Çengel işareti

Çengel işareti (diğer adıyla "Sedil"), dil biliminde ve çoğu dilde kullanılan bir diyakritik işarettir. Türkçede yalnız sessiz harflerde kullanılan ve harflerin ses değerlerini değiştiren bir göstergedir.

C sedil (Ç), ilk olarak Eski ispanyolcada /ts/ sesini ifade etmek amacıyla kullanılmıştır. C sedil bununla birlikte /tʃ/ sesini de (Türkçedeki "çocuk"taki gibi) vermek amacıyla Azerice, Kürtçe, Tatarca, Türkçe ve Türkmence dillerinde kullanılır.

C sedil, Uluslararası Fonetik Alfabesinde, /ç/, de kullanılır.

Çoğu dilde s sedil (ş), /ʃ/ (Türkçedeki "şal"daki gibi) sesini vermek amacıyla kullanılır. Örneğin; Rumence, Azerice, Tatarca, Gagavuzca, Türkçe, Kürtçe, Türkmence gibi dillerde...

Sedil, Türkçede Ş ve Ç (/ʃ/ ve /tʃ/) seslerini vermek amacıyla kullanılır. /ʃ/ sesine örnek vermek gerekirse: "şok" /ʃok/. /tʃ/ sesine örnek vermek gerekirse: "çok" /tʃok/.

Bu harfler, vurgulanarak okunur yani diğer dillerdeki gibi hemen geçilmez. Ayrıca Lâzcada da "c sedil"in kalınlaştırarak okunan hâli olan bir vardır.

• Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtça'daki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
• Ț: Gagavuzca’da ve Moğolca’da kullanılır. Türkçe’de bulunmayan sert bir T harfidir. TS (ʦ: T+S) olarak da seslendirilir. Moğolca’da ve Rusça’da, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ц, Tse). Gagavuzca’da ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur). Bu harfin ses değerini en güzel gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki Soţial şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) kelimesidir. Belarus'ta yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise TS sesini tam olarak karşılamak için şeklinde bir harf üretilmiştir. Kazaklar ve Kırgızlarla birlikte yaşayan Çin kökeli Dungan halkı Sad harfinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bu sesi gösterebilmek için ڞ harfini kullanmıştır.
• Ḑ: Ses olarak Boşnakça'da, Macarcada ve Bulgarcada yer alır. Türkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ (ʣ: D+Z) olarak da seslendirilir. Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan bazı dillerde J harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ӡ, Dze). Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmi olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle rastlanır. Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin Macarcadaki Bodza (Boḑa: Mürver Meyvesi). Bazı alfabelerde ise Arapçadakinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bir DZ sesini göstermek için ڏ harfi kullanılmıştır. Belarus'ta yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise bu sesi tam olarak karşılamak için şeklinde bir harf üretilmiştir.
• Z̦: Türkçedeki J sesidir. Uygur Türkleri tarafından da kullanılmakta olan, Pinyin adı verilen ve Çinceyi Latin alfabesine çevirmekte kullanılan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmış biçiminde Türkçedeki J sesini karşılar.
• Ḩ. Boğazın sıkılmasıyla ortaya çıkan bir sestir. Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Gırtlaktan çıkan ve hafif hırıltılı bir H olarak okunur ve söylenir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maḩrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ḩacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).
• Ģ: Letoncada yer alan bir harftir. Anadolu Türkçesinin İstanbul ağzındaki Ğ (Yumuşak G) sesinden biraz farklıdır. Ğ harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır (Kiril Ӷ, Ghe). Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Dog̦an (Doġan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bu nedenle Yumuşak Ğ harfinin aksine Arapçada kelime başında da yer alabilir. Mesela: Ģayb (Ġayb)... Türkçedeki Yumuşak Ğ sesine yakın bir harfi göstermek için kimi Asya kaynaklı çevirilerde ۼ veya ݝ harfi kullanılır.
• Ņ: Leton Alfabesinde ince N sesi için kullanılır. Bu ses kimi alfabelerde Nj olarak kullanılır. Kiril alfabelerindeki karşılığı Њ harfidir. Ņᶇ harfi genizden çıkarılan N ve Y karışımı bir sesi gösterir. Uniform Türk Alfabesi'nde yer alır. Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. 1900'lü yılların başındaki Türki alfabelerde Ƞƞ olarak da kullanılmıştır. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıcadaki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Cavi Alfabesindeki üç noktalı Nga (ڠ) ise yine bu harfin karşılığında kullanılır.
• Ļ: (Küçük harf: ļ veya ℓ̗) Leton alfabesinde Љ sesini karşılamak için üretilmiştir. Türkçede bu ayrımın gerçekleştiği çok az kelime bulunduğu için ince L sesi ayrıca için bir harf yoktur. Bunlar daha çok düzeltme işareti ile gösterilen sözcüklerde yer alırlar. Bu harfin yer aldığı kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: Ļâℓ̗, Rôℓ̗ ... Üzerinde işaret bulunan ڵ veya noktalı ڶ harfi Arapça Boşnak alfabesinde ve Sorani-Kürt alfabesinde ince L sesini göstermek için kullanılır. Bu ses Kiril Latinizasyonunda Ḽ harfi ile gösterilir. (Küçük harf: ḽ veya ℓ̗ )

Ąą Ęę Įį Ųų Ǫǫ

Yalnızca sesli harflerde kullanılır. Damaksı sesleri göstermek için tercih edilir.

1. Oxford English Dictionary (3rd ed.). Oxford University Press. September 2005.
2. Minsheu, John (1599) Percyvall's (R.) Dictionarie in Spanish and English (as enlarged by J. Minsheu) Edm. Bollifant, London, OCLC 3497853
3. Chambers, Ephraim (1738) Cyclopædia; or, an universal dictionary of arts and sciences (2nd ed.) OCLC 221356381