İçeriğe atla

Zazalar

Zazalar
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye Türkiye2.000.000-3.000.000[1][2]
Almanya AlmanyaBilinmiyor
Diller
Çoğunluk:
Azınlık:
Din
İslâm
(Sünni ve Alevi)
İlgili etnik gruplar
Diğer İran halkları

Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir dil olan Zazaca konuşup Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde; Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan ve Tunceli, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ise; Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa illerinin belirli bölgelerinde yaşayan İranî bir halktır.[3][4][5] Yaklaşık 2-3 milyon[6][7] nüfusa sahip olan Zazalar; Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra sayısal olarak Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik grubu oluşturmaktadır.[8][9][10]

12 Eylül Darbesi'nin ardından Zazalar dahil birçok entelektüel azınlık, Türkiye'den Avrupa, Avustralya ve ABD'ye göç etmiştir. Zaza diasporasının en büyük kısmı Avrupa'da, ağırlıklı olarak Almanya'da bulunmaktadır.[11][12] Dini açıdan günümüzde Müslümanlığı benimseyen Zazalar, Sünni ve Alevi olmak üzere iki kesime ayrılmıştır. Zazalar, İran halkları ve İranî diller ile kültür ve dil bakımından çeşitli benzerlikleri barındırırlar.[13]

Dil

Ayrıca bakınız: Zazaca
Zazacanın üç ana lehçe grubu[14]
  Kuzey Zazacası
  Merkezî Zazaca
  Güney Zazacası

Zazaların dili Zazaca olmakla birlikte Zaza dili dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran dilleri koluna bağlı bir dildir.[15][16] Zaza dili Talışça, ölü bir dil olan Eski Azerice ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Sengserce, Simnanca, Tatça ve Gilekçe gibi diğer İran dilleri ile yakınlık arz etmektedir.[17] Zaza dilinin tarihsel gelişimi incelendiğinde, kadim İranî dillerin birçok eski özelliğini koruyan bir dil olduğu ifade edilmektedir.[18][19][20] Nitekim Zaza dili Tatça (Herzendi/Azeri), Talışça lehçeleri ve bazı kuzeybatı diyalektleri ile birlikte kadim Kuzeybatı İrani Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir.[21][22] Aynı zamanda Zazaca, eril-dişil ayrımını çok güçlü bir şekilde muhafaza eden bir dildir. Zaza dilinde Farsça ve İngilizce gibi Hint-Avrupa dillerinde de olan "perfect tense" yani tamamlanmış zaman olarak da tanımlanabilen zaman bulunmaktadır.[23] Bunun dışında, Zazaca dil yapısı bakımından Sasani İmparatorluğu'nun yazı dili olan Orta Farsça ile kuzey İran'da kurulan Part İmparatorluğu'nun resmî dili Partça ile büyük oranda benzerlik göstermektedir.[24][25][26][27][28][29]

Bunların yanı sıra Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik görülebilir. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Türkçe, Kürtçe ve Arapça gibi diller de konuşulur.

Köken bilim

Zazaların kendilerini adlandırdığı Zaza[30][31] sözcüğünün tespit edildiği tarihî birçok kaynak bulunmaktadır. Kaynaklardan biri 1329/1330 tarihleri arasına ait bir Kureyş şeceresidir. Yazılı bir deri doküman olan seçerede sıralanmış birkaç Zaza aşiret adının geçmekle birlikte Zaza aşiretine mensup olarak kaydedilmiş bir imza, Tālib Mullā Benī min, qebile Zāzā طالب ملا بنی من قبلة زازا "Zaza kabilesinden talip Mollā Beni" şeklinde yer almaktadır.[32][33] Yine milattan önce 2. yüzyılda Yakın Doğu'da yaşayan bir mimarın soyadının "Zazai" olduğu bazı kaynaklarda kaydedilmiştir.[34] Orta Çağ seyyahı Marko Polo'nun yol haritasında Musul-Erzincan-Erzurum dar üçgeni içinde kalan bölgeye Zorzanie/Zarzania dendiği; ancak bu bölge sınırının Hazar Denizi'ne kadar dayandığı vurgulanmaktadır. Bu bölge Zazaların şu anda yaşadıkları coğrafi bölge bölge ile uyumludur. Sümer tapınak ve tanrıçalarından birinin ortak isminin "Ninni-Zaza" veya "İnnana-Zaza" olduğu ad olarak Zaza'nın yer aldığı bir diğer kaynaktır. Eski yer isimleri arasında da "Zaza" adına rastlandığına işaret edilerek, Zaza-Buha'nın (MÖ.880), Elâzığ'ın Maden yöresinde Mihrap ve Kervançemen dağları eteklerinde bir yer olduğu tarif edilmektedir.[35] Bazı araştırmacılar ise Zaza sözcüğünün Sasa veya Sasan (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir.[36][37] Bir diğer adlandırma olan Dımıli ya da Dımıli/Dımılki[38][39] şeklindeki adlandırmalaraa ilişkin Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar, Zaza dilinin tarihi Deylem bölgesinde konuşulan Tatça, Talışça, Sengserce, Simnanca, Gilekçe gibi dil ve lehçeler ile yakınlığına[19][40][41][42][43][44][45][46] bağlı olarak Dımıli sözcüğünün, Deylem bölgesi ve Deylemliler ile bağlantılı olduğunu belirtmiştir.[47][48][49] Zaza ve Dımıli/Dımli'nin dışında bölgelere göre kendilerini Dılmıc, Kırd, Kırmanc, Şarê Ma, Ma, Elewi olarak adlandıran Zazalar da bulunmaktadır.[4][50][51][52] Bu noktada Dımıli ve Zaza'nın dışında Zaza dilinin kuzey lehçesini konuşan Alevi Zazalar[53] tarafından kullanılan Kırmanc, Ma, Şarê Ma, Elewi ve Zaza dilinin merkez lehçesinin konuşulduğu bazı bölgelerde Zaza ile birlikte sınırlı şekilde kullanılan Kırd diğer adlandırmalardır.[4][30][31][54]

Tarihçe

Zazalar ile ilişkilendirilen, Part İmparatorluğu; Sasanilerden önce İran'ı yöneten Kuzey Doğu İran orjinli bir halk olup, Windfuhr onların dillerinin Zaza diline çok yakın olduğunu belirtmektedir. İranlı tarihçi Kaveh Farrokh da Zazalar'la Partlar'ın güçlü bağı olduğuna işaret etmektedir.[55][56] Alman dil bilimci Jost Gippert de benzer biçimde Zaza dili ile Orta İrani dil olan Partça arasında çok yakın ilişki olduğunu belirtmektedir.[57] Bazı araştırmacılara göre ise Zaza sözcüğü Sasa veya Sasan kelimelerinden gelmektedir. Bu noktada Zaza ismi ve Zaza dilinin Sasaniler'in diline yakın olduğu, Zazalar ve Zaza dilinin Sasani ya da Zazani imparatorluğunun ardılı olarak kabul edildiği de belirtilmektedir.[36][37] Sasani İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Sasaniler'in birçok savaş yaptığı düşmanı Bizanslılar'ın Kayzeri, ele geçirdiği sınırlar ile Sasani nüfusunuda içinde barındıran bölgeyi 1071'e tarihine dek 400 yıl elinde tuttu.

Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank, Vladimir Minorski, David.N.Mackenzie, Artur Christensen ve William Burley Lockwood gibi Zazalar ve Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar Zaza dilinin tarihi Deylem bölgesi (Deylemi -> Dımıli) üzerinde konuşulan diller ile yakından ilişkili olduğunu tespit edip Zazaların kuzey İran'dan, tarihi Deylem bölgesi üzerinden göç edip bugünkü yaşadıkları bölgeye geldiklerini belirtmiştir.[46][47][48][49][58][59][60][61][62] Nitekim tarihi Deylem bölgesi üzerine bugün konuşulan Tatça, Talişçe, Gilekçe, Sengserce, Simnanca ve Mâzenderanca gibi dil ve lehçeler Zaza diline en yakın dillerdir.[20][41][43][44][58][63][64] William Burley Lockwood, David.N.Mackenzie, Karl Hadank, Artur Christensen gibi dilbilimci ve araştırmacılar Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zaza halkının Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiklerini belirtmişlerdir.[60][61][62] Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zazalar'ın Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiğini söylemişlerdir.[60][61][65] Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin konuştukları dil için "Zuzu" denmiştir.[66][67]

Din

Zazaların dini ağırlıklı olarak İslâm'dır. Mezhep yoğunluğu ise Sünnilik ve Alevilik'tir. Sünni kesim içerisinde kalan Zazaların bir kısmı Hanefi bir kısmı da Şafii'dir. Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar, Koçgiri (Zara, Kangal, Ulaş, Divriği)'den Varto-Hınıs, kısmen Bingöl yöresinde, ayrıca Kayseri'nin Sarız ilçesinde mesken iken, Sünni kesim içerisinde kalan Zazalar da Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Siverek, Adıyaman, Aksaray, Mutki, Sason bölgelerinde yaşamaktadırlar. Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi farklılığı Zazalarda önemli şive ve kültür farklılığını da beraberinde getirmiştir.[68][69]

Folklor ve kültür

Zazalar diğer İrani halklarla dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Söz konusu bu İrani halkların dilleri aynı kökten gelmektedir ve birçok ortak sözcük barındırmaktadırlar. Sözcüklerin kökleri büyük oranda aynıdır; renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak sözcükler kullanılmaktadır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler, dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşımaktadırlar. Zazalar geçmişte bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüştür fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuştur. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmıştır. Bu noktada Zazaların yaşadıkları Anadolu Yarımadası'nın doğusu tarih boyunca farklı birçok halkın yaşadığı ve farklı devletlerin hüküm sürdüğü bir coğrafya olmuştur. Bu durum ve yaşadıkları coğrafyanın kültürel kesişimselliği nedeniyle Zazalar Anadolu'nun doğu ve güneyinde yaşayan diğer komşu halklar olan Türkler, Türkmenler, Ermeniler, Araplar ve Kürtler gibi farklı halklarla tarihsel olarak sürekli kültürel etkileşim içinde olmuştur. Nitekim söz konusu kültürel etkileşim ortaya çıkardığı kültürel yakınlığın yanı sıra Zaza dilinin komşu diller ile birçok sözcük alışverişinde bulunmasına neden olmuştur.[70]

Elâzığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında leçeg veya puşi, bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, puşi veya desmal giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar. Bingöl bölgesinde ise erkekler külah genelde dini inanç amaçlı olarak kullanılmakta, kadınlar ise çarşaf ve şalvar gitmektedir.

  • Başlıca halk dansları; Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki, Wışke, Kılaçep ve Bingöl geneli kartal oyunu gibi düğün oyunlarıdır.
  • Başlıca yemekler; Babıko, bıcık, zervet, keşka, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.

Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır:

  • Roşanê Remezani (Ramazan Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Roşanê Qurbani (Kurban Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Kormışkan bayramı: Bahar bayramı olarak (Çermik ve Siverek Yöresi) son zamanlarda hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır. Mart ayında Nevruz'a denk gelmektedir.
  • Hawtemal bayramı: Bir tür bahar bayramı olarak Tunceli yöresinde, Mart ayında, Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
    • Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
    • Hawtemalo Qıc (Küçük Hawtemal)
    • Qereçarseme: Bir bahar bayramı, yine Mart ayında Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır..
  • Newê Marti (Mart dokuzu): Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır. Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
  • Gağand (Yeni yıl bayramı): Daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto yörelerinde yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanmaktadır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınmaktadır. Tunceli'de Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Rocê Xızıri (Hızır orucu): Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulmaktadır.
  • Rocê İmamu (Muharrem Orucu): Alevi Zazalar ve genel olarak diğer (Türkmen, Kürt) Aleviler tarafından da tutulmaktadır. Alevilik'te çok önemli bir yeri vardır.

Yer isimleri

Zazaistan, Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını oluşturan ve Zaza halkının yaşadığı coğrafi bölgedir. Zazaistan, Erzincan, Elâzığ, Tunceli'nin tamamını, Şanlıurfa, Malatya, Sivas, Bitlis, Bingöl, Erzurum, Diyarbakır, Muş'un bir kısmını kapsar.[71]

Zazaistan adını ilk defa ortaya atan isim Ebubekir Pamukçu olmuştur. 1991 yılında İsveç'te Ebubekir Pamukçu tarafından yayımlanan Raya Zazaistani (Zazaistan Yolu) Dergisi ilk kez 'Zazaistan' teriminin kullanılmış olduğu dergidir.[72]

Bazı yazar ve araştırmacılar, "Zaza" adının tarihî Zawzan bölgesi ile ilgili olabileceğini belirtmektedir. Kimi kaynaklarda bu isim "Zevezan", "Zuzaniye", "Zevazaniye" veya "Zavzan" biçiminde de yazılmaktadır. İbn al-Athir ve İbnü'l-Esir'e (1160-1234) göre ise 'Zawzan', "Musul'dan, Ahlat yakınlarına kadar uzanıyor, Azerbaycan tarafından da Selmas'a kavuşuyordu."[73][74] 10. yy. da Van Gölünün, güney kısmına tekabül eden coğrafyaya bir dönem "Zawzan" denmiştir.[75] Dil bilimci David Neil MacKenzie, de Zazaların İran Hazarı'ndan gelip, Kürtlerin yerleşik olduğu bölgenin batısına, yani şimdi yerleşik oldukları bölgeye risksiz geçmiş olması olasılığının zayıf olduğuna işaret ederek, başka bir varsayımı ele almak gerektiğini vurgulamaktadır. Onun varsayımı, Zazaların bugün Kürdistan'ın kalbi olarak kabul edilen yerde, yani Van Gölü'nün güney ve batısındaki topraklarda yaşadıkları ve kendilerinin ilerleyen Kürtlerce batıya gitmeye zorlandıkları varsayımıdır.[76] Bu coğrafi adlara MS 10. ve 13. yüzyıl arasında El Mesudi, İbn Miskawaihi, Yakut ve başkalarında da rastlarız. 13. yüzyılda henüz kullanılan bir addı. Zaza kökü korunursa bu ad Zazavan olarak düşünülmelidir. 13. yüzyıl coğrafyacılarından Yakut, 1225'te yazdığı "Mu'jam-ul-Buldan (ii, 957)" adlı eserinde Zawazan'ı "Ermenistan dağları, Khilat (Ahlat, SC), Azerbaycan, Diyarbekir ve Musul arasında yer alan geniş bir eyalet olarak tarif eder." [77]

Behustin yazıtlarında Zazana adında geçen bölge için Bingöl Üniversitesi'nde 2011 yılında yapılan Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumun'da Zazana Hakkında: "Taş yazıtının 20. Şiiri'nin hemen başında 'Zazana' diye bir yerin adı geçmektedir. Bu eski farsça yazıtta, Zazana yukarı Fırat Havzası bölgesi olarak tanımlamak için kullanmaktadır. Bu bölge günümüzde Zaza Halkı'nın yaşadığı yerleşke alanlarıdır." denmiştir.[78]

Konuyla ilgili yayınlar

Kaynakça

  1. ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 14 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2023. 
  2. ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Cites two estimates of Zaza-speakers in Turkey, 1,000,000 and 2,000,000, respectively. Accessed online 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at Google book search.
  3. ^ Ergül, Emre. "Tarihin İzinde: Zazalar". Atlas. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  4. ^ a b c "Zazalar". Bugün Bingöl, Tunceli, Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). TDV İslam Ansiklopedisi. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2020. 
  5. ^ "DIMLĪ – Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020. 
  6. ^ Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. 
  8. ^ Yetkin, Murat (18 Kasım 2019). "Türkiye'de kaç Kürt, kaç Sünni, kaç Alevi yaşıyor?". Yetkin Report. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023. 
  9. ^ Aktan, Sertaç (3 Mayıs 2019). "KONDA'dan dikkat çeken araştırma: Türkiye'nin nüfusu 100 kişi olsaydı". Euronews. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023. 
  10. ^ Türkiye'de Toplumsal Cinsiyet Raporu 4 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. KONDA. November 2019
  11. ^ "Zazaca – Dünü, Bugünü ve Yarını - Zeynep Arslan" (PDF). 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020. 
  12. ^ "12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye'den göç" (PDF). 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020. 
  13. ^ Zazalar: Tarihi, Kültürel ve Sosyal Yapı, S Karabulut, ŞAS el-Palevi - Altın Kalem Yayınları, İzmit, 2013
  14. ^ Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar 29 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  15. ^ O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.Paul, Ludwig. 1998. The Position of Zazaki among West Iranian Languages. In Nicholas Sims-Williams (ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th to 15th September 1995. Part I: Old and Middle Iranian Studies, 163-177. Wiesbaden: Ludwig Reichert.
  16. ^ Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
  17. ^ Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.
  18. ^ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024. 
  19. ^ a b Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  20. ^ a b Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  21. ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  22. ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  23. ^ Pamukçu F. (2011). Zazacada Dilbilgisi Zamanları, Varol M. (Editör) I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 291
  24. ^ Gippert, Jost (4 Mayıs 1996). "Zazaca'nın Tarihsel Gelişimi". 26 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2024. 
  25. ^ Arslan, İlyas (2022). "Ezafe (Genitive) in Zaza Language". 10 (1). Journal of Social Sciences of Mus Alparslan University. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. 
  26. ^ Değirmenci, Nihat (2017). "Yeni Farsça ve Zazaca Arasındaki Ortak Sözcükler Etimolojisi" (PDF). Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri Ve Edebiyatlari Anabilim Dali Fars Dili Ve Edebiyati Bilim Dali. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. 
  27. ^ Schwartz, Martin (2008). "Iranian L, and Some Persian and Zaza Etymologies". 12 (2). Iran & the Caucasus. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. 
  28. ^ Değirmenci, Nihat (2020). "Farsça ve Zazacada /l/>/r / ses değişimi", 13. Doğu Esintileri. 23 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. 
  29. ^ Comrie, Bernard (1990). The Major Languages of South Asia, the Middle East and Africa (PDF) (İngilizce). Routledge. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. 
  30. ^ a b Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  31. ^ a b Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  32. ^ Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.
  33. ^ Schmitt, Rüdiger: Altpersische Inschriften der Achämeniden, Wiesbaden, 2009
  34. ^ Christian Leschke: Zazai, In: Rainer Vollkommer: Künstlerlexikon der Antike, Nikol, Hamburg 2007, S.963
  35. ^ Mehmet Aydar, Zazaca-Türkçe Sözlük, 1.baskı, İstanbul, 2003, s.11
  36. ^ a b Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
  37. ^ a b Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology, (Kasım 2017)
  38. ^ Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2024. 
  39. ^ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31
  40. ^ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024. 
  41. ^ a b "Glottolog - Family Zaza". 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2021. 
  42. ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  43. ^ a b Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
  44. ^ a b Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  45. ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  46. ^ a b Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. 
  47. ^ a b "Garnik Asatrian, "Dimlî", Encyclopedia Iranica". 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2013. 
  48. ^ a b Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48
  49. ^ a b V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
  50. ^ "Zazalar kimdir? Kürt mü,Türk mü, ayrı bir millet mi?". Timeturk. 22 Aralık 2012. 14 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024. 
  51. ^ Rosan, Hayıg; Werner, Brigitte (2012). Zazaca - Türkçe Sözlük ve Türkçe - Zazaca Sözcük Listesi. İstanbul: Tij Yayınları. 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024. 
  52. ^ Özcan, Ali Kemal (2011). "Zazaca (Dımıli) Kürtçe'nin Bir Lehçesi Mi? Kelimelerin 'Giz'inde Bir Dil Arayışı" (PDF). I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011). Bingöl Üniversitesi Yayınları. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  53. ^ Zazaki, Northern "Arşivlenmiş kopya". 20 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024. , Ethnologue.
  54. ^ Selcan, Zülfü (2011). "Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi" (PDF). I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları. ss. 111-142. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  55. ^ Windfuhr, G. (2009). Dialectology VeTopics. G. Windfuhr, The İranian languages (s. 5-43). NY: Routledge.
  56. ^ Farrokh, K. (2007). Shadows in the desert: ancient Persia at war. New York: Osprey Publishing MidlveHouse.
  57. ^ J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a.
  58. ^ a b "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2024. 
  59. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023. 
  60. ^ a b c Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
  61. ^ a b c W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
  62. ^ a b John A. Shoup, Ethnic Groups of Africa and the Middle East.
  63. ^ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  64. ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  65. ^ V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932
  66. ^ "Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin dili". 27 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. 
  67. ^ Perslerin "Behistun Kitabelerinde Deylemlilerin konuştuğu dilin adı 'Zuzu' bugünün anlamıyla Zaza!
  68. ^ I. Melikof, age. s.106
  69. ^ "Zazalardaki Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi" (PDF). 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Şubat 2023. 
  70. ^ Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.
  71. ^ "Zazaistan haritası". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016. 
  72. ^ Desmala Sure(Almanya),No.9, Aralık 1993, s.25-33
  73. ^ Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, Tekin Yayınevi, c. 4, s. 1524
  74. ^ V. Minorsky, "Kürtler", İslâm Ansiklopedisi'nde, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, c. 6, s. 1093
  75. ^ "Zawzan adı kökeni". 30 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2020. 
  76. ^ Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981
  77. ^ G. R. Drıver, The Dispersıon of the Kurds In Ancient Times, JRAS, Ekim 1921
  78. ^ I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Zazaca</span> Zazalar tarafından Türkiyenin doğu ve güneydoğusunda konuşulan bir dil

Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir. Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Sivas ve Tunceli; güneydoğusunda Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa ile Muş'un Varto ilçesi ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur. Zazacaya gramer, genetik, dil bilimi ve söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe, Simnanca, Sengserce ve Mazenderancadır.

Zaza milliyetçiliği veya Zazacılık, Zazaların; Kürtler ve Türklerden ayrı millet olduğunu savunan, Zaza kültürel kimliğini ve birliğini destekleyen bir siyasi milliyetçilik biçimidir. KONDA Araştırma ve Danışmanlık'ın 2019 yılında gerçekleştirdiği ulusal araştırmaya göre Zazalar Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik kimliği oluşturmaktadır. Zazaların da dahil olduğu bir araştırmada Zazaların büyük çoğunluğunun kendilerini ve dillerini Kürtçeden ayrı olarak Zaza ve Zazaca olarak tanımladıkları tespit edilmiştir.

Dımılice Zazaca dilinin bir lehçesidir ya da diğer ismidir.

<span class="mw-page-title-main">Dunbuliler</span>

Dunbuliler, İran'ın Batı Azerbaycan eyaletinde Hoy ve Salmas çevresinde yaşayan Türk dili konuşan Türkleşmiş bir Kürt aşiretidir.

<span class="mw-page-title-main">Gilanca</span>

Gilanice veya Gilekçe, Gilekler tarafından İran'ın kuzeyinde, Hazar Denizi'nin güney kıyılarında Gilan eyaletinde konuşulan İrani dillerin kuzeybatı grubuna dahil bir dildir. Gilekçeye Mazenderanca, Zazaca, Goranice gibi diller yakınlık arz eder. Gilanca, özellikle Zazaca'ya sözcük dağarcığı ve dil bilgisi bakımından çok benzer.

<span class="mw-page-title-main">Partça</span>

Partça, aynı zamanda Arsasid Pehlevicesi olarak da bilinmektedir, tarihte Part ülkesinde konuşulan ve günümüzde kaybolmuş bir Kuzeybatı İrani dili. Partça Part İmparatorluğu ve dominyonları Arsak Krallığı, İberya Krallığı ve Albanya Krallığı'nın resmî devlet diliydi. Partça, İskitçe, Sakaca, Soğdca ve Harezmce ile aynı dönemde konuşulmuş İran dillerinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">İran halkları</span> çeşitli Hint-Avrupa etno-linguistik grubu

İran halkları, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin, bir alt grubu olan İran dillerini konuşan dilsel ve etnik toplulukların bir toplamıdır. İran platosu boyunca Hindukuş Dağları'ndan Anadolu'ya kadar ve Orta Asya'dan Basra Körfezi'ne dek yayılmışlardır. İran halkları veya İrani halklar ifadeleri, bugünkü İran devletinin sınırları içinde yaşayan İran vatandaşları ile karıştırılmaması için "İranlı" yerine kullanılmaktadır.

Kırmançça veya Kırmancca veya Kırmanca Zazacanın bir diğer adıdır. Bu isimlendirme yeni kaynaklarda Zazacanın bir şivesi veya lehçesi olan Kuzey Zazaca için de kullanılmaktadır. Kırmançlar tarafından kullanılır. Alevice, Dersimce (Dersimki), So-Bê, Zonê Ma olarak da bilinir. Diğer yörelerde ise Dımıli/Dımılki, Kırdki ve Zazaki gibi isimler kullanılmaktadır.

Azerice Kuzeybatı İran dillerine mensup olduğuna inanılan ölü dil. Dilin kalıntısı olarak aralarında türlü benzerliklerin olduğu saptanan Tatça, Talışça ve Zazaca ve lehçeleri gösterilmektedir. "Gerçek Azerice"yi Farsçanın bir lehçesi olarak kabul eden İran tarihçisi Ahmed Kesrevi gibi diğer bazı bilim adamları da Azerice adında geçmişte bir İran dilinin yaşamış olduğunu, ancak zamanla baskın unsur olan Türk dilinin Azericenin yerini aldığını savunmaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Mâzenderanca</span> Kuzeybatı İran dili

Mazenderance Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubunun Kuzeybatı İran dilleri koluna bağlı bir dildir. Hazar Denizi'nin güney kesiminde başta Mazenderan olmak üzere Gilan ve Gülistan eyaletlerinde konuşulur. Mazenderanca, Farsçadan çok büyük ölçüde etkilenmiş olmasına rağmen, kuzeybatı İran kökenli bağımsız bir dil olarak varlığını sürdürmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Talışça</span>

Talışça veya Talişçe, İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir. Tatça ve Zazaca ile yakından ilişkili dil, İran'ın Hazar Denizi kıyılarındaki Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talişçeyi Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Merkezî Zazaca</span>

Merkezî Zazaca Zaza dilinin üç ana lehçesinden birisidir. Ayrıca en saf Zaza lehçesi olarak bilinmektedir. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe bölünmesi lehçelerin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da vardır, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir.

Med dili veya Medce, Medler tarafından konuşulmuş bir dildir. Ölü bir dil olan İran dillerinin Kuzeybatı İran dilleri kolu içinde sınıflandırılmıştır. Aynı kol içinde sınıflandırılan diğer diller Kürt dilleri, Goranice, Eski Azerice, Zazaca, Tatça, Mazenderanca, Gilanca ve Beluçça gibi dillerdir. Med dili İskit dilleri, Saka dili, Avestaca ve Eski Farsça ile birlikte Antik dönemde konuşulmuş İran dilleri arasında yer almaktadır.

Batı İran dilleri, Doğu İran dilleri ile birlikte Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunu oluşturan iki koldan biridir. Batı İran dilleri temelde Kuzeybatı İran dilleri ve Güneybatı İran dilleri olmak üzere iki kola ayrılmaktadır. Eski Farsça, Medce, Partça ve Orta Farsça gibi diller İran dillerinin batı grubunda yer almış belgelenmiş en eski dilleridir. Farsça, Kürtçe, Beluçça, Lurca, Zazaca, Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce, Gilekçe gibi diller bu grupta yer almaktadır.

Zaza-Gorani dilleri, Kuzeybatı İran dillerinin Zaza dili ve Gorani dillerinden oluşan dilbilimsel bir genetik alt grubudur. Zaza-Gorani dilleri dil biliminde Hint-Avrupa dil ailesinin İranî diller grubunun Kuzeybatı İran dillerinin alt grubu olarak sınıflandırılmaktadır. Zaza-Gorani dilleri Zazaca, Goranice, Bacelan Dili, Sarli Dili ve Şebek Dili'ni kapsar ve Kürt dillerinden farklıdır. Dil bilimciler Jost Gippert ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu Zaza-Gorani dilleriyle birlikte bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri grubu adını vermiştir. Dil bilimci Ludwig Paul'a göre ise bu diller Kürtçeden ayrı olup ölü bir İran dili olan Eski Azericenin yanı sıra Talişçeye de daha yakındırlar. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ile aralarında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Zazaca lehçeleri</span>

Zazaca lehçeleri veya Zaza dilleri, Doğu Anadolu'da ve çeşitli diaspora topluluklarında Zazalar tarafından konuşulan Zazaca değişkeleri.

<span class="mw-page-title-main">Deylemliler</span>

Deylemiler Hazar Denizi'nin güneybatı kıyısındaki Kuzey İran'ın dağlık bölgeleri olan Deylem'de yaşamış bir halk.

<span class="mw-page-title-main">Goranlar</span> Khozyr adlı Bizans kralından üreyen Arî halk

Goranlar, Kirmāns̲h̲āh'tan Ḳaṣr-i S̲h̲īrīn yakınlarındaki İran sınırına giden ana yolun kuzeyinde bir bölgede yaşayan İranî halktır.

<span class="mw-page-title-main">Tatça (İran)</span>

Tatça İran'un kuzeybatısında Hazar Denizi'nin güneyinde Tatlar tarafından konuşulan ve Eski Azerice, Talişçe, Zazaca, Gilekçe ve Mazenderanca ile yakından ilişkili bir Kuzeybatı İran dilidir. Bazı kaynaklar, Eski Azerice terimini, Türk dillerinin yayılmasından önce Azerbaycan'da konuşulan Tatçayı belirtmek için kullanmaktadır. Tatça Erdebil, Kazvin, Zencan gibi bölgelerde konuşulmaktadır. Zazaca ve Talışça gibi ergatiflik özelliği gösteren bir dildir; aynı zamanda Zazaca gibi gramatik cinsiyet özelliği taşımaktadır. Glottolog Tatçayı Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

Deylemce İran dillerinin kuzeybatı koluna bağlı bir ölü dildir. Deylemce, İran'ın kuzeyin ve Hazar Denizi'nin güneyindeki, özellikle Gilan, Mazenderan bölgelerinde, konuluşulmaktaydı.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.