin bilinen ilk azizi ilan edilmiştir. Bu sebepten ötürü defalarca farklı işkencelere maruz kalmıştır. İşkencelerden bazıları; bir ağaca asılıp kırbaçlanma, demir çengeller ile vücudunun kazınması, vahşi hayvanlar arasına bırakılma, ancak vahşi hayvanlar ona zarar vermemiştir, hatta kızgın fırına dahi atıldığı iddia edilmektedir. Ancak Neophytos, Tüm işkencelerden neredeyse zarar almadan kurtulmuş; yaraları ise çabucak iyileşmiştir. 304 veya 305'te kentin surlarının dışında gölün kenarında mızrak ve kılıç darbeleriyle parçalanarak şehit edildiğine ve gömüldüğüne inanılır.

Söylenceye göre 313 Milano Fermanından sonra Aziz Neophytos’un mezarının üzerine kilise inşa edildi. Zamanla Aziz Neophytos, şehri gölden kente gelecek tehlikelerden koruyan bir aziz (Promakhos) olarak görüldü. Naaşı, 8. yüzyılda İznik'teki Koimesis Kilisesine taşındı. Kilisede Aziz Neophytos’un işkence ve şehit edişini gösteren minyatür bulunması bu hipotezi destekler.^[9][10]

1. ve 7. Ekümenik Konsili'nin İznik’te toplanmıştır. 7. konsilin 787 tarihinde İznik Ayasofya Kilisesi’nde yapıldığı kesin olarak bilinmektedir ancak 325 yılındaki ilk konsilin İznik’te nerede toplandığı bilinmemektedir. 2048 piskoposun ve İmparator Büyük Konstantin’in katıldığı bu çok önemli toplantıda "İznik Yasaları" adıyla bilinen 20 maddelik kararlar alınmıştı. İznik Su Altı Bazilikası'nın keşfinden sonra 1. Konsil’in bu yapıda toplandığı hipotezi ortaya atılmıştır.

Bazilika kalıntıları 2014 yılında keşfedilmiş; ilk arkeolojik çalışmalar 2015 yılında başlamıştır. Bu çalışmalar esnasında yüzey araştırması, plan çizimi, belgeleme ve kazı çalışması yapılacak alanlar belirlenmiştir. Bazilikada ilk arkeolojik kazı 2016 yılının Nisan ayında Mustafa Şahin tarafından yapıldı. Kazılar, 2024 itibarıyla Mustafa Şahin başkanlığında devam etmektedir.^[2]

Su altında yapılan kazıların çoğunluğunda airlift kullanılmaktadır. Airlift sistemi için en az 10 metre derinlik gerekmektedir. Kazıların başladığı 2014 yılında bazilika suyun yaklaşık 6 metre altındaydı. Suların çekilmesi nedeniyle günümüzde bazilikanın büyük bir kısmı su üstündedir. Bu sebeple İznik Bazilika Planlı Kilise kazısında waterlift sistemi kullanılmaktadır. Waterlift sisteminin ilk defa kullanıldığı arkeolojik kazıdır.^[10]

Göl tabanındaki bazilikanın, su altı arkeoloji müzesine dönüştürülmesi;^[11] bazilikada elde edilen verilerin Metaverse ortamına yüklenmesi ve böylelikle İznik Gölü Bazilikası’nı VR gözlükleri takarak ziyaret etmenin mümkün kılınması^[12] için planlar yapılmıştır.