Zerzevan Kalesi

Zerzevan Kalesi

Genel bilgiler
Durum	Kısmen ayakta
Tür	Kale
Mimari tarz	Savunma amaçlı
Şehir	Diyarbakır
Ülke	Türkiye
Koordinatlar	37°36′30″K 40°29′57″D / 37.60833°K 40.49917°D / 37.60833; 40.49917
UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi

Zerzevan Kalesi, Diyarbakır ile Mardin arasında, Çınar ilçesine bağlı Demirölçek mahallesi sınırları içinde yer alan^[1] ve Roma İmparatorluğu döneminde sınır garnizonu olarak kullanılan askeri tahkimâttır..^[2]

Diyarbakır ili, Çınar ilçesine 13 km. uzaklıkta, Demirölçek Köyü'ne 1 km. mesafede yer alan asker yerleşim Diyarbakır- Mardin karayolunun 45. km. 'sinde yer almaktadır ve yol seviyesinden 124 m. yükseklikteki kayalık bir tepe üzerine kurulmuştur. Yüzeyde geniş bir alana yayılmış, kapladığı alan yaklaşık 500 dönüm olan yerleşme ait kalıntılar ve surların dışındaki nekropol alanı rahatlıkla izlenebilmektedir.^[3]

Zerzevan Kalesi, insanlığın kültürel gelişimine ait farklı kültürel ve inanç evrelerine ev sahipliği yapmaktadır. Pagan ve Hristiyan Roma'ya ait mimari yapılar dönemin bütün özellikleri ve teknolojik gelişmelerini yansıtmaktadır.^[4] Kalenin içerisinde bulunan Mithraeum (Mithras Tapınağı), Roma'nın doğu sınırındaki ilk tapınak ve aynı zamanda dünya genelinde keşfedilen son tapınak olma özelliği taşımaktadır.^[5] Kale, iki büyük kültürün etkileşimi içerisinde olması, yer altı ve yer üstü yapıları ile Roma'ya ait bir garnizon olması, içerisinde bulunan Mithras Tapınağı'nın Roma'nın gizemli Mithras dininin kanıtı sayılması ve bu tapınağın çok iyi korunmuş olması sebepleri ile UNESCO Dünya Mirası geçici listesinde yer almaktadır.^[5]

Yerleşimin inşa edildiği dönem kesin olarak bilinmemekle birlikte, Antik yol üzerinde bulunan Zerzevan'da Asur Dönemi'nde (M.Ö. 882- 611) Kinabu olarak adlandırılan bir kalenin varlığı ileri sürülmektedir. Pers Dönemi'nde (M.Ö. 550- 331) ise Kral Yolu üzerinde bulunan yerleşim alanının yol güvenliğini sağlama amacı ile kullanılmış olabileceği düşünülmektedir.^[6]

Yerleşimin surları ve yapılarının I. Anastasios (M.S. 491- 518) ve I. Justinianos (M.S. 527- 565) dönemlerinde onarılarak, bazı yapıları yeniden inşa edilmiş ve mevcut son haline getirilmiştir.^[6]

Su bakımından zengin olması vadiyi tarımla uğraşabilecek insanların sığınacağı bir yer konumuna sokmaktadır. Bu sebeple Zerzevan'ın sadece askerlerin kaldığı bir yer olmaktan ziyade sivillerinde yaşayabileceği bir yer olabileceği düşünülmektedir.^[6] Kaleye 1890’lı yıllarda bir aile yerleşmiş; su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle 1967'de 30 hanelik bir topluluk halinde kaleden aşağıya inip bir kilometre mesafede Zerzevan Köyü adıyla yeni bir köy (bugünkü ismi Demirölçek) kurmuşlardır.^[7] Bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu üzerinde, geniş bir alanı kontrol altında tutan, stratejik bir Roma sınır garnizonu olarak Roma- Sasani arasındaki mücadelelere tanıklık ettiği söylenebilmektedir.^[6]

İslam'ın yayılma sürecinde ise Amida ve Dara kentlerinde yerleşim devam ederken, Zerzevan'ın bulunduğu alan jeopolitik önemini kaybetmiştir. Bu durumun nedenleri arasında yüksek bir tepede yer almak, ulaşım ve su sorunları gösterilebilmektedir. Bu sebeplerle yerleşim yeri olma açısından avantajlı olmayan alan terk edilmiş; M.S. 639'dan 1890'lı yıllara kadar geçici barınaklar dışında kullanılmamıştır.^[6] Zerzevan Kalesi’nin antik isminin büyük ihtimalle Samachi olduğu düşünülmektedir.^[6]

Kalede kazı ve restorasyon çalışmaları ilk olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nün izni ile 2014 yılında başlamıştır.^[8] Bu tarihten itibaren çalışmaların Kültür ve Turizm Bakanlığı, Dicle Üniversitesi işbirliği ile Doç. Dr. Aytaç COŞKUN başkanlığında yürütülmesi devam etmektedir.^[9]

Savunma amaçlı inşa edilen surlarla çevrili askeri yerleşimin güney kısmında gözetleme ve savunma kuleleri, kiliseler, idari bina, cephanelik ve kaya sunağı gibi mimari kalıntılar bulunmaktadır. Kuzeyinde ise cadde-sokaklar ve konutların izleri görülmektedir. Konutların bulunduğu alanda su sarnıçları, yeraltı ibadethanesi, yeraltı sığınağı, Mithraeum ve işlevi bilinmeyen bazı yapılar vardır.^[5] Surların dışında çanaklar ve taş ocaklarından oluşan kanallar vardır. Nekropol alanında ise kaya mezarları ve tonozlu mezarlar bulunmaktadır.^[5]

• Arsenal: Kilisenin kuzeyinde yer alan en büyük yapıdır. Dar ve uzun bir forma sahip iki bölümlü bu yapı, 10,9 x 36,4 m. boyutlarındadır. Yapının silah deposu olduğu düşünülmektedir.^[10]
• Kaya Sunağı: Kilisenin 19 m. güneyinde bulunan yapı 7,7 x 10,2 m. boyutlarındadır. Duvarlarında nişler bulunmakta ve sunu amaçlı kullanıldığı düşünülmektedir.^[11]
• Kilise: Yerleşimin en yüksek noktasındadır ve 4 bölümden oluşmaktadır. Yapının içinde vaftiz havuzu bulunmaktadır.^[12]
• Konutlar: Cadde ve sokakların izlenebildiği kuzeye doğru alçalan bölge konut alanıdır. Konutlar tek veya birden fazla mekandan oluşmakta, temel kısımları ana kayaya oyulmuş, ana kayanın oyulması ile elde edilen bloklar ise yapı duvarlarında kullanılmıştır. Kuzeydeki konut alanı dışında konut yapılarının ağırlıkta bulunduğu güney bölümünde de daha büyük boyutlu yerleşim yerleri bulunmaktadır.^[13]
• Mezarlar: Yerleşim alanı dışında, farklı tip mezarlardan oluşan nekropol alanı bulunmaktadır. Burada üç tip mezar tespit edilmiştir. Bunlar; klineli, tonozlu ve lahit biçiminde oyulmuş kaya mezarlar bulunmaktadır.^[14]
• Mithraeum: Sığınağın kuzeyinde yer alan kaya oyularak inşa edilmiştir. Yapı, Roma İmparatorluğu'nun doğu sınırında tespit edilen ilk ve tek Mithras tapınağıdır.^[15]
• Sarnıçlar: Yerleşime su ihtiyacını karşılayan ana kayaya oyulmuş 54 sarnıç yapısı bulunmaktadır.^[16]
• Su Kanalı: Kentin güneyinde, surların dışında yer alan ve 616 m.'lik kısmı kazılarla açığa çıkarılan kanal sarnıçlara su sağlamaktadır.^[17]
• Sunu Çanakları: Surların dışında bulunan çanaklarda Roma Dönemi'nde dini törenlerin yapıldığı düşünülmektedir.^[18]
• Surlar: Savunma amaçlı inşa edilen askeri yerleşim 12– 15 m. yüksekliğinde, 2,1- 3,2 m. kalınlığında surlarla çevrelenmiştir. 1,2 km. uzunluğundaki sur duvarına belirli aralıklarla yerleştirilmiş 10 adet burç ve 2 kule tespit edilmiştir. Aynı zamanda burçlar arasında dışa çıkıntılı destek duvarları da bulunmaktadır.^[19]
• Yeraltı Kilisesi: Yerleşimin merkezinde, Roma Dönemi kaya mezarlarından dönüştürülmüş ve burada yaşayan ilk Hristiyanların kullandığı bir yeraltı ibadethanesi bulunmaktadır. Yapının dışında vaftiz için havuz yer almaktadır. Aynı zamanda kandil konulması için niş açılmıştır. Bu da ibadethanenin aydınlatılarak akşamları da kullanıldığını göstermektedir.^[20]
• Yeraltı Sığınağı: Yerleşimin kuzey sur duvarına yakın bir alanda, 400 kişinin barınabileceği yeraltı sığınağı bulunmaktadır. 5 havalandırma ve döner merdivenli bir girişe sahiptir. Savaş zamanında insanların kullanabileceği yapının; barış zamanında yiyecek deposu olarak kullanılabileceği düşünülmektedir.^[21]

• 
  Zerzevan Kalesi'nin havadan görünümü
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm