Êliyan

Êliyan ya da Elya, bir Kürt aşiretidir. Zil bendine mensup bir aşiret olup ana yurdu ise büyük oranda; Kars-Erzurum platosu, Bayezid ve Sürmeli sancakları, Şerur (Şarur) ile İran Xoy bölgeleri, bugünkü Ermenistan’ın en büyük şehri ve başkenti olan Erivan (Rewan), Sevan Gölü, Elegez (Elagöz) Dağları ve Azerbaycan’a bağlı Nahçivan Özerk bölgeleri ile Aras Nehri boyunca uzanan Kuzey ve Kuzeydoğu Kürdistan topraklarıdır.

Ehmedê Xanî, Kürtlerin Boxtî, Mıhemmêdî ve Silîvî olarak üç kısma ayrıldığını belirtirken Şerefxanê Bedlîsî ise Silîvî’nin kendi içerisinde Zilan [Zili] Milan[- Mili] ve Kurdo Roş olarak üç kola ayrıldığını söylemektedir.

Şerefnâme’de, Sılêmani beyleri bölümünde bu konuya değinilerek Silîvî aşiretleri olarak sekiz aşiretten bahsedilmekte, bunların; Banokî, Hevêdî, Dilxêran, Bociyan, Bazyan, Zixtêyan ve Berazan ile birlikte Zilan aşiretleri oldukları anlatılmaktadır.

Şerefname’deki Kurdo Roş tanımı, konfedere olmayan, dağınık ve yeterli askeri veya nüfus gücü bulunmayan bazı Kürt kabilelerini ifade etmek için kullanılan bir tanımdır. Diğer yandan Araştırmacı yazar İbrahim Bozkurt’a göreyse Mil ve Zil kelimeleri coğrafi sınırları belirtmek amacıyla kullanılmıştır. Mil’in bugünkü Güneydoğu, Zil’in ise Doğu Anadolu bölgesine denk geldiğini öne sürerek Güneydoğu aşiretlerinin Mili, Doğu Anadolu aşiretlerinin ise Zili olduğunu vurgulamaktadır.^[1]

1841 yılında Tümgeneral, 1847 yılında Doğu Sibirya Genel Valiliği görevlerinde bulunan ve 1855 yılında Kars’ın alınmasında öncülük ettiği için Rus Çarı tarafından prestij olarak soyadına ‘’Karsky’’ yani ‘’Kars’’ unvanı eklenen Rus Tümgeneral ve Diplomat Nikolay Nikolayevich Muravyov’un emriyle, 1877- 1878 Osmanlı- Rus Savaşı’nda Süvari Generalliği rütbesi ile Kafkasya Cephesinin kumandanlığını yapan ve 1853-1856 Kırım Savaşına katılan ancak o dönemde Albay rütbesinde olan Mihail Tarieloviç Loris-Melikov tarafından 30 Kasım 1855 tarihinde hazırlanan ve “Kürt Kabilelerinin Yönetimi Hakkında’’ başlığını taşıyan raporda, bölgedeki Kürt aşiretlerine ait detaylı bilgiler yer almakta, bunların silahlı güçleri, kaç aileden oluştukları, önderlerinin kimler olduğu, Osmanlı Devleti’ne karşı nasıl kullanılmaları gerektiğine dair planlar aktarılmaktadır.

Bahsi geçen rapora göre Rus sınırları içerisinde dolaşan 10 Kürt aşireti vardır ve bu aşiretlerin isimleri şu şekildedir:^[2]

1. Radiks (REDKAN) - 2. Dzhelali (CELALİ) - 3. Biryuki (BRUKİ) - 4. Yezidis (EZİDİLER) - 5. Milanly (MİLANLI)

6. Dzhunuki (CUNİKİ) - 7. Elianli (ÊLİYANLI) - 8. Dilheyranly (DILXEYRANLI) - 9. Jemadinly (CEMADİNLİ) - 10. Kaskanlı (KASKANLI)

Raporda yer alan bilgiler incelendiğinde; Erivan Eyaleti ile Kars Paşalığı (sancak) bölgelerinde 4 bin göçebe Kürt ailesinin dolaştığı, savaş başlamadan önce Erivan (Rewan) eyaletindeki Kürtlerin, yoğun olarak Ermenistan’ın orta bölgesinde bulunan ve şu anki adı Armavir şehri olan Serdarabad topraklarında, Erivan’ın bir kazası konumundaki Sürmeli sancağı (Sürmalin Uyezd- Surmalinsky), Azerbaycan Nahçivan Özerk Bölgesi ile Ermenistan sınırı boyunca uzanan Aras nehri çevresindeki Şerur (Şarur) bölgelerinde yaşadıkları, bazen de gıda yetersizliğinden dolayı, Nahçivan ilçesindeki Darılayez dağlarına geçtikleri görülmektedir.

Yine 1849 ve 1853 yılları arasında görev yapan, başkanlığını Osmanlı paşası Derviş Paşa, Kâtipliğini ise Hurşid Paşa'nın yaptığı ve İran Devleti’ni ise Cafer Han'ın temsil ettiği "Tahdîd-i Hudûd Komisyonu" çalışmalarına göre; Celali Konfederasyonundan sonra bölgedeki en büyük ikinci konfederasyonun Zilanlı Konfederasyonu olduğu belirtilmektedir. 1.500 civarında haneden oluşan Zilanlı Konfederasyonunun ise toplam 19 aşiretin birleşmesinden meydana gelen bir konfederasyon olduğu rapor edilmektedir.

"Tahdîd-i Hudûd Komisyonu" çalışmaları kapsamında; Basra, Basra Körfezi, Bağdat, Şehrizor (Musul), Van ve Bâyezid Sancağı’ndaki aşiretlerin bulunduğu yerler ile bunların nüfus, hane veya çadır sayıları ile bölgenin demografik yapısı, son derece ayrıntılı ve güvenilir biçimde kayıt altına alınmış, Mehmed Hurşid Paşa yaptığı araştırmalarda elde ettiği bilgi ve görüşlerini “Seyehatnâme-i Hudûd Layihası’’, Derviş Paşa ise “Devlet-i Aliyye ile İran Devleti Beyninde Hudud Layihası’’ adı altında detaylı birer rapor haline getirmişlerdir.^[3]

"Tahdîd-i Hudûd Komisyonu" raporlarına göre; Zilânlu konfederasyonunu oluşturan 19 aşiretin isimleri şu şekildedir.^[4]

Eyleyanlu (Êliyanlı) - Rediki - Ayanlu - Berukânlu - Dilhıranlu - Kara Çorlu - Kurdikânlu - Milliyân veya Millivân

Kelturânlı Azîzî - Şeyh Bizinî - Çekemânlu - Cemâldînlu - Motanlu - Bizkânlu - Salanlu - Süveydânlu - Karahacılar ve Hazekânlu aşireti.

Êliyan Aşireti'nin; Aliyan-Alyan, Alikan-Aliki, Alidin-Aladdin veya Alan gibi yakın isimli aşiretler ile hiçbir bağlantısı olmadığı gibi bahsi geçen aşiretlerin her biri diğerinden farklı ve ayrı aşiretlerdir.

Yakın isimli aşiretler ile arasında herhangi bir akrabalık bağı bulunmamaktadır.

Alyan Aşireti hariç diğerleri ile aynı konfederasyon çatısı altında da yer almamıştır.

Êliyan aşireti, hiçbir dönemde Milan, Haverka veya Zend konfederasyonlarına bağlı olmamış, Ekl-i Hak inancını benimsememiş, var olduğu tarihi süreç boyunca da Zazaki konuşmamıştır.

Ehl-i Sünnet yani sunni inancını benimsemiş olup, Şafii mezhebine mensuptur ve Kurmanci konuşmaktadır.

1830 ila 1850 yılları arasında göçebelikten yarı göçebeliğe, 1850 sonrasında ise zorunlu iskâna tabi tutularak yerleşik hayata geçmiştir.

Osmanlı Devlet arşivlerinde ‘’Eyleyanlu’’ veya ‘’’Îlîyanlı’’, Rus devlet arşivlerinde ise ‘‘Êliyanlı’’ isimleriyle kayıt altına alındığı görülebilmektedir.^[5]

Halen yoğun olarak Ağrı, Kars, Erzurum, İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa, Konya, Bilecik, Düzce, Kayseri illeri ile Trakya bölgesine yayılmış aileler olarak yaşamakta, yaklaşık nüfus miktarı ise 50.000 civarındadır.