Zeugma
Zeugma | |
 Zeugma antik şehri | |
| Diğer adı | Belkıs |
|---|---|
| Konum |  Gaziantep, Nizip |
| Bölge | Kilikya |
| Koordinatlar | 37°3′22″K 37°52′2″D / 37.05611°K 37.86722°D |
| Rakım | 510 m (1.673 ft) |
| Tür | Yerleşim |
| Çevre | 20 bin dönüm |
| Tarihçe | |
| Kurucu | I. Seleukos ve Apama |
| Kuruluş | M.Ö. 300 |
| Kültür(ler) | Helenistik dönem, Roma Dönemi |
| İlgili kişi(ler) | Büyük İskender, I. Seleukos, I. Şâpûr |
| Sit ayrıntıları | |
| Buluntu(lar) | Thyke Tapınağı, akropolis, harabe yapılar, bullalar, Çingene Kızı mozaiği, Zeugma evleri, Ares (mars) heykeli, lahitler, mezar stelleri, Helenistik dönemden kalma agora, Roma Agorası, nekropoller |
| Kazı tarihleri | 1987, 1992, 1993 (2 defa), 1994, 1996, 2000 yılları. |
| Durum | Restore |
| Resmî site | zeugma.org.tr |
Zeugma, Gaziantep'in Nizip ilçesine bağlı Belkıs köyünde bulunan antik yerleşim.
Asur Ticaret Kolonileri Çağından beri Fırat nehrini geçmek isteyen ticaret kervanlarının ve orduların kullandığı önemli noktalardan birisidir. Büyük İskender'in generallerinden I. Seleukos'un kurduğu kentten beri kesintisiz bir yerleşime sahne olmuş; antik kentin büyük kısmı, yapımı 2000'de tamamlanan Birecik Barajı suları altında kalmıştır.
Zeugma'da Roma İmparatorluğu döneminden kalma evlerin ve villaların tabanlarını süsleyen mozaikleri, kent baraj suları altında kalmadan önce başlatılan kurtarma kazıları sonucunda ortaya çıkartılmıştır. Kazılarda ortaya çıkartılan, toplamda 2 bin 500 metrekarelik bir alan kaplayan ünlü mozaikler Gaziantep şehrindeki Zeugma Mozaik Müzesi'nde sergilenir.
Tarihçe
Helenistik dönem öncesi
Zeugma antik kentinin bulunduğu yer, Mittani, Geç Hitit ve Geç Asur Krallıkları gibi Anadolu ve Mezopotamya kültürlerini benimsemiş Aramca gibi Sami dilleri konuşan topluluklar tarafından M.Ö. 3 binden itibaren iskan edilmiştir.[1] Yerleşim, o devirde farklı medeniyetlerin mallarını taşıyan kervan ticaret yollarının ortasında yer almaktaydı. Kentin en yüksek tepesi olan Belkıs Tepe’nin M.Ö. 2 binin sonlarından itibaren önemli bir Geç Hitit Kutsal Alanı olduğu düşünülür.[1][2]
Helenistik dönem
Fırat kıyısında eski yerleşimin bulunduğu yer, M.Ö. 300’lerde Makedon Kral Büyük İskender'in Doğu Seferi sırasında fethedilmiş ve fethedilen topraklarda yaşayan yerel halkları Helenleştirme politikası gereği, İskender'in generallerinden I. Seleukos yeni bir şehir inşa etmiştir.
Fırat'ın karşılıklı iki yakasında yaklaşık olarak 20 bin dönümlük bir arazide kurulan şehir, büyük olasılıkla bir Makedon askeri kent kolonisi modelinde idi.[3] Batı yakası Seleukos'un adıyla "Seleukos Euphrates" (Fırat Silifkesi) olarak, doğu yakası ise Seleulos'un eşi Apama'nın adına "Apamae" olarak adlandırılmıştır. Doğu ve batı yakası arasında taştan bir köprü bulunmakta idi.[4][5] Bu iki şehir için M.Ö. 1. yüzyıldan itibaren "köprü", "geçit", "yolların kesiştiği yer" anlamını taşıyan Zeugma ismi kullanılmıştır.
Kommagene dönemi
M.Ö. 63 yılında Romalı komutan Pompeius Seleukos Zeugma kentini, Roma toprakları ile düşman bölgeler arasında bir tampon görevi gören Kommegene Krallığı'nın yönetimine verdi. Zeugma, hem yüzölçümü hem de barındırdığı nüfus (80.000 kişi)[6] sayesinde Kommagene Krallığı'nın en büyük 4 şehrinden birisiydi[7][8][9] Kommagene döneminden iki bütünleştirilmiş tapınak günümüze kadar geldi. Bu tapınaklarda hem Helenistik hem de Kommagene krallığında hâkim olan inanışların tapınma alanları bulunmaktadır.
Roma dönemi
MS I. yy.'da Roma Devleti, tampon krallıklara son vermiş ve geçmişte tampon krallıkların bulunduğu alanlara lejyonlar yerleştirmiştir.[10] Kommagene Krallığı da M.S 17 yılında ölümünden sonra Roma yönetimine girdi ve Romalılaşmaya başladı.
Zeugma, Roma Devleti'nin doğu sınırı olan Fırat Nehri üzerindeki konumu ile stratejik bir öneme sahip bir kent idi.[2] Kente M.S 18'de X. Roma Lejyonu Fretensis yerleştirildi. Bu lejyonun Yahudi İsyanlarını bastırmak için Kudüs'e gitmesi ardından MS 66 yılında IV. Roma Lejyonu Scythica kente konuşlandırıldı.[10] Kent genişleyerek Helenistik dönemdeki sınırlarının dışına taştı.
Roma döneminde Zeugma, sadece bir ordu karargahı olmakla kalmadı; Romalıların Fırat'ın öte tarafındaki düşmanı ve ezeli rakibi olan Part Kralları ve komutanlarıyla diplomatik görüşmelerini yaptığı bir merkez görevi de üstlendi. Öyle ki Zeugma'dan Statius’un Silvae adlı eserinde Zeugma’dan "'Zeugma, Romalılar'ın barış yolu" sözleriyle bahsedilmiştir.[2] Bu buluşmaların en önemlilerinden birisi Roma İmparatoru Gaius Caesar’ın Fırat üzerinde bir adada Part Kralı V. Phraates ile yaptığı buluşmadır.[2] Zeugma, ev sahipliği ettiği bu diplomatik görüşmeler nedeniyle Roma'yı mimari anlamda fiziksel ve görsel olarak da temsil eden bir prestij ve propaganda kenti olmuştur.[2]
İmparator Septimius Severus döneminde yapılan seferler sonucunda Fırat Nehri, Roma İmparatorluğu'nun doğu sınırı olma özelliğini Dicle nehrine bıraktı ve böylece Zeugma bir sınır karakolu olma özelliğini yitirdi.[2]
M.S. 200'lü yıllarda Zeugma antik kenti, Roma İmparatorluğu'nun en görkemli şehirlerinden biri haline geldi.[2] Fırat kıyısından tepelere doğru inşa edilmiş kıymetli mozaik ve fresklerle süslenmiş bitişik nizam yamaç evleri günümüze kadar gelerek dönemin zenginiğini yansıtmıştır.
Kent, büyük ordusuyla Roma İmparatorluğu üzerine sefere çıkan Sasani Kralı I. Şâpur tarafından 253 yılında yakılıp yıkıldı.
Arkeolojik çalışmalar
Zeugma kentinin adı, antik kaynaklarda adı geçmekle birlikte yakın döneme kadar nerede olduğu bilinmemekte idi.[11] Kentin kalıntıları ilk defa 1738 yılında Richard Pococke adlı seyyah tarafından bulunup yayımlanmış; bu kalıntıların Zeugma antik kenti olabileceği ilk defa 1917 yılında Fransız gezgin F. Cumont tarafından ileri sürülmüştü.[12] 1970'lerde Alman araştırmacı Jörg Wagner'in Belkıs köyü yakınındaki kalıntıların IV. Roma Lejyonu Scythica damgaları taşıyan çatı tuğlaları bulmasından sonra bu kalıntıların Zeugma antik kentine ait olduğu genel kabul görmüştür.[12]
Zeugma çevresindeki 20. yüzyılın başlarında bölgeye gelen yabancı tarihî eser kaçakçılarının teşvikiyle köylüler antik kenti kazarak çıkarılan eserleri yabancılara satmakta ve yurtdışına gitmesine sebep olmakta idi.[5] Bölgede ilk kez 1987 yılında kaçakçıların yarım bıraktığı iki mezar odasında Gaziantep ve Malatya Müze Müdürlüklerinin birlikte yürüttüğü kazıda mezar heykeltıraşlığına ait eserler ele geçti.
Kültür Bakanlığı, 1989 yılında Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında baraj çalışmalarında su altında kalacak alanları saptayarak; bölgedeki beş barajın oluşturduğu göl altında kalacak arkeolojik yerleşim yerlerini tespit etti. 1992'de bir müze bekçisinin haber vermesi ile insan figürlü bir mozaik bulundu.[5] Avustralya Ünviersitesi'nden David Kennedy'nin de katılımı ile kurtarma kazıları başladı. 1960’lı yıllarda kaçırılarak ABD'ye götürülen Metioxos-Partenope Mozaiğinden geriye kalanlar bulundu; günümüzde "Dionysus Villası" olarak anılan Roma villası kazılarak ortaya çıkarıldı.
Dionysos Villası’nda yapılan 1995 yılı kazılarında Dionysus'un Düğü Mozaiği ele geçirildi ve tanıtıldı. Aynı yıl, kazılara Fransa'nın Nantes Üniversitesinden Catherine Abadie Reynal ve ekibi birlikte katıldı. 1997'de İsviçreli ve Alman ekipler de kazılara katıldı. 1998-1999 yıllarında aralıksız devam eden kazılarda şehrin alt kısmında bulunan villa’da Aktatos ve Çingene Kızı mozaiği ele geçiridi. Bu mozaiklerle beraber şehrin arşiv binası bulundu; on binlerce mühür baskısı ele geçti. Aynı yıl bir villada Dionysos başı ve Okeanos ve Tethys mozaikleri çıkartılarak müzeye taşındı. 2000 yılında kazılar Kültür ve Turizm Bakanlığı Bakanlığı, Packard Beşeri Bilimler Enstitüsü’nün (Packard Humanities Institute) ve Türkiye İş Bankası’nın destekleriyle yürütüldü; Oxford Arkeoloji şirketi ve İngiliz, İtalyan, Fransız ve Türk arkeologları kazıda yer aldı. 4 Ekim 2000 tarihinde baraj suları yükselip Belkıs Tepesi’nin eteklerindeki antik kenti sular altında bırakmasıyla kazılar son buldu.
Zeugma'dan çıkarılan mozaiklerin restorasyon çalışmaları 2004 yılına kadar devam etti. 2005 yılında mozaikler Gaziantep Müzesi'nin sergilenmeye başladı. Zeugma kazıları, Ankara Üniversitesi’nden Kutalmış Görkay’ın bilimsel başkanlığında sürdürüldü ve pek çok yeni mozaik bulundu. Zeugma kentini ve dönemin yaşamını gerçeğe en yakın biçimde tanıması amacıyla 9 Eylül 2010'da açılan Zeugma Mozaik Müzesi açıldı ve Zeugma Mozaikleri orada sergilenmeye başladı.
Bullaları
Bullalar, eski zamanlarda mühür yerine kullanılan baskılardır.[13][14] Bu baskılar Zeugma'da yaklaşık olarak 100.000 adet bulunmuştur.[9][15] Arkeologlar bu sayının “müze kayıtlarında bulunan en fazla bulla" olduğunu söylemiştir;[9] bu sayede Zeugma, sahip olduğu bullalar sayesinde bir dünya rekoruna sahiplik yapmaktadır.[9][15][16]
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ a b Pehlivan, Nuray (10 Aralık 2019). "Zeugma bize ne anlatıyor?". Gazete Duvar. 5 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2022.
- ^ a b c d e f g Görkay, Kutalmış (1 Mayıs 2017). "Zeugma Lejyon Yerleşkesi: Yeni Araştırmalar, Sonuçlar ve Ön Değerlendirmeler". Anadolu (43): 147-178. doi:10.1501/Andl_0000000444. ISSN 0570-0116. 10 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2021.
- ^ "Zeugma | Blog Ofix". blog.ofix.com. 26 Aralık 2019. 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2021.
- ^ "Zeugma bize ne anlatıyor?". Gazete Duvar. 12 Ekim 2019. 5 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2022.
- ^ a b c Aslan, Hannan. "Zeugma Mozaik Müzesi'ndeki Dionysos Betimlemeleri". 5 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2022.
- ^ "Stunning Mosaics Uncovered in Ancient City of Zeugma" (İngilizce). Sci-News. 28 Kasım 2014. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2021.
- ^ "Zeugma Mozaik Müzesi". Kültür Portalı. 1 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2021.
- ^ "Genel Tarihçe | Zeugma resmi web sitesi". zeugma.org.tr. 30 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2021.
- ^ a b c d "Zeugma - Nizip Belediyesi". Nizip Belediyesi. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2021.
- ^ a b Yılmaz, Michael Deniz (2015). "Zeugma: Roma Lejyonları ve madeni teçhizatları". Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Yağmurlu, Aslı (17 Eylül 2021). "Kamu Diplomasisi Aracı Olarak Arkeoloji: Zeugma Örneği". Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 76 (3): 631-649. doi:10.33630/ausbf.725229. ISSN 0378-2921.
- ^ a b "Zeugma asırlardır merak konusu". arsiv.ntv.com.tr. Erişim tarihi: 6 Eylül 2022.
- ^ "Bulla". www.arkeolojikhaber.com. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2021.
- ^ "Mührün tarihi: Eski Mezopotamya ve Anadolu'da mühür". evrensel.net. 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2021.
- ^ a b "Zeugma Antik Kenti Hakkında Bilgi". Ders: Tarih. 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2021.
- ^ DHA, Fotoğraf:. "Zeugma Antik Kenti Nerede? Zeugma Antik Kenti Hakkında Bilgi, Tarihi, Efsanesi, Giriş Ücreti Ve Ziyaret Saatleri". Hürriyet. 16 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2021.
Dış bağlantılar
- Zeugma Müzesi Fotoğrafları
- Zeugma Araştırmaları 1994-1999 18 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Belkıs/Zeugma Antik Kenti Hakkında Mülâhazalar 18 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Zeugma’nın Kronolojik Tarihi 18 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Zeugma Gerçeği ve Gaziantep’te Çağdaş Müzecilik 2 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Zeugma Müzesi'nden birkaç fotoğraf (Gaziantep, Türkiye)
