İçeriğe atla

İyme (köy)

İyme köyü

Ийме (İyme)
Konum
İyme köyü
İyme köyü
Tuva'da İyme köyünün içinde olduğu Çöön Hemçik ili
Yönetim
Ülke: Rusya
Federâl Bölge: Tuva Cumhuriyeti
Genel bilgiler
Nüfus: 
Diğer bilgiler
Dili:Tuva Türkçesi


İyme köyü (Tıva Türkçesi: Ийме) – Tıva Cumhuriyetinin Çöönhemçik kojununun (Чөөн-Хемчик кожууннуң) köylerinden biridir. Öteki adları – Ulaanbıraa (Улаан-Быраа), Kızılçıraa (Кызыл-Чыраа). «Ulaan-Bıraa» diye Moğolca kökenli sözün Tuva Türkçesinde karşılığı Kızılçıraa diye çevrilebilir. «İyme» de akarsuyun sol tarafında büyük ala dağı ifade etmektedir.

Coğrafya

İyme köyü Karadağ diye büyük dağın eteğinde, akarsuyyun sağ ağzına yakın, orman yanında bir köydür. İymeciler bir de Şeymek kuğu (шөймек-куу) diye de adını vermişlerdir..

İyme köyünde şimdi 1000 kişi yaşamaktadır. Sovyetler devrinde köyde 2000 kişinin yaşadığı bilinmektedir. Çoğu Tuva'nın başka yerleşimlerine göçmüşlerdir. Kungurtug'da bile İymeden gidenlerin olduğunu yöre halkının hepsi bilir.

Tarihi

İyme köyünün tarihi yerleri ve kalıntıları pek çoktur.[1] Eski taş devrinden beri çok sayıda kalıntılara ev sahipliği yapmıştır.[2] Köjee-şölünde (balbal bozkırında) eski Uygur Türklerinin yerleşim kalıntıları var. İymede yaşayanlar buraya «Balçık ev» (Малгаш-Бажың) diye söylerler. Bunun batı yönünde de, 100 metre yakınında da balbal (көжээ-кижи) da durmaktadır. Buradaki tarihi kalıntıları inceleyenler burada eski Tuvaların da öz alfabesi olan Eski Türk yazısı diye bildiğimiz Turan alfabesi ile yazıları görebilirler. Kayabaşı (Хая-Бажы) denilen yerde de var. Batılı araştırmacılar buraya İyme I runik yazısı diye adlandırmışlardır. Bu köyün çok yerinde bu türden tarihi kalıntılar çıkmaktadır. Buradaki Eski Türk yazısındaki sözleri günümüz Tuva Türkçesine aktarsak şöyledir: «Indıktıg çurtumga maadır bolganım ujun Uygur Haandan beer keldim» (Ыдыктыг чуртумга маадыр болганым ужун уйгур хаандан бээр келдим).

Edebiyatta İyme köyü

İyme köyünden Pedagoji biliminin doktoru, Tıva'nın sosyal araştırmalar enstitüsünün bibliyotekarı Zoya Monguş (Моңгуш Зоя Мытпыылаевна)'nın[3] annesi Alajık Süsügbeyevna'nın köyle ilgili halk türküsünden bazı dörtlükleri şöyledir:

 
                                  Ulug şıktıg Uaan-Buraa (Улуг шыктыг Улаан-Бураа),
                                  Urug şagdan çurtum çüve (Уруг шагдан чуртум чүве).
                                  Uzak-kezek çoruk çoruur (Узак-кезек чорук чоруур),
                                  Uşta çeler adım çüve (Ушта челер аъдым чүве).

Yazar Arakçaa Ondar (Ондар Аракчаа Чүлдүмович) «Çadaana» (Чадаана) adlı şarkısından:

                                  Sarıg dıttıg Çadaana (Сарыг дыттыг Чадаана)
                                  Salbastadıñ Çadaana (Салбастадың Чадаана),
                                  Sarıım seni Dolaana (Сарыым сени Долаана)
                                  Saktı berdim doraanna (Сакты бердим дораан-на).

!

Edebiyat

  1. Ондар А. С., Ондар С. Б. Төрээн черим, төрел чонум. Сактыышкыннар. Шүлүктер, чечен чугаалар. Kızıl: Тыва Республиканың башкылар билии бедидер институттуң редакциязы, 2007. 50 s.
  2. Ондар А. С., Ондар С. Б. Улуун утпас, угун часпас. (Сактыышкыннар). Kızıl: Tıva Cumhuriyetinin öğretmen enstitüsü redaktiyası (Тыва Республиканың башкылар билии бедидер институттуң редакциязы), 2007. 66 s.

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2014. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2014. 
  3. ^ http://www.centerasia.ru/issue/2009/20/2697-knigi-ne-v-musor-a-v-biblioteki.html 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Zoya Monguş

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Balbal</span>

Balbal, , Eski Türklerde kişinin anılması için mezarının veya bazı kurganların etrafına dikilen mezar taşına verilen isimdir ve kişinin yaşarken öldürdüğü kişileri sembol eder. Kurganların başında fazla balbal varsa o kişi o kadar kahramandır. Orta Asya Türklerinde, Şamanlık dininin geçerliliğini yaygın olarak koruduğu dönemde, ölen savaşçıların kurgan denilen mezarlarının etrafına dikilmiş, savaşçının öldürdüğü düşmanları ve bu kişilerin öbür dünyada onun hizmetçileri olacağına inanılacağını simgeleyen, genellikle bir taş parçasının üzerine yontulmuş, bir elinde kılıç, figürlerinden oluşan heykellere verilen ad. Bu taşların sayısının fazlalığı ölen kişinin sağ iken; gücünün, cesaretinin, kahramanlığının da simgesidir. İslam öncesi dönemde yaygın olan balballar, İslam dininin kabulünden sonra yerini mezar taşlarına bırakmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tuva Halk Cumhuriyeti</span> Komünist, 20. yüzyıl türk devleti

Tuva Halk Cumhuriyeti, 1921-1944 yılları arasında Güney Sibiryada şimdiki Tuva Cumhuriyeti topraklarında bağımsız yaşamış bir Türk cumhuriyetidir. 11 Ekim 1944'te SSCB'ye bağlanmıştır. Kuruluşta Tandı Uranhay ülkesindeki Tañnı Tuva Cumhuriyeti adı sonra Tuva Halk Cumhuriyeti olarak değiştirilmiştir. Tuva meclisinin ilk başkanı Buyan Badırgıdır.

<span class="mw-page-title-main">Tuvaca</span> Rusyada bir Türk dili

Tuvaca, Tuva Türkçesi, Tuva dili, Rusya'ya bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde Tuvalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti'ndeki 250.000 civarındaki Tuva nüfusunun yanı sıra, kuzey-batı Moğolistan'da 27.000 kişi ve Çin'in adlandırmasıyla Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne Türk Dünyasındaki adlandırmayla Doğu Türkistan'a bağlı Altay İli'nde 2.400 kişi bu dili konuşmaktadır. Ayrıca Buryat Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kazakistan'da az sayıda Tuvaca konuşanlar vardır.

<span class="mw-page-title-main">Tuvalar</span> Türk etnik grubu

Tuvalar veya Tıvalar, Rusya'nın Tuva Cumhuriyeti'nde ve Moğolistan'ın kuzeyinde yaşayan bir Türk halkıdır. Dilleri Türk dilleri'nin Sibirya grubu'na ait Tuvaca'dır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır. Tuvalara bazı dönemlerde Soyon, Sayan, Soyot, Uranhay adları verilmiştir. Boy esasında ise Tuvaların Kırgız boyundan bazıları da Tuvaların Uygur boyundan olduğu bilinmektedir. Üst kimlik olarak Tuva adı benimsenmiştir. Moğolistan'da yaşayan Duhalar Tuvaların ayrıksı kabilesidir.

<span class="mw-page-title-main">Bay-Tayga (il)</span>

Bay-Tayga kojuun — Tıva Cumhuriyeti'nde bir (kojuun). Yönetim Merkezi — Teeli.

Monguş Kenin-Lopsan, Tuva yazar. Tıva adlı Türk ülkesinde, Höndergey Çöön-Hemçik bölgesinde Çaş-tal denilen yerde doğmuştur. Tuva Türklerinden kültürel aktivist, şair, yazar, gazeteci, tarih bilimi doktoru, etnograf, folklorist, Tuva ulusunun millî yazarı ve Tuvanın meşhur kamı yani şamanıdır.

Çadaana, Tıva Cumhuriyeti'nin Doğu Kemçik bölgesinin merkez şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Çöön-Hemçik (il)</span>

Çöön-Hemçik İli Rusya Federasyonu özerk Tuva Cumhuriyetinin 17 idari yönetiminden bir il belediyesidir. Çöön-Hemçik ilinin yönetim merkezi Çadaana yerleşim merkezidir.

Tuva Cumhuriyeti idari yapılanması — Sovyetler Birliği devrinden kalma bir yönetim birimi olan rayon denilen ilçe tipi idari yapılanma görülür. Sumon köy tipi yerleşimlerdir.

Salçak bölgesi veya Salçak kojuunu — Günümüz Tuva Cumhuriyeti topraklarında yer alan Tandı Tıva'nın bölgesi, günümüzdeki Kaahem ili, kojuun.

<span class="mw-page-title-main">Kayırakan (dağ)</span>

Kayırakan Dağı, Tuva Cumhuriyeti'nin Ulukem kojununun merkezi olan Şagonar şehri ve Kayırakan (Hayırakan) köyü yakınında bir dağ.

Artık Höm-Ottuk kızı Hovalıg (12 Mayıs 1951; Sug-Aksı köyü, Süt-Höl kojuunu,Tıva, Çağdaş Tuva edebiyatında eserler vermiş yayıncıdır. Tuva Cumhuriyeti Gazeteciler Birliği Başkanı. Kadınlar için "Ene sözü" gazetesi ve "Kadın" dergisi adıyla yayınlar kurdu.

Toybuhaa Hertek — Tıvanın görkemli taş ustası, Tıva Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin halk sanatçısı, Tıva Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Mükafatı ödülüne sahip kişi.

<span class="mw-page-title-main">Sayan Bapa</span>

Sayan Salçakoğlu BAPA (d. 27 Nisan 1962) — Tıvа höömeyci, şarkıcı, dünyaca tanınmış «Hün Hürtü» adlı müzik topluluğunun üyesi. Rusya Federasyonunun ünlü sanatçısı, Tıvа Ulusunun höömеycisi.

Kara Çıraa, Tuva Cumhuriyeti'nde Sütgöl kojuununda bir köy. Kara Çıraa beldesinin idari merkezidir. 2014 yılı nüfusu 811 kişidir.

Kara Çıraa sumuzu, Tuva Cumhuriyeti'nde Sütgöl kojuununa bağlı kırsal yerleşim statüsünde bir belde idari birimidir. Belde anlamında sumu sözü kullanılmakta olup sumu idari merkezi de Bora Tayga köyüdür. 2020 yılı nüfusu 786 kişidir. İdari merkez ve sumuzun tek yerleşim yeri Kara-Çıraa köyüdür.

Kızıl Tayga sumuzu, Tuva Cumhuriyeti'nde Sütgöl kojuununa bağlı kırsal yerleşim statüsünde bir belde idari birimidir. Belde anlamında sumu sözü kullanılmakta olup sumu idari merkezi de Bora Tayga köyüdür. 2020 yılı nüfusu 495 kişidir. İdari merkez ve sumuzun tek yerleşim yeri Kızıl-Tayga köyüdür.

Çürgüy-ool Dorju (Tıva Türkçesi: Чүргүй-оол Михаил оглу Доржу, Çürgüy-ool Mihail oğlu Dorju; 16 Ekim 1949, Tıva - 9 Ekim 2018, Tuva asıllı yazar, dilbilimci ve yayıncıdır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.