İçeriğe atla

Zerdüşt

Zerdüşt
Zaraϑuštra Spitāma
Üçüncü yüzyılda Zerdüştlük ve Zerdüşt'ün fikirleri Orta Doğu'da yayılmaya başladı. Zerdüşt'ün bu tablosu Suriye'de yapıldı.
Tanınma nedeniZerdüştlük
EvlilikHvōvi
Çocuk(lar)Freni, Pourucista, Triti;
Isat Vastar, Uruvat-Nara, Hvare Ciϑra
Ebeveyn(ler)Pourušaspa Spitāma, Dughdova
Makale serilerinden
Ana konular
Melekler ve felekler
Yazılar ve ibadet
Tutanaklar ve destanlar
  • Denkard
  • Bundahişn
  • Arda Viraf
  • Jamasp Namag
  • Sanjan Hikayesi
Tarih ve kültür
Müritler
  • İran'da Zerdüştçülük
  • Parsiler
  • İraniler
  • Zerdüştlüğe karşı baskılar

Zerdüşt (Avestaca: 𐬰𐬀𐬭𐬀𐬚𐬎𐬱𐬙𐬭𐬀, romanize: Zaraθuštra; Farsça: زرتشت, romanize: Zartosht; Grekçe: Ζωροάστρης, romanize: Zōroastrēs), Zerdüştlük olarak bilinen dinin kurucusu kabul edilen Antik İranlı düşünürdür.[1][2] Bilgelik tanrısı Ahura Mazda'nın kendisine göründüğünü ve ondan doğruluğu yaymak görevini aldığını iddia eden Zerdüşt, Ahura Mazda'nın en büyük tanrı olduğunu, öteki birçok tanrı arasında, yalnız ona tapmak gerektiğini savundu.[3] Antik İran'ın doğusunda doğduğuna dair genel bir düşünce hakimdir. Zerdüşt'ün Avesta'da toplanan ve Zerdüştlük ile ilgili günümüze ulaşan tek belge olan kutsal Gatalar ve Yasna Haptanghaiti ilahilerinin yazarı olduğuna inanılır. Günümüzde Hindistan'daki yandaşlarına, Parsi adı verilir.[4]

Hangi dönemde yaşadığına dair akademik bir fikir birliği oluşmamıştır.[5] Dilsel ve sosyokültürel delillere dayanarak MÖ 2. binyılda yaşadığı düşünülse de, bazı bilim insanlarına göre MÖ 6. ve 7. yüzyıllarda, bazılarına göreyse MÖ 6. binyılda yaşamıştır.[6][7][8][9]

Etimoloji

Zerdüşt kelimesi, muhtemelen Avesta dilindeki yaşlı anlamına gelen zareta ile, deve anlamına gelen ustra kelimelerinden türetilmiştir. Anlamı yaşlı develere sahip olan kişidir. Aynı zamanda ismin ilk bölümünün Avesta dilinde sarı anlamına gelen "Zaray"dan gelme olasılığı da bulunmaktadır. Bu durumda "sarı develere sahip olan" anlamına gelmektedir. Zerdüşt adı, muhtemelen Zerdüşt dinini ilan ettikten sonra edindiği bilinen adıdır.

Tarih

Zerdüşt'ün yaşadığı tarih ve eski Avesta gatalarının yazım tarihi tam olarak bilinmemektedir. Plutarch gibi klasik yazarlar milattan önce 600 yıllarını işaret eder. 17. yüzyılın sonlarına kadar Zerdüşt'ün yaşadığı tarih olarak milattan önce 6. yüzyıl civarları gösteriliyordu. Fakat yaşadığı tarih hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır.

Hayatı

3. Zerdüşt'ün MÖ 628 yılında Rey'de doğduğuna ve MÖ 551 yılında Tahran yakınlarında öldüğüne inanılır. Zerdüşt'ün hayatı ile ilgili bilgiler yetersizdir. Çoğunlukla efsanelere, tahminlere dayanır. Zerdüştçü inanışta İskender'den 258 yıl önce ortaya çıktığı kabul edilir. İskender Ahameniş Hanedanı'nın (MÖ 559 - 330) Merkezi Parsa'yı (Persepolis) MÖ 330'da aldığına göre Zerdüşt, Aral Gölü'nün güneyindeki Harezm'in kralı olduğu sanılan Viştaspa'ya kendi dinini MÖ 588'de benimsetmiş olmalıdır. O sırada 40 yaşında olduğu rivayeti doğruysa MÖ 628'de doğmuş olması gerekir.

Avesta, Eski İran’ın ve Hindistan’da yaşayan İran asıllı Parsîlerin kutsal kitabıdır ve dili Pehlevîcedir. Gathalar Zerdüşt’e nispet edilen ve Zerdüştilerce kutsal sayılan kitaplardır.

Felsefesi

Raffaello Santi'nin 1509 tarihli meşhur resmi The School of Athens'de Zerdüşt görülüyor. (Solda elinde yıldızlarla donatılmış bir küreyle)

Zerdüştlüğün MÖ 6. yüzyılda formunu tamamlamış en eski tek tanrılı dinlerden olduğu sanılır. Ancak keşfedilmiş olan Ketef Hinnom (Gümüş Muska Yazıtı), aynı yüzyıla tarihlendiğinden, 'formunu tamamlamış en eski tek tanrılı din' görüşü, bir iddia olarak kabul edilebilir olmuştur. Zerdüşt Gatalar'da insanı gerçek (asha) ile yalan (druj) arasında ruhsal mücadele veren bir varlık olarak görür. Asha'nın ana konsepti Zerdüştlük'ün temelini oluşturur.

Buna göre insanlığın diğer bütün yaratılanlar gibi tek amacı doğruluğu muhafaza edip ayakta tutmaktır. Bu amaca hayatın içinde aktif bir rol alarak ve yapıcı düşünce ve fikirlerle ulaşılabilir.

Zerdüştlük bilge dini olarak adlandırılır. Klasik Yunan filozoflarından Heraklitos'un Zerdüşt'ün fikirlerinden etkilendiğine inanılır.

İkonografi

Zerdüşt beyazlar içinde ve uzun sakalıyla resmedilmiş.

Zerdüşt'ün resim ve heykellerde genelde beyazlar içinde sade bir halde tasvir edilir. Elinde barsom veya kitap ile tasvirleri de vardır.

Batı dünyasında Zerdüşt

Klasik dönem

Post-Klasik dönem

Diğer dinlerde Zerdüşt

İslam

İslami teorisyenlere göre Ahura Mazda, Yüce Rabb’dir ve bütün zıtlıkların yaratıcısıdır. Zerdüşt, her şeyin yaratıcısı olan, insanlara iyilik yapan tek bir Tanrı’nın, Ahura Mazda’nın (Hürmüz’ün) peygamberidir. Ahura Mazda tarafından kendisine vahyedilmiş ve o da halka vaazlarda bulunmuştur. Zerdüşt, İran çok-tanrıcılığını, tek-tanrıcılığa doğru yöneltmiş ve yüksek ahlâkın kurallarını koymuştur.

İslami yorumlara göre başlangıçta tek tanrılı bir din olan Zerdüştlük Sâsânîler devrinde düalist bir özellik kazandı. Bu yorumlara göre başlangıçta Ahura Mazda’nın sıfatları olarak kullanılan kelimeler, sonraları özel isim olarak algılanmış ve böylece başka tanrılar ortaya çıkmıştır.

Zerdüşt’ün peygamber, Avesta’nın da kutsal kitap olduğunu düşünen bazı yorumcular Avesta’da Muhammed'le ilgili bir müjde aramışlar ve bulmuşlardır: Zerdüştî inancında bütün tarih, üç döneme ayrılmaktadır; her dönem dört bin yıldır ve her dönemin sonunda bir Saoşyant zuhûr eder. En son Saoşyant da gelecek ve sonra kıyamet kopacaktır. Yasht, 13, XXVIII, 129’da, putları kıracak olan Saoşyant adında biri ve Astuat-erata’nın geleceği haber verilmiştir. İslami yorumlara göre Saoşyant, ‘âlemlere rahmet’ anlamına gelir ve Muhammed’i anlatır. ‘Astuat-erata’ ifadesi de ‘bütün halkları tutan veya bir araya getiren’ anlamında Muhammed’le bağlantılanır.

Vendidad ve Yasht’ta, Zerdüşt’ün, kendinden sonra ortaya çıkacak bir nesebi olduğundan bahsedilmektedir. Bir kadının Kansava Gölü’nde yıkanacağı ve gebe kalacağı; söz verilen peygamberi, ‘Astuat-erata’ yani ‘Saoşyant’ı doğuracağı anlatılmaktadır. İslami yorumcular bahsedilen Kansava Gölünü Kevser ile eşleştirmişler ve O’nun Kur’ân’ın kendisi olduğunu iddia etmişlerdir.

Ahmedilik

Mani Dini

Bahailik

Sosyal etkileri

Zerdüşt dinler tarihinde başlıca iki açıdan önem taşır: Bir yandan Yakın doğu ile Akdeniz bölgesinin Helenistik döneme (MÖ 323 - 30) özgü gizli bilimleri ve büyü uygulamalarıyla bağlantılı olduğuna inanılan efsanevi bir kişiliğe dönüşmüş, öbür yandan da tek tanrılı öğretisi ile batılı araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Zerdüşt'ün ya da eski İran düşüncesinin Yunan, Roma ve Yahudi düşüncelerini etkilediği tezi tartışmalı olsa bile, Zerdüşt’ün dini düşüncelerinin yaygın etkisi malumdur. (bkz. Zerdüştilik) Zerdüşt dinini inceleyenlerin karşılaştığı sorunların başında, bu dinin ne oranda Zerdüşt'ün bağlı olduğu kabilenin dininden, ne oranda da onun kendi görüşlerinden ve yaratıcılığından esinlendiği konusu gelir. Sasaniler dönemindeki (224 - 651) Mazdekçilik'in ne ölçüde Zerdüşt'ün öğretilerine dayandığı bir başka tartışma konusudur. Avesta kitabının önemli bir bölümünü oluşturan Gathalar (Zerdüşt'ün sözleri olduğu sanılan şarkı ve ilahiler), Pehlevi dilindeki dini metinler "Bundahişn" ile "Dinkart" ve çeşitli Yunan yazarların eserleri gibi kaynakların Zerdüşt'ün görüşlerini ne ölçüde doğru yansıttığı da tartışılıyor.

Ayrıca bakınız: Mazdek, Mazdekçilik, Zerdüştlük, Yezdânizm, Orta Farsça ve Yezdânizm’in Ghulat-i Şîʿa ve Kürt Alevîliği ile etkileşimi

Diğer dinlere olan etkileri

Zerdüştlüğün ‘kutsal bakire’ ve ‘su üzerinde yürüme’ motifleri[10] Hristiyanlık içerisinde yer alan öyküler ile az da olsa benzerlik gösterir, miraca çıkma, tanrı ile yüz yüze görüşme, ölmeden cennet ve cehennemi görme, Kansava gölü ve Çinvat köprüsü[10] motifleri İslamiyet tarafından benimsenmiştir. Zerdüştlük inancına göre bütün insanlar bakire bir kız ve köpek eşliğinde eğlenceli, şarkılı türkülü bir yer olan cennete gideceklerdir. Ancak günahkarların cehennemde üç gün kalarak temizlenmeleri gerekecektir.[11]

Ayrıca bakınız

  • Zerdüştlük

Kaynakça

  1. ^ "Zarathustra". Encyclopædia Britannica. 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2022. 
  2. ^ Bekhrad, Joobin. "The obscure religion that shaped the West". www.bbc.com (İngilizce). 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020. 
  3. ^ Boyce, Mary (2001). Zoroastrians: their religious beliefs and practices. Londra: Routledge. ISBN 978-0-415-23903-5. 
  4. ^ Clark, Peter (1998). Zoroastrianism: an introduction to an ancient faith. Brighton, İngiltere: Sussex Academic Press. ISBN 978-1-898723-78-3. 
  5. ^ West 2013, ss. 89–109
  6. ^ "Zarathustra". Ancient History Encyclopedia. 15 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020. 
  7. ^ Boyce 1996, s. 3
  8. ^ West 2010, ss. 4–8
  9. ^ Fischer 2004, ss. 58–59
  10. ^ a b Cahit Can (13 Mart 2020). "ZERDÜŞTÇÜLÜK, ZERDÜŞT VE HUKUK (AVESTA)". 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2024. 
  11. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2012. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

Tanrı ya da ilah, Klasik teistik inanç sistemlerinde Mutlak Varlık, Mutlak Benlik ve tüm varoluşun temel kaynağı olarak görülen varlık. Tek tanrılı inançlarda evrenin tek yaradanı ve yöneteni olarak kabul edilir. Çok tanrılı inançlarda genelde ilahların cinsiyeti bulunur ve eril olanlarına tanrı, dişi olanlarına tanrıça denir. Tektanrılı ve henoteistik inançlardaki Tanrı kavramını tanımlamak için ise sadece tanrı sözcüğü kullanılabilir.

Atar, antik Pers mitolojisinde ateş ve saflığın tanrısı. Tanrılar kralı Ahura Mazda'nın oğludur. Modern Zerdüşt inancında hâlâ varlığını sürdürmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Vedalar</span>

Vedalar, Aryan din edebiyatının tamamını içine alan bir terimdir. Hinduizm dinine inananlar için kutsaldırlar ve yine bu dine inananlar için açığa çıkmış bilgidirler. Veda kelimesi bilgi manasına gelir ve İngilizce farkında olmak manasına gelen wit sözcüğüyle aynı kökene sahiptir.

Kutsal metin, herhangi bir din veya mezhepte kutsal kabul edilen ve genellikle merkezî bir önemi haiz olan yazı.

Düalist kozmoloji veya Düalizm, genellikle birbirine karşı çıkan iki temel kavramın var olduğuna dair ahlaki veya ruhsal inançtır. Hem geleneksel dinler hem de kutsal kitap dinleri dahil olmak üzere çeşitli dinlerden çeşitli görüşleri kapsayan şemsiye bir terimdir.

<span class="mw-page-title-main">Pers mitolojisi</span>

Pers mitolojisi, İran platosu ve onun sınır bölgeleri ile Karadeniz'den Hoten'e kadar uzanan Orta Asya bölgelerinde yaşamış ve birbirleriyle kültürel ve dilsel olarak ilişkili olan eski halkların inanç ve ibadet uygulamalarının bütününe verilen isimdir.

Mazdekçilik ya da mazdekizm, İranlı Zerdüşt din adamı Mazdek'in düşünce felsefesine verilen isimdir. Mazdekizm, İsa'dan sonra 5. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan; insan eşitliği ve mal ortaklığını savunan bir akım olarak bilinmektedir. Her türlü özel mülkiyetin kaldırılması ve evliliğin serbest aşk ile değiştirilmesini savunması ile ün saldı. Hava ve su gibi, paranın, malın-mülkün de insanlar arasında eşit olarak paylaşılmasını savunan Mazdek'in gerçekleştirdiği reformlar bir tür erken komünizm örnekleri arasında gösterilmektedir.

Avesta, eski Orta Doğu inancı olan Zerdüştlüğün kutsal kitabıdır. Bu inancın kurucusu Zerdüşt'ün yazdığı Gatalar denen dörtlükler Avesta'da toplanır. Avesta, Zerdüşt'ün neye inandığını ve Zerdüştlüğün temellerini anlatan tek belgedir. Avesta dili artık konuşulmayan bir Hint-İran dilidir ve diğer Hint-İran dilleriyle benzerlikler taşır. Günümüzde Zerdüştlüğü benimseyen az sayıda Fars bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Zerdüştçülük</span> Tek Tanrılı bir Antik İran dini

Zerdüştçülük, Zerdüştîlik ya da Mecûsîlik, günümüzden 3.500 yıl önce Zerdüşt tarafından İran'da kurulan, yaklaşık M.Ö. 6. yüzyıldan M.S. 7. yüzyıla kadar Pers, Med ve Sasani İmparatorluğu’nun dini olan, içerisinde düalist ve eskatolojik inanışın ilk örneklerini barındıran, dünyanın en eski tek tanrıcı vahiy dini. Bu dine inananlar Zerdüştçü, Mazdaist ve Zerdüştî olarak adlandırılıyor olup bedenen öldükten sonra dirilip Ahura Mazda'nın huzuruna çıkacaklarına ve orada sorgulanacaklarına inanırlar. Zamanla Zerdüştlüğün Zurvanizm gibi alt dalları ortaya çıkmıştır. Zurvanizm inancı, Zurvan olarak bilinen zaman ve kader tanrısını baş tanrı konumuna yükseltmiştir.

Gatalar, Zerdüştlük dininin kurucusu Zerdüşt tarafından yazılan Avesta'da toplanan kutsal dörtlükler. Eski İran dini Zerdüştçülük ile ilgili günümüze ulaşan tek belgedir.

Ermeni dini ve mitolojisi, Ermenilerin Hıristiyanlığı kabulünden önceki ve Hristiyanlığı kabul ettikleri erken dönemlerdeki, Hristiyanlık dışı inanış, gelenek ve mitoloji bütününü ifade etmektedir. İlk dönemlerde kendine özgü karakterlerini korumakla birlikte Asyalı diğer kavimlerin ve çeşitli Anadolu uygarlıklarının inanç ve mitolojilerinden etkilenen Ermeni dini ve mitolojisi zamanla özellikle Perslerin etkisinde kalmış ve özellikle Zerdüştlüğü kendi farklı inanç, gelenek ve mitolojik yapısına adapte ederek benimsemiştir.

İlāh, "tanrı" ile aynı anlama gelen bir Arapça terimdir. Dişil hâli "ilaha"dır ve bu tanrıça ile eşanlamlıdır. Dinsel inanışlarca kutsal görülen ve tapınılan doğaötesi bir varlıktır. İlah kelimesi İslami ritüellerde sıkça kullanılır: ezan, kelime-i şehadet.

<span class="mw-page-title-main">Dinler tarihi</span> Dinlerin tarihsel gelişimleri

Dinler tarihi, dinleri benzer ve farklı yönleri ile karşılaştırmalı olarak inceleyen bir bilim dalıdır. Bu bilim dalının temelinde karşılaştırma, tarih ve din olmak üzere üç olgu bulunmaktadır. Bunlardan karşılaştırma kelimesi bu bilim dalının genel metodunu belirtir. Tarih kelimesi bu bilimin bir tarih bilimi olduğunu, din ise bu bilimin konusunun din olduğunu ifade eder. İnsan hayatında özel bir yere sahip olan dinleri konu edinen tarih branşına da ''karşılaştırmalı dinler tarihi'' veya sadece ''dinler tarihi'' denir.

<span class="mw-page-title-main">Mitra</span> Antik kült

Mitra, Zerdüştlük dininde ahit, yemin, anlaşmadan sorumlu ilahi varlık. Sözleşmelere uyulmasını denetlemenin yanında her şeyi gören; gerçeğin, sığırların, hasadın ve suyun koruyucusu olduğuna inanılır.

Yasna, Zerdüşt'ün özdeyişlerinden oluşan, inancın temel ilkelerini, ibadet ve bi­çimlerini açıklayan Avesta'nın birinci ve en eski bölümüdür. Toplam 72 bölümden oluşan bu metin, Ahura Maz­da'ya kurban sunulması sırasında okunan ve özellikle Zerdüşt'e ithaf edilen gataları içerir. Tören sırasında okunan dini özdeyişleri, ilahileri ve ana ibadetlerde okunan giriş metinlerini, tapınma ve adakları kapsar. Yasna'da ilk 17 Gatha'nın Avesta dilinin en eski biçimlerinden "Gatik dil" ile yazılmış olmasından dolayı Zerdüşt tarafından bizzat yazıldığı düşünülmektedir. Avesta'nın diğer bölümlerinden farklı olarak vezinli yazılmış olup, ifadelerin özel karmaşık bakımından ayrılmakta, üstü kapalı ifadeler açısından zengin, antik şiirsel biçim ve karmaşık bir stile sahiptir. Dilin daha gelişmiş bir versiyonu ile yazılan ve liturjik içerik barındıran sonraki bölümlerin ise Zerdüşt'ün ölümü sonrası eklendiği düşünülür. Zerdüşt'ün yazdığı düşünülen bölümlerin muhtemelen sözlü gelenekte kendisini devam ettirerek bugünlere kalabildiğine inanılır.

Visperad Zerdüştlük dininin kutsal kitabı olan Avesta'nın dördüncü bölümünün adı. Visperad, kereti adı verilen 24 bölüme ayrılır ve ek dualar, övgüler ve Ahura Mazda'ya, diğer kutsal varlıklara saygı adakları ve özel törenlerde okunan metinlerden ve dini şarkılardan oluşur.

İran dinleri, Antik İran'da ortaya çıkan dinlerdir.

<span class="mw-page-title-main">İran felsefesi</span> Doğu felsefesinin bir kolu

İran felsefesi veya Fars felsefesi, Doğu felsefesinin bir parçası olup, oldukça zengin ve eski bir tarihe sahiptir. İran felsefesi'nin kökeni eski İran'da Hint-İran kökleriyle ortaya çıkan ve Zerdüşt öğretilerinden büyük ölçüde etkilenen, felsefi gelenek ve düşünceler zamanına kadar uzanmaktadır. Pers bölgesinde bağımsız felsefi düşüncenin ortaya çıkışını, M.Ö. 1500’ler de Avesta metinleri aracılığı ile tarihleyen Hint-İranlılar’dan öğrenmekteyiz. Zerdüşt'ün görüşlerinin, Yahudilik ve Orta Platonizm dönemi fikirleri aracılığıyla, Batı Avrupa kültürlerini de etkilediğini görmekteyiz.

Aramazd Zerdüştçülüğün Ermeni versiyonunda baş ve yaratıcı tanrıydı. Tanrı ve adı, MÖ 6. yüzyılda Medler'in Ermenistan'ı ele geçirmesinden sonra tanrı Ahura Mazda'dan türetilmiştir. Aramazd, cömert bir doğurganlık, yağmur ve bereket tanrısı ve Anahit, Mihr ve Nane gibi diğer tanrıların babası olarak görülüyordu. Ahura Mazda gibi, Aramazd da diğer tanrıların babası olarak görülüyordu, nadiren bir eşle, bazen de Anahit veya Spandaramet'in kocası olarak görülüyordu. Aramazd, Ahura Mazda'nın Partça biçimiydi.

Ahura Avestaca'da Zerdüşt tanrılarının belirli bir sınıfı için kullanılan bir isimdir. Terimin dilsel olarak Hint Vedik döneminin Asuralarıyla ilişkili olduğu varsayılmaktadır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.