Ziya Bünyadov

Ziya Bünyadov
Ziya Bünyadov'un mezarında bulunan heykeli
Doğum	21 Aralık 1923(1923-12-21) Astara
Ölüm	21 Şubat 1997 (73 yaşında) Bakü, Azerbaycan
Bağlılığı	Sovyetler Birliği
Branşı	Sovyet Kara Kuvvetleri
Hizmet yılları	1942-1945
Ödülleri
İmza

Ziya Musa oğlu Bünyadov (Azerice:  Ziya Bünyadov) (21 Aralık 1923 - 21 Şubat 1997), Azeri tarihçi, akademisyen ve Azerbaycan Millî İlimler Akademisi ikinci başkanı. Bir tarihçi olarak uzun yıllar Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Tarih Enstitüsünde çalışmıştır.^[1] II. Dünya Savaşı'nda yer almış ve Sovyetler Birliği Kahramanı ilan edilmiştir.^[2][3] Ülkesinde Kur'an'ın Arapçadan tam çevirisine büyük katkı sağlamıştır.^[4]

Bünyadov, 21 Şubat 1997 tarihinde apartmanının girişinde öldürülmüştür. Öldürenler İran'a kaçmışlardır.^[5]

Ziya Bünyadov, 21 Aralık 1923'te Astara şehrinde, Ekim Devrimi'nden önce Ataman Lyakhov’un Kazak tümenlerinden birinde görev yapmış bir askeri tercümanın ailesinde doğdu. Babası, Bibi-Heybet alim-şeyhler soyundan gelen Musa Mövsüm oğlu Bünyadov idi.^[6] Çocukluğundan itibaren babasının desteğiyle Arapça öğrendi ve Kur’an okumaya başladı. Annesi, Lenkeran’ın Liman kasabasında doğmuş, Azerbaycan’daki eski Rus göçmenlerinden Raisa Mihaylovna Gusakova idi.^[6]

Tarihsel belgelere göre Bünyadov soyadı, onun 13. büyük dedesi Şeyh Bünyad'ın adından gelmektedir. Ziya Bünyadov, soyadıyla ilgili şöyle demiştir: “Babam Azerbaycanlı, annem Rus’tur. Gerçek adım Ziyavuddin, babam Şeyh Musa, dedem Şeyh Masum, onun babası Şeyh Mehdi’dir. Soyumu 15 kuşak şeyhlere kadar araştırdım. Soyadım 15. büyük dedemin adı Bünyad’dan gelmektedir.”^[6]

Ziya Bünyadov, altı çocuklu ailenin en büyüğüydü. Babasının görevinden dolayı ortaokul yıllarını Göyçay’da geçirdi. 1939’da ortaokulu bitirdikten sonra pilot okuluna girmek için Bakü'ye gitti ancak sağlık komisyonunu geçemedi. Yaşını iki yıl büyük göstererek Bakü Piyade Okulu'na katıldı ve 1941’de teğmen rütbesiyle mezun oldu.^[1]

Ziya Bünyadov, gecikmeden gelecekteki hizmet yeri olan Besarabya'ya gönderildi. Burada, Dinyester Nehri üzerindeki küçük liman şehri Bender'de, II. Dünya Savaşı başladıktan sadece bir saat sonra ilk savaşına girdi.

İki kez yaralanıp sarsıntı geçirdiği hastane dönemlerini saymazsak, Ziya Bünyadov cephede Berlin’e kadar onurlu bir savaş yolu katetti. Ukrayna ve Moldova için yapılan savaşlarda, Mozdok ve Tuapse, Beyaz Rusya ve Polonya cephelerinde aktif olarak yer aldı. Düşman kuşatmasından savaşarak kurtulmayı ve alayının bayrağını kurtararak askeri onurunu korumayı başardı. Bünyadov, Kuzey Kafkasya'daki savaşlarda yer aldı ve Saratov'dan gelen Volga denizcilerinden oluşan 120 kişilik birliğe komuta etti.^[7]

Bir komutanla tartıştığı için cezalı bölüğe gönderildi ve orada bir yıl kaldı. Genç bir teğmen olmasına rağmen, yaşça ve tecrübe olarak kendisinden büyük olan diğer cezalıların saygısını kazandı. Komutanlık bunu fark etti ve atıcı taburun komutanı olan Bünyadov'a cezalı bölüğe komuta etme teklifinde bulundu. Bünyadov bu görevi düşünmeden kabul etti.^[1]

Visla-Oder Harekatı sırasında, Yüzbaşı Bünyadov’un komutası altındaki 123. cezalı bölük, Pilisa Nehri üzerindeki 80 metrelik mayınlanmış bir köprüyü ele geçirdi ve ana kuvvetler gelene kadar birkaç saat boyunca köprüyü düşmanın aralıksız saldırılarından korudu. Bu süre zarfında, 670 askerden sadece 47'si hayatta kaldı.

27 Şubat 1945'te Ziya Bünyadov'a Sovyetler Birliği Kahramanı unvanı verilmiştir.

21 Şubat 1997'de yaşadığı binanın önünde bir suç grubu tarafından vahşice öldürülmüştür. Ölümünden kısa bir süre önce, Savunma Bakanlığı'ndaki yolsuzlukla ilgili elinde belgeler olduğunu söylemişti. Bu belgeler hakkında parlamento kapalı toplantısında meslektaşlarına bilgi verdiği de söylenir. Akademisyenin "Hizbullah" üyeleri tarafından öldürüldüğü ve bu olayla ilgili birkaç kişinin hapis cezasına çarptırıldığı belirtiliyor.^[8][9]

23 Şubat 1997'de Şehriyar Kültür Merkezi'nde onunla vedalaşma töreni düzenlenmiştir. 1997 yılında Bakıda bulunan Fahri Hiyaban'da defnedilmiştir.^[10]

Savaş sona erdikten sonra, Ziya Bünyadov 1945 yılının Mayıs ayından 1946 yılının Mayıs ayına kadar Berlin'in en prestijli bölgelerinden biri olan Pankow'da komutan yardımcısı olarak çalıştı. Berlin'in ekonomik ve kültürel hayatının yeniden inşasında ve normalleşmesinde aktif rol oynadığı için "Arthur Becker" ve "Waffenbruderschaft" altın madalyaları ile ödüllendirildi.^[1]

Bünyadov askerlikten terhis edildikten sonra, 1946 yılında Moskova Şarkiyat Enstitüsü'ne girdi ve 1950'de aynı enstitünün doktora programına kabul edildi. Ziya Bünyadov, 1954 yılının Mayıs ayında "İtalyan Emperyalizmi Afrika'da" konulu doktora tezini savunarak, aynı yılın Ağustos ayında Bakü'ye döndü. O yıl, Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü'nde bilimsel araştırmalarına devam etti.^[6]

1958-1959 yılları arasında Bünyadov, Azerbaycan Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi'nde öğretmen olarak çalıştı. 1964 yılında Yakın ve Orta Doğu Halkları Enstitüsü'nde "Orta Çağ Tarihi" bölümünün başkanı oldu. 1964 yılında "VII–IX Yüzyıllarda Azerbaycan" konulu doktora tezini savunarak tarih bilimleri doktoru unvanını aldı ve 1965 yılında aynı isimli monografisi yayımlandı.^[2]

1960'ların ikinci yarısında, Azerbaycan’ın 150 yıl önce Rusya'ya nasıl dahil olduğuna dair bilimsel tartışmalar yaşanıyordu.^[11] Ancak, 1964 yılında Azerbaycan'ın bir buçuk yüzyıl önce gönüllü olarak Rusya'ya katıldığı kararlaştırılmıştı. Hatta bu, bir bayram gibi kutlanmıştı. Bu vesileyle Azerbaycan Lenin Nişanı ile ödüllendirilmişti. 1967-1968 yıllarında Ziya Bünyadov birkaç kez açıkça ifade etmişti ki, doğru, Azerbaycan Rusya'ya katıldı, ancak bu adım gönüllü olarak atılmadı. Bu nedenle, tarihsel gerçeği söylemek gerekiyor.

Bünyadov, Bolşevik terörü ve siyasi baskıların kurbanları hakkında önemli araştırmalar ortaya koydu. Bolşevik terörü sonucunda 1920-30'lu yıllarda Azerbaycan'da yapılan baskılar hakkındaki gerçekleri açığa çıkararak, 1937'nin kurbanlarını halka tanıttı, onları akladı, dönemi doğru bir şekilde aydınlatarak gerçek bir cesaret gösterdi.^[11]

1965 yılında SSCB Yüksek ve Orta Eğitim Bakanlığı'na bağlı Yüksek Tasdik Komisyonu'nun kararıyla ona profesör unvanı verilmişti. 1966'dan itibaren Ankara'daki Türk Tarih Kurumu kongrelerinin sürekli katılımcısı olmuştur. Türk halklarının tarihini araştırmadaki büyük hizmetlerinden dolayı, aynı yıl Türk Tarih Kurumunun muhabir üyesi, 1988 yılında ise fahri üyesi seçilmiştir.^[3]

1967 yılında Azerbaycan Bilimler Akademisi'nin muhabir üyesi, 21 Nisan 1976'da ise Bilimler Akademisi'nin tam üyesi seçilmiştir. Bünyadov, 1970 yılında "Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi'nin Haberleri. Sosyal Bilimler Serisi" dergisinin baş editörlüğüne atanmıştır. 1970 yılına kadar bilimsel rehberliğinde sekiz doktora adayı ve üç doktor unvanı verilmişti.^[12]

O, Halifelik ve Azerbaycan’ın VII-XIII yüzyıl tarihini araştıranlardan biriydi. Bünyadov, Arnavut tarihçi M. Qoş'un "Arnavut Kroniği" eserini 1960 yılında İngilizceden, E. Bakuvinin "Anıtların Özeti ve Kudretli Hükümdarın Mucizeleri" eserini 1971'de, Nesevi'nin "Sultan Celaleddin Mengüberti'nin Hayatının Tasviri" eserini ise 1973 yılında Arapçadan Rusçaya çevirmiştir.^[1]

SSCB genelindeki seyahatlerinde gençler arasında askeri-yurtseverlik çalışmalarına gösterdiği destek nedeniyle 1976'da SSCB DKC'nin Onur Nişanı ile ödüllendirilmişti. Bünyadov, 1980 yılında ise Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi'nin baş editörlüğüne üye seçildi. Ansiklopedi için Azerbaycan tarihine dair çok sayıda makale yazmıştır. Kaynakların araştırılmasına devam eden akademik Bünyadov, yeni kitabı – "Azerbaycan Atabeyleri Devleti. 1136–1225 yılları" üzerinde çalışmaya başlar. 1978'de monografi yayımlandıktan sonra birçok olumlu eleştiri ve yüksek değerlendirmeler alır. Bu eseri bilim çevreleri tarafından büyük bir takdir kazanmış olup, 1980'de bilim ve teknoloji alanında Azerbaycan SSC Devlet Ödülü'ne layık görülmüştür.^[3]

Bünyadov, 1981 Nisan ayından itibaren Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü'nün direktörü olarak atanmıştır. Bu görevi 1986 yılına kadar sürdürmüştür. 1982'de kendisine "Azerbaycan SSC Emektar Bilim Adamı" unvanı verilmiştir. 1988-1990 yılları arasında Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü'ne başkanlık etmiştir.^[13]

1990 yılında Azerbaycan Bilimler Akademisi'nin başkan yardımcısı seçilmiştir. 1991 yılında Profesör Vasim Memmedeliyev ile birlikte Kuran'ı Azerbaycan Türkçesine çevirme çalışmasını tamamlamıştır. Büyük bir sorumluluk ve emek gerektiren bu işten dolayı Hacı Zeynelabidin Taghıyev ödülü kazanmıştır. 1992'de genel oylama ile yeniden Şarkiyat Enstitüsü'nün direktörü seçilmiştir.^[14][15]

Bünyadov, 1991 yılında "Gülüstani-İrem" adlı eseri önsöz ve açıklamalarla yayımlamış ve 1993 yılında bu çalışmasından dolayı Abbasqulu ağa Bakikhanov ödülü kazanmıştır.

Bakü'deki Şarkiyat Enstitüsü ve bir cadde, Astara şehrindeki 2 numaralı ortaokul, Göyçay şehrindeki 3 numaralı ortaokul ve bir sokak onun adını taşıyor.^{[16][17][18][19]}

2012 yılında Ziya Bünyadov'un 90. doğum yıldönümüne ithafen Bakü Devlet Üniversitesi'nde "Ziya Bünyadov, seçkin Azerbaycan tarihçisi ve şarkiyat bilim insanıdır" konulu bir cumhuriyet bilimsel konferansı düzenlendi.^[20][21] Aynı yıl 20-25 Aralık tarihlerinde Bakü Şehir Gençlik ve Spor Baş İdaresi tarafından AZDBTIA ve "Neftçi" İSM'nin atış poligonlarında onun anısına ithafen düzenlenen Bakü şehri VIII açık mermi atış turnuvası gerçekleştirildi.^[22]

2015 yılı 14 Mayıs'ta Bakü'de Ziya Bünyadov'un "Harezmşahlar-Anuştekinliler Devleti. 1097–1231" kitabının İngilizce baskısının tanıtım töreni yapıldı.  ^[23]

Ziya Bünyadov, görevine Azerbaycan Şarkiyatçılık Enstitüsünde 1964 yılında "Orta çağ Şark (doğu) tarihi" şubesinin müdürü olarak başlamıştır. 1981 yılından sonra ömrünün son gününe kadar kısa aralıklarla enstitün dekanı olmuştur. Bu dönemde bilimsel çalışmalarını çoğunlukla iki yol izlemiştir:^[13]

1. Azerbaycan’ın ve komşu Doğu ülkelerinin feodalizm dönemindeki sosyal-iktisadi tarihin tetkiki.
2. Orta çağ müelliflerinin Azerbaycan ve komşu Doğu ülkelerinin tarihine, ilim ve medeniyetine ait eserlerinin öğrenilmesi, şerhli tercümesi ve neşri.^[24]

Ziya Bünyadov, Fuzûlî’nin (ö. 1556) "Matlau-l-itikad" adlı eserini Arapçadan Azerbaycan diline şerhli tercümesini yapmıştır.^[25][24]

Arapça kaynaklardan şerhli tercüme eserleri

Ziya Bünyadov’un yapmış olduğu Orta çağ eserlerinin, Yakın ve Orta Doğu ülkelerinin tarihine, ilim ve medeniyetine ait eski eserlerin tetkiki, tercümesi ve şerhli neşri ilmi derece kazanmıştır. O, Feodalizm döneminde Azerbaycan tarihine ve aynı zamanda Orta Asya, Kafkasya ve komşu ülkelerin tarihine ait nadir bulunan orta çağ Arap kaynaklarının şerhli tercüme ve neşri sahasında büyük hizmetler vermiştir.^[26][24]

XIII. yüzyılın coğrafya alimi Yâkut el-Hamevî’nin (ö. 626/1229) “Mucemü’l-Buldân” adlı eseri ile XIV. yüzyılın yazarlarından Hamidullah Kazvî’nin (ö. 750/1350) “Nuzhetü’l-Kulûb” adlı eserinden seçilmiş konuların şerhli tercümeleri (Bakü, 1983), Moğolların istilasından önce ve sonraki dönemlerde Azerbaycan şehirlerinin tarihi, etnografyası ve meşhur yerleri hakkında çeşitli bilgilerin verilmesi de onun bilimsel çalışmaları arasında zikredilebilir.^[26][24]

• Abdürreşit el-Baküvî’nin (ö. 1430) Tahlîsü’l-âsar ve acâibü’l-meliki’l-kahhâr adlı eseri

Bu eser, Bakü’de yaşamış Azerbaycan’ın orta çağ alimlerinden el-Baküvî tarafından yazılmıştır. Ziya Bünyadov, bu eserin 1971 yılında şerhli tercümesini yapmıştır.

• Ebü'l-Hasan Sadreddin Ali b. Nasır b. Ali Hüseyni’nin (ö. 622/1225) Ahbarü'd-Devleti's-Selçukiyye adlı eseri

Bu eser, XII. asrın sonlarında Kafkas ve kuzey İran’ın tarihine ait temel kaynaklardan biri sayılır. Eserde, Azerbaycan Atabeyleri, onların Selçuk sultanları ile karşılıklı ilişkileri hakkında nadir bilgilerle, Atabeylere ve Selçukluların savaş kuvvetlerine karşı yöneltilmiş Gürcü-Şirvan ittifakı hakkında deliller vardır. Ziya Bünyadov, bu eserin 1980 yılında şerhli tercümesini yapmıştır.^[26]

• Ebû Muhammed Ahmed b. A'sem el-Kûfî’nin (ö. 314/926) el-Fütûh adlı eseri

Ziya Bünyadov, 1981 yılında İbn A’sam el-Kûfî’nin bu eserinden seçilmiş bölümlerde Arap istilaları döneminde Azerbaycan hakkında yeni bilgiler vermiştir.^[27]

• Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Suyuti’nin (ö. 911/1505) Keşfü's-salsale an vasfi'z-zelzele adlı eseri

Ziya Bünyadov, 1983 yılında bu eserin şerhli tercümesini yapmıştır. Eserde, orta çağ Arap sismolojisi hakkında geniş bilgiler içermektedir.^[27]

• Ebü’l-Kāsım Halef b. Abbâs ez-Zehrâvî’nin (ö. 404/1013) et-Tasrîf adlı eseri

Ziya Bünyadov, 1983 yılında bu eserin “Cerrahiye ve aletler hakkında inceleme” bölümünün el-yazmasını şerhli tercüme etmiştir. Bu çalışma, Moskova’da büyük ilgi görmüştür. Bu eserde, hem anatomik-fizyoloji ve tıbbi bilgiler, hem de tıp aletleri, ilaçlar, sargılar ve tedavi bitkileri hakkında bilgiler vardır.^[27]

• Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân Endelüsî’nin (ö. 745/1344) Kitâb al-idrak li-lisan al-Atrak adlı eseri

Endelüs alimi Ebu Hayyân’ın bu eseri, Ziya Bünyadov tarafından Azerbaycan diline tercüme edilmiş ilk Türk-Arap sözlüğüdür.

Ziya Bünyadov’un kaleme aldığı diğer eserleri şunlardır:^[27][28]

a. Azerbaycan VIII-IX asırlarda

b. Azerbaycan Atabeyler Devleti (1136-1225)

c. Harezmşahlar-Anuştekinidler devleti (1097-1231) ^[29]

d. Kırmızı terör. Bakü: Azerneşr, 1993

e. Kur’ân-i Kerim’in şerhli meali

f. Dinler, Tarikatlar, Mezhepler ve Nizami döneminde Azerbaycan. Bakü: Şərq-Qərb, 2007

Bazı Makaleleri^[27][28]

• IX.-X Asır Azerbaycan Tarihine Ait Yeni Bir Arap Kaynağı
• Abbasi Hilafetinde Türk Hakimiyetinin Başlangıcı, 830-870
• Arap Hilafeti Hakkında Yeni Eser Azerbaycan Tarihi
• Orta Çağ Bazı Arapça Kaynaklarda Zelzeleler Hakkında Bilgiler
• Babek ve Bizans^[30]
• Şeki kalesinin yeri hakkında yeni bilgiler^[30]
• Bezz kale-şehrinin lokalizasyonu hakkında^[30]
• Mingeçevir hakkında^[30]
• Hürrem sözü hakkında^[30]
• Ebu Heccah hakkında bir kaç söz^[31]
• Kuranın 36-cı Yasin suresi hakkında bir kaç söz^[31]
• Mhitar Goşun Alban Hroniki^[31]
• Hakan ünvanı hakkında^[31]
• Qarapapaqlar^[31]
• MİTLER VE MİT YARATANLAR^[32]
• Başıboş gezen düzensiz gruplar ^[32]
• Neden Sumgayıt olaylarının analizi ^[32]
• Gevorq Emin'in zorunlu diyaloğu hakkında  ^[32]

• 1942 — Askerî Kahramanlık Madalyası
• 1942 — Aleksandr Nevski Nişanı
• 1942 — "Stalingrad Savunması" Madalyası
• 1944 — "Kafkasya Savunması" Madalyası
• 1945 — Sovyetler Birliği Kahramanı
• 1945 — I. Derece Vatanseverlik Savaşı Nişanı
• 1945 — "Kızıl Yıldız" Nişanı  
• 1945 — Lenin Nişanı
• 1945 — Kızıl Bayrak Nişanı
• 1945 — "Ekim Devrimi" Nişanı
• 1945 — III. Derece Bogdan Hmelnitski Nişanı
• 1945 — "Berlin'in Alınması" Madalyası
• 1945 —1941-1945 Büyük Yurtsever Savaşında Almanya üzerinde Zafer Madalyası
• 1946 — Almanya "Vaffenbruderşaft" Madalyası
• 1946 — Almanya Arthur Becker Madalyası
• 1965 — "1941-1945 Büyük Vatanseverlik Savaşında Zaferin Yirmi Yılı" Jübile Madalyası
• 1975 — "1941-1945 Büyük Vatanseverlik Savaşı'nda Zaferin 30. Yıldönümü" Jübile Madalyası
• 1982 — Azerbaycan SSC Emektar Bilim Adamı
• 1983 — SSCB Halk Ekonomisi Başarıları Sergisi Gümüş Madalyası (Bilimdeki Başarılarından Dolayı)
• 1985 — "1941-1945 Büyük Vatanseverlik Savaşı'nda Zaferin 40. Yıldönümü" Jübile Madalyası
• 1993 — Azerbaycan Abbasgulu Ağa Bakıhanov Ödülü
• 1998 — Azerbaycan "İstiklal" Nişanı (Vefatından Sonra)

Fahri vatandaşlık

• 1985 — Berlin'in Pankow ilçesinin Fahri vatandaşı ^[6]
• 1988 — Ürgenç şehrinin ilk Fahri vatandaşı  ^[6]
• 1993 — Astara şehrinin Fahri vatandaşı  ^[6]
• 1994 — Göyçay şehrinin Fahri vatandaşı  ^[6]

• H. Zülalova, V.Mustafayeva (1988). Azerbaycan ilim ve medeniyyet hizmetçileri:Ziya Bünyadov (Azerice). Bakü: Azerbaycan SSR Bilimler Akademisi. 
• M.A.İsmayılov, H.M.Memmedov (1994). Azerbaycan ilim ve medeniyyet hadimleri:Ziya Bünyadov (Azerice). Bakü: İlim Neşriyyatı. 
• Teyfur, Mansur (2017). Ziya Bünyadov`un HAYATI, ESERLERİ VE KURAN-I KERİM MEALİ ÇALIŞMASI. BALIKESİR. 

Wikimedia Commons'ta Ziya Bünyadov ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.