Çıkrık (dokuma)

Çıkrık, doğal ya da yapay liflerden iplik eğirmek için kullanılan bir araçtır.

Çıkrık büyük bir olasılıkla MS 500 ile 1000 yılları arasında Hindistan'da keşfedildi.^[1][2][3] Orta Çağ'da Orta Asya üzerinden geçerek Avrupa'ya ulaştı ve iplik eğirmek için kullanılan iğin yerine geçti. İplik eğirme işlemini mekanize etmenin ilk aşaması iği yatay olarak yerleştirip büyük bir çark tarafından elle çevrilebilmesine olanak sağlamak olmuştur. Büyük çarklı çıkrık, sol elle liflerin tutulduğu, sağ elle de yavaş yavaş çarkın döndürüldüğü bir örnektir. Dönen iğe karşı liflerin belirli bir açıyla tutulması istenen büklümü sağlar.^[4]

İlk iyileştirmelere 16. yüzyılda rastlanmıştır. Bu iyileştirmeler 1790 yılında ABD'de ilk kendi ekseni etrafında dönen mile sahip çıkrığa kadar devam etmiştir. Daha modern çıkrıklarda iği döndürmek, lifleri çekmek için mekanik yöntemler kullanılmış ve aynı anda birkaç iği çok yüksek hızla çalıştırmak mümkün olmuştur.^[5] Daha yeni teknolojilerde sürtünme sistemi, hava püskürtme ve açık uçlu sistemler kullanarak bu hız daha da artırılmıştır.^[1]

Birçok çıkrık türü mevcuttur, bunlar arasında hızlı bir şekilde yün eğirmek için kullanılan büyük çıkrık ya da diğer adlarıyla yürüme çıkrığı ya da yün çıkrığı; çift tahrikli, bir örekeyle birlikte kullanılan ve ketenbezi yapmak için kullanılan keten çıkrığı; taranmış yün iplik eğirmek için kullanılan Saksonya ve dik çıkrıklar ve Asya'ya özgü çark.

• El tahrikli çıkrıklar, elle ve bir kol yardımıyla çarkın döndürülerek kullanıldığı çıkrıklardır.
• Ayak tahrikli çıkrıklar, çarkın pedallara basılarak döndürüldüğü çıkrıklardır.
• Motor tahrikli çıkrıklar, çarkı veya iği motor yardımıyla döndürüldüğü çıkrıklardır.

Masaüstü ya da yer çarkı bilinen en eski çıkrık türüdür. Çark, büyük çıkrık ile benzer şekilde çalışır: Elle çevrilen bir tahrik çarkı ve iğin ucundan eğrilen iplik.

Çark Hindistan Bağımsızlık Hareketi'nin hem bir aracı hem de sembolüydü. Küçük, portatif, elle çevrilen çarkıyla çark, pamuk ve diğer ince küçük lifli iplikleri eğirmek için çok uygundur, diğer iplikler için de kullanılabilir. Boyutları kalın bir kitaptan büyük bir bavula kadar değişir.

Büyük çıkrık en eski çıkrık tiplerinden biridir. Lifler sol elde tutulur ve çark sağ elle yavaş yavaş döndürülür. Bu çıkrık uzun iplik eğirme tekniği için çok uygundur çünkü bu teknikte genellikle tek el etkindir dolayısıyla diğer elle çıkrık çevrilebilir. Büyük çıkrık ile genellikle yün eğirilir.

Büyük çıkrığın boyu normalde 1,5 metreden fazladır. Büyük tahrik çarkı etrafını dolaşan kolan ya da ip, daha küçük makara ve unun içinden geçtiği iği döndürür. Büyük çarkın her dönüşü için iğ çok daha fazla kez döner. Bu dönmenin sürtünmeyle çıkaracağı ısıdan çıkrığın tahta bedeninde nokta yanıkları olmaması için kendinden yağlı, kaygan ve ateş almayan bir malzeme olan kuş teleğinin divit kısmı araya kıstırılır. Eğirme, yün iğe tutturulduktan sonra şu iki işlem tekrarlanarak yapılır:

1. İlk olarak iğ ileri döner, yün iğin ucunda kıvrılır, iplik olur,
2. İkinci işlemde iğ geri döner, iplik iğ gerisine sarılır, yumak olur.

• Büyük çarkta ip eğirmeye başlamak için öncelikle bir miktar lif iğin kaidesine, hem iğe hem de yüne kolay tutunan bir malzeme üzerine sarılarak bağlanır (örneğin mısır koçan kabuğu) ve iğin ucuna kadar el ile kıvrılır spiral şeklinde sarılır.

• Sonra çıkrığı kullanan, bir tutam lifi sol eliyle yavaşça çektirerek, sağ eliyle tahrik çarkını ileriye doğru çevirmeye başlar. Aynı zamanda sol elindeki lifleri geriye doğru belirli bir açıyla iğden uzaklaştırır. Sol el yün üzerindeki gerginliği, el ile iğ arasındaki uzanan lif miktarını ve her uzunluk için iğin dönme sayısını kontrol ederek böylece üretilem ipin kalınlık, sıkılık ve kıvrıklığının iğe sarılmış tüm ip boyunca aynı olmasını sağlar.

• Yeterli iplik yapıldıktan sonra çark geriye doğru bir miktar ters yönde çevrilerek iğin ucundaki spiral çözülür ve yapılan iplik iğin uçtan gerilerinde bir bölgede iğe dik tutulup iğin üstüne sarılır. Sonra ipin eğrilmiş kısmının sonu iğe sarılarak uca getirilir ve tekrar ilk etap tekrar edilerek aynı işleme devam edilir.

• Son işlem iplik yumağını iğden bir kamış masraya aktarmaktır.

Büyük bir tek çark yerine iki küçük çarkı vardır. İlk çarkla iğ arasındaki ikinci çark aynı eksen etrafında birlikte dönebilen biri daha küçük iki silindirden meydana gelir. İlk çark ikincinin küçüğünü, ikincinin büyüğü iği döndürür. Bu çıkrığın boyutları daha küçüktür ama büyüğü gibi el ile ve ileri geri iki işlemli kullanılır.

Çıkrıklar, kuyulardan su çekmek, tekstil fabrikalarında tezgâhlarda ve eskiden yün eğirmek amacı için sıklıkla kullanılan basit makinelerdir. Çıkrık sayesinde yünden ip de elde edilmesi mümkündür.

Bu tarz çıkrıkların tahriği kullanıcının elinden ziyade ayağı yardımıyladır. Kullanıcı oturur ve döner çarka bağlı bir krank kolu ve pedal yardımıyla çıkrığı döndürür. Bu şekilde kullanıcının iki eli de iplik eğirmek için kullanılır. Burada tahrik çarkı ağır olur ve dönme ivmesi sayesinde hız pek değişmez, düzgün sonuç almaya yardım eder. Hızla dönen çarkı durdurup geri döndürmek pratik olmadığından, genellikle eğirme ve sarmanın aynı yönde yapılabilmesini, ipte gerilimin sabit olmasını, sonucun da doğrudan bir makaraya sarılmasını sağlayan bir düzenek vardır. Kullanan sadece lif miktarının ip boyunca aynı olmasına dikkat eder.

Çift tahrikli çıkrığın adı çarkın ve iğin etrafında iki kere dönen ip çekiş bandından gelir. İp çekiş bandı genelde çekince uzamayan bir iplikten, örneğin mum ipliğinden yapılır.

Tek tahrikli çıkrığın tek çarkı ve ip çekiş bandı bulunur. Tek çarklı çıkrıkların ip çekiş bantları sentetik sicimlerden yapılır, dolayısıyla da elastiktir ve çarkın üzerinden kolayca kaymaz.

İğne ve mekik çarkın yanından çok üzerinde yerleştirildiğinde çıkrık kale tipidir. Daha küçük olabilen bu çıkrıkların saklanması da kolaydır. Bazı kale tipi çıkrıklar o kadar küçüktür ki katlandıklarında uçaklarda kabin içi bavullara sığabilir.

• El yapımı trafo sarma makinasi (çıkrık)20 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Çıkrık makinesi ile el yapımı transformatör24 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.