İçeriğe atla

Zaza-Gorani dilleri

Zaza-Gorani dilleriZazaca-Goranice
Coğrafi dağılımDoğu Anadolu, Kuzeybatı İran ve Kuzey Irak
SınıflandırmaHint-Avrupa dilleri
Alt bölümler

Zaza-Gorani dilleri, Kuzeybatı İran dillerinin Zaza dili ve Gorani dillerinden oluşan dilbilimsel bir genetik alt grubudur. Zaza-Gorani dilleri dil biliminde Hint-Avrupa dil ailesinin İranî diller grubunun Kuzeybatı İran dillerinin alt grubu olarak sınıflandırılmaktadır.[1][2][3][4][5] Zaza-Gorani dilleri Zazaca, Goranice, Bacelan Dili, Sarli Dili ve Şebek Dili'ni kapsar ve Kürt dillerinden farklıdır. Dil bilimciler Jost Gippert[6] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu Zaza-Gorani dilleriyle birlikte bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir.[7] Dil bilimci Ludwig Paul'a göre ise bu diller Kürtçeden ayrı olup ölü bir İran dili olan Eski Azericenin[8] yanı sıra Talişçeye de[9] daha yakındırlar. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ile aralarında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.

Diller

Ethnologue'da Goranice, Bacelan dili, Kirmanjki (Kuzey Zazaca), Dimli (Güney Zazaca), Sarlî ve Şabak dili olmak üzere altı adet Zaza-Gorani dili bulunduğu bildirilmiştir. Zaza-Gorani dillerini dil biliminde Kürtçeden ayrı olarak başlı başına İran dilleri grubu olarak kabul edilmektedir.[10][11][12][13][14][15][16] Paris Kürt Enstitüsü başkanı da olan, dil bilimci Prof. Dr. Joyce Blau ile yapılan röportajda bu diller hakkında şunları söylemiştir: "Bugün Gorani'nin fazlasıyla Sorani dili etkisinde olduğu biliniyor ve Goranların çoğu Kürtçe (Sorani lehçesi) konuşuyor. Gorani İran'ın güney kesiminde, Kermanşah'in kuzeyinde konuşuluyor. Zazalar ise göç ettirildiler ve şimdi Anadolu'nun ortasında bir üçgende yaşıyorlar." ifadelerini kullanmıştır. Ayrıca Blau: "Muhtemelen Gorani ve Zazaca'nın mazisi Kürtçe'ninkinden daha eskidir. Kürtler; Zazalar'ın ve Goranların çoğunu asimile ettiler fakat hepsini edemediler." deyip bu dillerin Kürtçeden daha eski olduğunu vurgulamıştır.[17][18][19] Buna karşılık bu dillerin konuşanlarının kendilerini etnik olarak Kürt kimliği altında gördükleri de iddia edilmekle birlikte[20] Zaza-Gorani dilleri bazı ilk dönem araştırmacıları tarafından Kürt dilleri ile birlikte değerlendirilmiştir.[21][22][23][24]

Köken

Kuzeybatı İran dilleri, 11. yüzyılda bölgeyi istila etmiş ve sonrasında Eski Azerice olarak adlandırılacak olan Türk dilleri tarafından büyük ölçüde asimile edilmiştir. 16. yüzyıla gelindiğinde bu diller, Hazar'ın çevre bölgeleri dışında yerli bir dil olmaktan çıkmıştır. Bununla birlikte bu kuzeybatı lehçelerinden Zazaca ve Goranice bu alanın dışında hayatta kalmış iki dili oluşturmaktadır. Bölgenin güneyine yayılmış Goranice günümüzde sadece Kirmanşah şehrinin bazı mahallelerinde hayatta kalmıştır.

Ehl-i Hak'ın dili olarak Goranice, önemli bir edebiyata sahiptir. Türkiye'nin doğusunda, Kürtlere bitişik yaşayan Zazaların Hazar'ın güney kıyısından gelmiş Deylem göçmenlerinin soyundan geldiği bazıları tarafından düşünülmektedir. Türkiye Zazaları, ataları gibi dilin Dimli olarak adlandıran güney lehçesinin konuşurlar.[]

Kaynakça

  1. ^ "Zaza-Gorani". Ethnologue (İngilizce). 29 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2019. 
  2. ^ Frye, Richard Nelson (1984). The History of Ancient Iran (İngilizce). C.H.Beck. ISBN 9783406093975. 29 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2019. 
  3. ^ Minahan, James (30 Mayıs 2002). Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World A-Z [4 Volumes] (İngilizce). ABC-CLIO. ISBN 9780313076961. 29 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2019. 
  4. ^ Hamelink, Wendelmoet (21 Nisan 2016). The Sung Home. Narrative, Morality, and the Kurdish Nation (İngilizce). BRILL. ISBN 9789004314825. 21 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2019. 
  5. ^ "Prof.Dr. Joyce Blau|Zaza-Gorani Dilleri". 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020. 
  6. ^ "Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması". 30 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011. 
  7. ^ "İran Dilleri". 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013. 
  8. ^ Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
  9. ^ "THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES" (PDF) (İngilizce). Erişim tarihi: 10 Nisan 2013. 
  10. ^ Building a corpus for the zaza–gorani language family - ACL anthology. (n.d.). https://aclanthology.org/2020.vardial-1.7.pdf 5 Ağustos 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  11. ^ "Kurdish Nationalism and Competing Ethnic Loyalties", Original English version of: "Nationalisme kurde et ethnicités intra-kurdes", Peuples Méditerranéens no. 68–69 (1994), 11-37
  12. ^ Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present”, Berlin, 14–17 April 1995
  13. ^ Ozoglu, Hakan. "Kurdish notables and the Ottoman state." Albany: State University of New York Press, 2004
  14. ^ Romano, David. "The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity." Cambridge. Cambridge University Press, 2006.
  15. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020. 
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020. 
  17. ^ Zaza-Gorani Dil hakkında Prof.Dr.Joyce Blau nun görüşleri[]
  18. ^ "Uzun Süreç Asimile edilmiş Zazalar". 7 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020. 
  19. ^ "Zazaca nedir ne değildir". 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020. 
  20. ^ J.N. Postgate (2007). Languages of Iraq, ancient and modern (PDF). Cambridge: British School of Archaeology in Iraq. s. 148. ISBN 978-0-903472-21-0. 2 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Mayıs 2019. Zaza and Gorani are two closely related north-western Iranian languages, which are, in purely linguistic terms, distinct from Sorani and Kurmanji. However, the vast majority of their speakers claim Kurdish identity, so the issue of their definition is sensitive. One might perhaps say that Zaza and Gorani are politically and socially, if not linguistically, Kurdish. 
  21. ^ Erik Anonby, Atlas of the Languages of Iran: A working classification 29 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (erişim: 29.04.2023)
  22. ^ Yusupova Z. A; The Gorani Dialect of Kurdish as Represented in the Literary Monuments from the 18th to 19th Centuries Курдский диалект горани по литературным памятникам XVIII—XIX вв. 10 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. St Petersburg, Nauka Publishers 1998.
  23. ^ Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 sayfa. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с. 21 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.), s. 94: "In this work ("introduction") the ivalidness of an approach to Zaza dialect as to the independent language (as it represented in some works) is shown, and its Kurdish nature is proved ("Conclusion")."
  24. ^ Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Zazaca</span> Zazalar tarafından Türkiyenin doğu ve güneydoğusunda konuşulan bir dil

Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir. Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Sivas ve Tunceli; güneydoğusunda Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa ile Muş'un Varto ilçesi ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur. Zazacaya gramer, genetik, dil bilimi ve söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe, Simnanca, Sengserce ve Mazenderancadır.

<span class="mw-page-title-main">Zazalar</span> Türkiyenin doğu ve güneydoğusunda yaşayan bir etnik grup

Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir dil olan Zazaca konuşup Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde; Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan ve Tunceli, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ise; Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa illerinin belirli bölgelerinde yaşayan İranî bir halktır. Yaklaşık 2-3 milyon nüfusa sahip olan Zazalar; Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra sayısal olarak Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik grubu oluşturmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Kurmançça</span> genellikle Doğu Anadolu, Kuzey Irak ve İranda konuşulan dil

Kurmançça veya Kuzey Kürtçesi, İran dillerinin Kürt dilleri alt kolunda yer alan bir dildir. Kürtler tarafından en fazla konuşulan dildir.

İran dilleri veya İranî diller, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran dilleri koluna bağlı dil öbeği. Günümüzde 150-200 milyon kişinin bu dil grubuna ait dilleri konuştuğu tahmin edilir. İran dilleri tarihsel gelişim açısından üç gruba ayrılır: Eski İran dilleri, Orta İran dilleri ve Yeni İran dilleri.

<span class="mw-page-title-main">Kürt dilleri</span> Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren dil

Kürt dilleri veya Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil koludur. Kürtçe Irak'ta, Irak'a bağlı Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ve de facto özerk olan Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi'nde resmî dil statüsüne sahiptir. Kürt dillerinin yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Medler</span> Antik İranlılar

Medler, İran'ın kuzeybatı bölgesinde yaşayan eski İran halklarından biridir. Yunanlar bu halkın yaşadığı bölgeye Medya adını vermişlerdir. Medler ilk kez Asur kralı III. Salmaneser'in dönemindeki yazılarda "Mada" adı ile kaydedilmişlerdir. Medler'in şu anki adı Antik Yunan dilindeki Mêdos'tan (Μῆδος) gelmektedir. Asurlular "Medyan ülkesi", Kurmada, Mata veya Manda olarak kendilerinden bahsederken, Babiller onları Ummān-manda olarak adlandırdılar.

<span class="mw-page-title-main">Goranice</span> Bir Batı İran dili

Goranice, bir Kuzeybatı İran dilidir. İran dillerinin kuzeybatı grubundan olup Zaza-Gorani Dilleri alt grubunda yer alır.

Zaza milliyetçiliği veya Zazacılık, Zazaların; Kürtler ve Türklerden ayrı millet olduğunu savunan, Zaza kültürel kimliğini ve birliğini destekleyen bir siyasi milliyetçilik biçimidir. KONDA Araştırma ve Danışmanlık'ın 2019 yılında gerçekleştirdiği ulusal araştırmaya göre Zazalar Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik kimliği oluşturmaktadır. Zazaların da dahil olduğu bir araştırmada Zazaların büyük çoğunluğunun kendilerini ve dillerini Kürtçeden ayrı olarak Zaza ve Zazaca olarak tanımladıkları tespit edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Partça</span>

Partça, aynı zamanda Arsasid Pehlevicesi olarak da bilinmektedir, tarihte Part ülkesinde konuşulan ve günümüzde kaybolmuş bir Kuzeybatı İrani dili. Partça Part İmparatorluğu ve dominyonları Arsak Krallığı, İberya Krallığı ve Albanya Krallığı'nın resmî devlet diliydi. Partça, İskitçe, Sakaca, Soğdca ve Harezmce ile aynı dönemde konuşulmuş İran dillerinden biridir.

Kırmançça veya Kırmancca veya Kırmanca Zazacanın bir diğer adıdır. Bu isimlendirme yeni kaynaklarda Zazacanın bir şivesi veya lehçesi olan Kuzey Zazaca için de kullanılmaktadır. Kırmançlar tarafından kullanılır. Alevice, Dersimce (Dersimki), So-Bê, Zonê Ma olarak da bilinir. Diğer yörelerde ise Dımıli/Dımılki, Kırdki ve Zazaki gibi isimler kullanılmaktadır.

Azerice Kuzeybatı İran dillerine mensup olduğuna inanılan ölü dil. Dilin kalıntısı olarak aralarında türlü benzerliklerin olduğu saptanan Tatça, Talışça ve Zazaca ve lehçeleri gösterilmektedir. "Gerçek Azerice"yi Farsçanın bir lehçesi olarak kabul eden İran tarihçisi Ahmed Kesrevi gibi diğer bazı bilim adamları da Azerice adında geçmişte bir İran dilinin yaşamış olduğunu, ancak zamanla baskın unsur olan Türk dilinin Azericenin yerini aldığını savunmaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Talışça</span>

Talışça veya Talişçe, İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir. Tatça ve Zazaca ile yakından ilişkili dil, İran'ın Hazar Denizi kıyılarındaki Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talişçeyi Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

Med dili veya Medce, Medler tarafından konuşulmuş bir dildir. Ölü bir dil olan İran dillerinin Kuzeybatı İran dilleri kolu içinde sınıflandırılmıştır. Aynı kol içinde sınıflandırılan diğer diller Kürt dilleri, Goranice, Eski Azerice, Zazaca, Tatça, Mazenderanca, Gilanca ve Beluçça gibi dillerdir. Med dili İskit dilleri, Saka dili, Avestaca ve Eski Farsça ile birlikte Antik dönemde konuşulmuş İran dilleri arasında yer almaktadır.

Batı İran dilleri, Doğu İran dilleri ile birlikte Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunu oluşturan iki koldan biridir. Batı İran dilleri temelde Kuzeybatı İran dilleri ve Güneybatı İran dilleri olmak üzere iki kola ayrılmaktadır. Eski Farsça, Medce, Partça ve Orta Farsça gibi diller İran dillerinin batı grubunda yer almış belgelenmiş en eski dilleridir. Farsça, Kürtçe, Beluçça, Lurca, Zazaca, Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce, Gilekçe gibi diller bu grupta yer almaktadır.

Kürt kültürü, Kürtler tarafından uygulanan farklı kültürel özellikleri ifade eder. Kürt kültürü, modern Kürtleri ve toplumlarını şekillendiren eski halkların mirası niteliğindedir.

<span class="mw-page-title-main">Deylemliler</span>

Deylemiler Hazar Denizi'nin güneybatı kıyısındaki Kuzey İran'ın dağlık bölgeleri olan Deylem'de yaşamış bir halk.

<span class="mw-page-title-main">Goranlar</span> Khozyr adlı Bizans kralından üreyen Arî halk

Goranlar, Kirmāns̲h̲āh'tan Ḳaṣr-i S̲h̲īrīn yakınlarındaki İran sınırına giden ana yolun kuzeyinde bir bölgede yaşayan İranî halktır.

<span class="mw-page-title-main">Eberhard Werner</span>

Eberhard Werner, Almanya kökenli bir antropolog ve dil bilimciydi, daha doğrusu Svabya bölgesinden geliyordu.

<span class="mw-page-title-main">Tatça (İran)</span>

Tatça İran'un kuzeybatısında Hazar Denizi'nin güneyinde Tatlar tarafından konuşulan ve Eski Azerice, Talişçe, Zazaca, Gilekçe ve Mazenderanca ile yakından ilişkili bir Kuzeybatı İran dilidir. Bazı kaynaklar, Eski Azerice terimini, Türk dillerinin yayılmasından önce Azerbaycan'da konuşulan Tatçayı belirtmek için kullanmaktadır. Tatça Erdebil, Kazvin, Zencan gibi bölgelerde konuşulmaktadır. Zazaca ve Talışça gibi ergatiflik özelliği gösteren bir dildir; aynı zamanda Zazaca gibi gramatik cinsiyet özelliği taşımaktadır. Glottolog Tatçayı Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

Deylemce İran dillerinin kuzeybatı koluna bağlı bir ölü dildir. Deylemce, İran'ın kuzeyin ve Hazar Denizi'nin güneyindeki, özellikle Gilan, Mazenderan bölgelerinde, konuluşulmaktaydı.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.