Zırtçı

Zırtçı abartılı hikâyeler anlatarak dinleyicilerini eğlendiren meddah benzeri sokak komedyeni. Tanınmış zırtçılar arasında Kuzguncuklu Köşk Emin, Erzurumlu Teyyo Pehlivan (gerçek adı Tayyip İde), Havlucu Memet, Kıyıcı Ünal, Sökeli Ali Dayı ve Vanlı Suphi bulunur.

Zırtçı kelimesinin Kürtçede "sürekli şekilde abartılı yalanlar söyleyen kişi" anlamına gelen "Zırtektır" kelimesinden türediği söylenmektedir. Zırtçıların anlattığı hikâyelere de "zırt" denmektedir. Kelimenin Van civarında, abartılmış yalan söyleyen yani "zırt" atanlara yakıştırıldığı da belirtilmektedir.^[1]

Üzerine derli toplu bir çalışma bulunmayan zırtçıları ilk olarak gündeme oyuncu Uğur Yücel getirmiştir. 90'lı yılların başında yaptığı stand-up gösterilerinde zırtçılardan söz eden ve zırt örnekleri sunan Yücel'i,^[2] oyuncu Zafer Algöz takip etmiştir. Algöz'ün 2017 yılında yayımladığı Haşırt Dı Bilekbord adlı kitabında ^[3] ve YouTube'daki Zafer Algöz Anlatıyor adlı programda pek çok zırt örneği bulunmaktadır.^[4]

Tarihçi Şenol Kantarcı Erzurumlu tanınmış zırtçı Tayyip İde (Teyyo Pehlivan)'nin 100'e yakın zırtını derlemiş, 2019 yılında Pasinler Belediyesi bu çalışmayı kitaplaştırmak üzere bir çalışma başlatmıştır.^[5]

Sakarya'nın Taraklı ilçesine özgü bir anlatım sanatı olan "yalaza" da zırtçılıkla benzerlik gösterir.^[6][7]

Zırtçılığın diğer türlerden en önemli farkı, dinleyicinin anlatılan hikâyenin uydurma olduğunu baştan bilmesi, buna rağmen hikâyenin kurgusundaki beklenmedik sürprizleri ve abartının boyutlarını merak ederek dinlemeye devam etmesidir. Zırt ne kadar abartılı ve gerçeklikten uzak olursa ve ne kadar uzun sürerse dinleyici açısından o kadar "inandırıcı" olur. Bu nedenle "balinanın nefes deliğini baş parmağıyla tıkamak", "sadece don lastiğini kullanarak balinayı kıyıya çekmek" ya da "düşman ordusunu tek başına kılıçtan geçirmek" gibi olağanüstü örnekler zırtçılıkta bolca geçer. Anlatılan zırt o kadar görkemli ve gösterişli resimler oluşturur ki, karşısında duran zırtın kahramanını resmin içinde hayal eden dinleyici bir animasyon film izler gibi olur.

Zırtçılar çoğunlukla kahvehane, berber, meyhane ve lokanta gibi mekanlarda bir bardak çay ya da içki karşılığında zırtlarını spontan bir şekilde, stand-up formunda sunarlar. Dinleyiciler de zırtın ortasında "E, peki sen ne yaptın?" gibi sorular sorarak zırtçıyı motive eder, böylece performansın parçası olurlar.

Zırtçılar ne kadar büyük "yalanlar" icat etmiş olursa olsunlar, yer, tarih ve miktar gibi detayları değiştirmez, aynı zırtı her zaman aynı ölçülerle anlatırlar.

Uğur Yücel'in, Kuzguncuklu Köşk Emin'den alıntıladığı bir zırta göre Köşk Emin Pendik'te arkadaşlarıyla otururken karşıdaki adaların bir tane fazla olduğunu fark eder. Caminin minaresinden bakınca ada zannettiği karaltının devasa bir balina olduğunu anlar ve balinayı yakalamak için hemen suya atlar. Balinayı açık denize dönmesi konusunda uyarır ancak sonuç alamaz. Bunun üzerine önce baş parmağını balinanın nefes deliğine sokarak onu etkisiz hale getirir sonra da donunun lastiğini kullanarak hayvanı karaya çeker. Yakaladığı balinayla fakir fukaraya ziyafet çeken Köşk Emin kendisini bilerek bu ziyafetten mahrum bırakır.^[8]

Zafer Algöz'ün bizzat tanıdığı Kıyıcı Ünal'dan bir zırt örneği: Kıyıcı Ünal bir dönem Libya'da çalışmaya gider fakat oradan dönüşte bir omzu düşük şekilde gezmeye başlar. Neden öyle göründüğünü soranlara şu zırtı anlatır: Libya'ya vardığında havalimanında kendisini fark eden görevliler onu 10 bin dolar maaşla, Libya lideri Muammer El Kaddafi için oluşturulan özel koruma timine alırlar. Kıyıcı Ünal, Kaddafi'nin yedi katlı uçan sarayında göreve başlar. Bir gün restoranda Kaddafi'nin evcil maymunuyla karşılaşır. Maymun masaya kurulur, çatal bıçak kullanarak tek başına yemeğini yer, daha sonra da kimsenin giremediği kata çıkmak üzere asansörün gizli şifresini tuşlayarak yukarı çıkar. Bu görev için omzuna astığı iki adet kalaşnikof nedeniyle Kıyıcı Ünal'ın omzu zamanla aşağıya düşmüştür.