Çingene/Roman adlandırması
Romanlar/çingeneler, farklı ülkelerde ve farklı tarihsel dönemlerde, toplumun değişik kesimleri tarafından farklı isimle adlandırılan bir topluluktur. Türkiye’de “Çingene" kullanımı yaygındır. Tüm topluluğu tek bir ortak isim altında toplamak ve küçültücü anlamlar kazanmış adlandırmaların kullanılmasını engellemek üzere “Roman” isminin kullanımı, 1971’deki Birinci Dünya Roman Kongresi’nde kararlaştırılmıştır. Ancak 'Çingene' adlandırmasının yerini Roman adlandırmasının alması konusunda bir uzlaşı yoktur.
Ülkelere göre adlandırmalar
Dünyanın dört bir yanındaki Çingene/Roman etnisitesi farklı şekilde adlandırılmıştır. Tarihçi George C. Soulis’in Bizans döneminde yaşamış Çingeneleri incelediği bir çalışmasında “Türkçede ‘Çingene’, İtalyancada ‘Zingari’, Fransızcada ‘Tsiganes’ sözcüklerinin “adsincanoi” sözcüğünden türetildiğini belirtmiştir.[1]
Ali Arayıcı, bu halkın “Mısır’da ‘Eygpte’, Rumcada ‘Gypthos’, İngiltere’de ‘Gypsies’, Bizans’ta ‘Athingan’ veya ‘Atzingan’, İtalya’da ‘Zingari’, Almanya’da ‘Zigenuer’, Fransa’da ‘Tsigane’, ‘Tzigane’, ‘Bohemian’ ve ‘Gitan’, İspanya’da ‘Gitanos’, Romanya’da ‘Tigani’, Sırpçada ‘Cingerije’, Ermenistan’da ‘Lom’, Filistin’de ‘Nawar’ veya ‘Dom’, Suriye’de ‘Dom’, Kafkaslarda ‘Poşa’ veya ‘Boşa’” adlarıyla anıldıklarını aktarmıştır.
Türkiye’deki adlandırmalar
Türkiye’de Romanlar/Çingeneler için pek çok farklı adlandırma mevcuttur. Bu adlandırmalar, bireylerin sosyal alandaki görünme biçimi, meslekleri ve ten renkleri ile bağlantılıdır. Bu adlandırmalardan bazıları şunlardır:[1] “abdal, arabacı, beyzade, cano/cono, elekçi, esmer vatandaş, gurbet, gurbeti, karaçi/karacı, karaoğlan, kıpti, lulu, mango, mutrip, pırpır, poşa/boşa/paşa, sepetçi, teber, todi”.
Topluluğun etnik-dilsel farklılıklarına göre de farklı isimlendirmeler yapılır. Türkiye'deki Çingeneler/Romanların konuştukları dile göre 'Rom', 'Dom' ve 'Lom' olarak adlandırılan üç alt grubu vardır. Romani dilini konuşan Romlar, Lozan Antlaşması kapsamında yaşanan mübadele sürecinde Türkiye’ye gelen mübadillerden oluşturur. Batı bölgesinde yaşarlar ve "esmer vatandaş" diye tanımlanırlar.[2] Lomavren dilini konuşan Lomlar daha çok Karadeniz bölgesinde yaşayan, yerleşik hayatı benimsemiş bir Çingene grubudur. Bu grup, ‘Poşa’ şeklinde de adlandırılır. Ermenice Poş sözcüğünden türetilen bu kelime, “boş gezen” anlamında kullanılır ve aşağılama anlamı taşır.[1] Domlar Domari dilini konuşur, Türkiye’nin doğu ve güneydoğu illerinde yaşamını sürdürür. Bu grup ‘mıtrıp’, ‘aşık’, ‘karaçi’, ‘Kürt göçebesi’, ‘Kürt Çingenesi’ gibi tabirlerle de anılır.[1]
Tek isim belirleme girişimleri
Çingene kelimesi, dünyanın hemen her yerinde küçültücü yan anlamlar kazanmış bir kelimedir. Bu yüzden Çingeneler için "çingene" yerine kullanılacak bir kelime aranmış ve Uluslararası Çingene Birliği, Çingene yerine “Roman” adının kullanılmasını önermiştir. 8-12 Nisan 1971’de Londra’da düzenlenen Birinci Dünya Roman Kongresi’nde; ‘adam, insan’ anlamına gelen ‘rom’ kökünden türemiş ‘Roma’ (Türkçe:Roman) ifadesinin kullanılması kararlaştırıldı.[3]
Böylece 1970'lerden itibaren uluslararası tanınma ve kullanımda Avrupa’da “Roma” veya “Rroma”, Türkiye’de ise “Roman” veya "Rom" ifadesi yaygınlaştı. 1978’de düzenlenen İkinci Dünya Çingene Konferansında Uluslararası Çingene Komitesi’nin adı, Uluslararası Roma Birliği olarak değişti.
Uluslararası tanınmada 'Roman' kullanımı yaygınlaşsa da 'Çingene' kelimesi mi yoksa 'Roman' kelimesi mi kullanılmalı konusunda bir uzlaşma yoktur.[4] 'Roman' adının kullanılması gerektiğini savunanlar, 'Çingene' adının Çingene olmayanlarca (Gaco) kendilerine verildiğini düşünmektedir.[5] Öte yandan, Çingene adının kullanılması gerektiğini düşünenler de vardır. Bu görüşte olanlar, ‘tarihsel ve kültürel birliğe vurgu yapar.[5] Çingene kelimesini sahiplenenler, bu kelimeyi terk etmek yerine çağrıştırdığı olumsuz anlamlar temizlenmesi gerektiğini savunurlar.[5]
Akademik adlandırma
Akademik çalışmalarda bu topluluğa Çingene mi yoksa Roman mı denileceği konusunda belirsizlik vardır. Nadiren “peripatik” adlandırması kullanılır.[3]
Antropolog Semra Özlem Dişli’nin Biga’daki Çingeneler/Romanlar üzerine doktora tezinde Çingene adlandırmasını tercih eden akademisyenlerin bu kelimeyi dünyaya dağılmış bir halkın tüm üyelerine işaret eder biçimde kullandıklarını, Roman adlandırmasını kullananların ise, daha çok daha çok Avrupa’da yaşayanları ve Romani diline sahip olanları işaret ettiklerini ifade etmiştir.[3] Pek çok çalışmada bu iki kelime aynı anlamda ve birbiri yerine kullanılmaktadır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ a b c d Yanikdağ, Tülin (30 Haziran 2021). "TÜRKİYE'DE ROMANLAR VE ALT KİMLİK GRUPLARI: ETNO-DİLSEL FARKLILIKLARIN KİMLİĞE YANSIMALARI". Roman Dili ve Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 2 (1): 57-76. ISSN 2636-8005. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2023.
- ^ Kolukirik, Suat (1 Haziran 2008). "Türkiye'de Rom, Dom ve Lom Gruplarının Görünümü". Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) (8): 145-154. ISSN 1305-5992. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2023.
- ^ a b c Dişli, Semra Özlem (2017). "Biga'da romanlar: İnşa pratikleri ve taktik olarak çingenelik". Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Çelik, Faika (1 Aralık 2018). "Osmanlı İmparatorluğu'nda Çingeneleri / Romanları Çalışmak ya da İğneyle Kuyu Kazmak". MSGSÜ Sosyal Bilimler (18): 249-266. ISSN 1309-4815.
- ^ a b c Gün, Serap (2016). "Etnikleşen yoksulluk: Çingeneler/romanlar örneği". Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
