Zihin teorisi

Zihin teorisi (ya da Zihin Kuramı, İng. theory of mind) diğerlerinin bilgi, duygu, inanç, niyet ve zihinsel durumlarını anlama becerisidir. Başlangıçta şempanzelerin zihinsel durumlardan çıkarım yapmaları için kullanılsa da bugün genel olarak insanlar için kullanılmaktadır.^[1][2]

Sosyal bir varlık olan insanda bu becerinin rolü çok büyüktür.^[3] Sadece gözlenebilen yüz ifadesi, davranış ve bedensel uyaranlar değil, niyet tahmin ederek ona göre tepki verme davranışları da görülmektedir.^[4] Başkasına yapılan bu zihinsel atıf insanı diğer primatlardan ayıran ana özelliklerden biridir ve insana kandırma, yalan, empati gibi özellikler de kazandırır. Şempanze deneylerinin tam ve net sonuçlar vermemesi de bu becerinin sadece insana özgü olduğu fikrini güçlendirmiştir.

Gelişim süreci normal ilerleyen çocuklarda zihin kuramı gelişimi erken dönemde başlar ve dört-beş yaş civarı tam olarak kazanılmış olması beklenir.^[5] Otistik spektrum bozukluğu gibi genel gelişim bozukluğu olan çocuklarda ise sosyal iş birliği ve iletişim güçsüzlüğünün yanında yanlış inanç testlerinde de başarısız oldukları gözlenmektedir.^[6] Bunun yanında şizotipi bozukluk gibi yakın ilişkilerden kaçınan kişilerinde zihin kuramı deneylerinde düşük performans sergiledikleri görülmektedir.^[7]

Temel anlamıyla zihin teorisi herkes için aynı anlamı ifade etse de nasıl oluştuğu ve geliştiği hakkında birçok teori mevcuttur: En yaygın olanlar şunlardır;

• Modüler teori: Doğuştan gelen bir yeteneğin üstüne çevre ve olgunlaşma etkisini katan bir gelişimsel psikoloji yaklaşımıdır. Ayrı bir nöral alanı olduğunu iddia eder.
• Simülasyon teorisi: Doğuştan gelen bir yetenekten çok zamanla kendi davranışlarını ve başkalarının davranışlarını içselleştirmeyle geliştiğini söyler. Beyinde de tek bir bölge olmasa da bu şekilde işleyen bir nöral yapı olduğunu söyler.
• Teori-teori: Tek bir zihin yapısından ziyade birden çok zihinsel yapının rolü olduğundan bahseder ve beyinde de daha genel bir nöral mekanizma olduğunu iddia eder.

Ayrıca rasyonalism-teleoji teori, yansıtma-simülasyonel zihin okuma, simülasyonel-üst düzey zihin okuma gibi teoriler de mevcuttur.^[8][9]

Zihin kuramının insanlarda gelişimi belli aşamalardan oluşur.

• Bir yaşındaki bebekler diğerlerinin bakışlarını takip edebilir ve başkasının neye baktığını da görebilirler. Bu beceri ortak dikkat (İng. joint attention) olarak adlandırılır.
• On dördüncü aydan sonra bebeklerin, tesadüfi davranışlardan ziyade kendilerine yöneltilen davranışları taklit ettikleri gözlenmiştir. Bu bulgu; bebeklerin, bir başkasının amaçlı eylemini ayırt edebildiklerini şeklinde yorumlanır.
• Bebekler yaşamlarının ikinci yılında diğer kişilerin amaçlarının kendi amaçlarından farklı olabileceğini anlamaya başlarlar. Bu bilişsel beceri sosyal anlayışa işaret eder.^[10]
• Üç yaşından itibaren çocuklar, diğerlerinin zihinsel süreçlerinin kendi zihinsel süreçlerinden farklı olabileceğini anlamaya başlarlar.^[11]
• Dört yaşlarından itibaren bir nesneyi ya da bir olayı görmüş olmanın aynı zamanda bilmek anlamına da geldiğini belirtirler ve bu beceri ″görmek bilmektir″ şeklinde yorumlanır.^[12] Bu yaştan itibaren artık başkasının zihinsel durumunu anlayabilme becerisi gelişmeye başlar ve kendi zihinsel temsillerine dayanarak karşıdakinin davranışlarını tahmin ederler.^[13] Bu aşama, ölçümlerde birinci derece yanlış inanç olarak geçer.
• Daha sonra 5-6 yaş civarı ikinci derece yanlış inanç testlerini yapabildikleri görülür, artık başkasının üçüncü bir kişi hakkında da ne düşündüğünü bilir hale gelirler. İnsanda zihin algısının bu şekilde giderek daha karmaşıklaşan ve artan bir yetenek olduğu düşünülmektedir. *Altı yaş sonrasında da mecaz ve ironiyi anlama, son aşama olarak da faux pas olarak geçen gaf, pot kırmanın anlaşılması gelir.^[6]

En bilinen ve en yaygın kullanılan ölçüm aracı yanlış inanç testidir (İng. false belief test).^[6] Bu testi geçmesi için çocuğun başka kişilerin zihinsel süreçlerinin kendi zihinsel süreçlerinden farklı olabileceğini bilerek davranması gerekmektedir. Uygulanan ana testin adımları şu şekildedir:

• Çocuklar bir kuklayı A konumuna bir oyuncak gizlerken izler,
• Sonra bu kukla ortamdan ayrılır,
• Daha sonra ikinci bir kukla gelir, oyuncağı bulur ve onu B konumuna gizler.

Sonra çocuğa şu sorular sorulur:

1. 1-İlk kukla oyuncağı nereye bıraktı?
2. 2-Oyuncak şimdi nerede?
3. 3-İlk kukla oyuncağın nerede olduğunu düşünüyor?

Dört yaşından küçük çocuklar ilk iki soruyu doğru cevaplandırır. Fakat henüz zihin kuramı gelişmemiş olduğundan son sorunun cevabı olarak ilk kuklanın oyuncağın B konumunda olduğunu düşüneceğini söylerler. Kendi düşündükleri ve bildikleriyle ilk kuklanınkini ayırt edemez ve aynı olduğuna inanırlar. Herkesi kendi bildiklerini biliyormuş gibi değerlendirirler. Zihin kuramı gelişmiş olması beklenen dört-beş yaş çocuklarında ise artık bu ayrım yapılabildiğinden ilk kuklanın oyuncağı A konumunda arayacağını söylemesi beklenir.

Hayvanlarda zihin kuramı literatürde çok tartışılmakta olan bir konu. Belli durumlar karşısında incelenen şempanze davranışları, onların beslenme ihtiyacı ötesinde bir bilişe sahip olduğunu düşündürmektedir. Özellikle primatların toplu halde yaşama, avcıdan korunma, besin paylaşma gibi birbirleriyle uyum gerektiren davranışları vardır.^[14] Ayrıca bu grup yaşantısı besin ve cinsel partner için rekabete de sebep olacağından sosyal zekanın gelişmiş olması beklenir.^[15]

İlk çalışmaları kuramı da ortaya atan Premack ve Woodruff yapmıştır. Sarah isimli şempanze ile insanın niyetine atıfta bulunma çalışmaları yapılmıştır. Öncelikle şempanze Sarah’ya insanın yapmaya çalıştığı fakat bir engelden dolayı işi başaramadığı bir video izlettirilir. Daha sonra video durdurulup şempanzeye iki fotoğraf gösterilir; birinde insanın amacına ulaşamadığı, diğerinde sorun ortadan kalkmış ve amacına ulaşmış biri bulunmaktadır. Sarah’nın eylemin tamamlandığı ikinci kartı seçmesi şempanzenin insanın amaca ulaşma isteğini bildiği şeklinde yorumlanır. Fakat şempanzeler insanın günlük aktivitelerini izleyerek veya deneme yanılma yoluyla da öğreniyor olabilirler. O yüzden bu bulguların gerçek bir zihin kuramı göstergesi olduğu konusu tartışmalıdır.^[1]

Povelli ve Eddy’nin bu yönde yaptığı bir dizi çalışma bulunmaktadır.^[16] Yine şempanzelerle yapılan bu bir dizi çalışmanın başında şempanzelere insandan yemek isteme davranışı öğretilir ve sonrasında çalışmalara başlanır. İlk çalışmada yemek kabına yem konarken her ikisi de içeride bulunan araştırmacılardan birinin gözü kapalı, ötekinin ise açıktır. Gözü açık olandan ve yemin kaba konulduğunu gören kişiden yem istemesi beklenen şempanze görmenin bilmeye yol açtığı bilgine sahip olmadığından ve zihin atfı yapamadığından iki araştırmacıdan rastgele birinden yemek ister. Sadece iki deneycinin de arkası dönükken bu işi rastgele yapmak yerine kendisine kafasını çevireni seçerler. Fakat aslında bu sonuç yalnızca şempanzelerin kafa ve gözün çevrildiği yöne tepki verdiklerini gösterir. Beş yaş çocuğu gibi kafa ve göz takibi yapsalar da, bu durum bakışa anlam yüklediklerinin ve ″görmek bilmektir″ algısına sahip olduklarının tam olarak bir göstergesi değildir.

Bu araştırmalar şempanzelerin insanın zihin algısını anlamak üzerine kurulu olduğu için eleştirilmektedir. Bu yüzden sadece şempanzelerin bulunduğu ve birbirlerinin zihinlerine atıfta bulunup bulunmadıklarını kontrol eden araştırmalar da yapılmıştır. Bu çalışmalarda şempanzeler arasındaki ast ve dominant ilişkisi esas alınmaktadır. Kurulan düzeneklerde hem astın hem de dominantın görebileceği bir muz, ayrıca sadece astın görüp dominantın göremeyeceği ikinci bir muz kullanılmaktadır. Bütün bu düzeneklerde; eğer şempanzeler zihin algısına sahipse diğerlerinin neyi görüp göremeyeceğine göre tercihlerini yapabilir ve bu durumda da astın, dominantın göremediği muzu alamayacağını da bilmesi ve o muzu almaya gitmesi beklenir. Çalışmaların sonuçları da bu yönde çıkmıştır; astların tercihi daha çok dominantın göremediği muz üzerinedir.^[17] Şempanzelerin zihinleri diğer hayvanlar göre çok gelişmiş ve ayrıca düşünme, niyet etme davranışlarından dolayı da insana yakın sayılmaktadır. Fakat zihin algıları kısıtlıdır çünkü bir tek görsel algı üzerinden ulaşılan bu bilgiler farklı teorilerle de açıklanabilir. Şempanzelerin yaptıkları tercihler perspektif farklılığı veya geçmiş deneyimlere dayalı bir öğrenme de olabilir.

İnsan olamayan diğer primatlar diğerlerinin baktığı yeri veya bildikleri şeyi anlayabilir, kimi nerede gördüklerini hatırlayabilir ve deneme-yanılma yoluyla edindikleri deneyimlere dayanarak diğerlerinin hareketlerini tahmin edebilirler. Fakat öğrendikleri bilgileri aktaramaz ve diğerlerinin psikolojik durumunu anlayamazlar.^[18] Bu sebeplerden dolayı zihin algısının insana özgü olduğu ve insanı diğerlerinden ayıran önemli bir özellik olduğu düşünülmektedir.