Zarf (dilbilgisi)

Zarf veya belirteç; bir fiilin, fiilimsinin, sıfatın veya başka bir zarfın anlamını yer, zaman, durum ve miktar bakımından niteler. Zarflar, fiile yöneltilen neden, ne zaman, nereye, ne kadar ve nasıl sorularının cevaplarını oluşturur. Aşağı, yukarı, nazikçe, çok, az, fevkalâde, en, ileri, geri, şimdi, geç gibi kelimeler cümle içerisinde zarf olarak kullanılabilir.

Türkçede pek çok sıfat aynı zamanda zarf olarak da kullanılabilir. Bu sebeple bir kelimenin zarf mı, sıfat mı olduğu tespit edilirken cümledeki işlevi ve diğer kelimelerle ilişkisi incelenir. Sıfatlar gibi zarflar da tek başına kullanıldıklarında (zarf görevinde kullanılmadıklarında) isim hâline gelir (adlaşır).^[1]

O iyi (sıfat) bir insandır.

O iyi (zarf) çalıştı.

İyiler (isim) kazansın.

Fiilde belirtilen eylem veya hareketin ne zaman yapıldığını bildiren kelimelere veya kelime gruplarına zaman zarfı denir. "Dün, bugün, yarın, akşam, kışın, geceleyin, ilkin, şimdilik, yine, demin, daha, hâlâ, henüz, derhal, bazen" gibi kelimeler, cümlede zaman zarfı görevinde kullanılabilirler. Fiile sorulan "Ne zaman?" sorusunun yanıtı zaman zarfıdır:

• Ağabeyim henüz gelmedi.
• Babam eve şimdi geldi.
• Kendimi henüz sınav için hazır hissetmiyorum.
• Test sonuçları elimize bugün ulaştı.
• Yarın akşam sınıfça tiyatroya gideceğiz.

Zaman bildiren kelimeler, isim cümlelerinde bile zaman zarfı görevindedir.

• Yarın evdeyim.
• Sütler kaymak tutar tutmaz or(a)dayım.

Durum veya hâl zarfları fiillerin durumlarını anlatan; fiilde bildirilen hareketin nasıl yapıldığını bildiren kelimelerdir. Hemen hemen bütün niteleme sıfatları zarf olarak da kullanılabileceğinden, sayıları oldukça fazladır. Hızlı, hızla, tek tek, iyice, sora sora, geze geze, böyle, şöyle gibi kelimeler ve kelime grupları durum zarflarına örnek olarak verilebilir.

Durum zarflarının cümle içinde ayırt edilebilmesi için fiile nasıl sorusu sorulur:

• Adam koşarak yanımıza geldi.
• Bardağı yavaşça masaya bıraktım.
• Otomobili, sürat limitine rağmen, çok hızlı kullanıyordu.

Bir fiil, birden fazla durum zarfı tarafından nitelenebilir:

• Mermerleri ova ova, iyice temizledim.

Sonuna vasıta eki (-le) eklenen pek çok kelime cümlede durum zarfı görevinde kullanılabilir:

• Azarlamak yerine güzellikle anlatmalısın.
• Odanın kapısını hızla kapattım.
• Öğretmen öğrencilerine sevgiyle bakıyordu.
• Sanatçı, resimdeki ince detayları özenle boyadı.

Miktar veya nicelik zarfları; fiilleri, zarfları, fiilimsileri ve sıfatları miktar, derece, ölçü bakımından etkileyen ve sınırlayan zarflardır. Biraz, fazla, çok, daha, en, pek, az gibi kelimeler miktar zarflarına örnek olarak verilebilir. Cümlede nicelik zarfını bulmak için sıfat veya zarfa "ne kadar" sorusu sorulur.

• Başarılı olabilmek için çok çalışmalıyım.
• Dolaptaki sütten biraz içtim.
• Kendini turnuvadan önce fazla yormamalısın.

Fiilleri, yer-yön bakımından belirtir. İleri, geri, aşağı, yukarı, beri, gibi kelimeler sıklıkla kullanılan yer-yön zarflarıdır:

• Biraz ileri gidin.

Yer-yön zarfları ismin hâl eklerini almaz:

• Aşağı indim. ("aşağıya" hâli isimdir)
• Biraz öte git. ("öteye" hâli isimdir)
• İleri doğru koşmaya başladı. ("ileriye" hâli isimdir) Hal eki alan yer-yön kelimeleri zarf olmaz.

Fiilleri ve fiilimsileri soru yönünden etkileyen zarflardır: neden, niye, niçin, nasıl, ne zaman, ne kadar vb. Zarfları bulmak için sorulan soruların tamamını kapsar.

• Buraya nasıl geldiniz?
• Eve ne zaman varırız?
• Kırmızı Başlıklı Kız kurda "Neden senin ağzın bu kadar büyük?" diye sordu.
• Niçin gökyüzü bu kadar mavi?
• Sizin bahçeniz niye bu kadar geniş?
• Şehrimizi nasıl buldunuz?
• Yeni elbisemi nasıl buldun?
• Yolculuk ne kadar sürüyor?

Fiilimsileri de soru yönünden etkiler

Neden koşarak geldin?

^{Soru Zarfı Fiilimsi Fiil}

Daha önce belirtildiği üzere isim soylu pek çok kelime hem sıfat hem de zarf olarak kullanılabilir:

• Eski evimizdeki eşyaları yeni eve getirdim. (niteleme sıfatı)
• Eve yeni geldim. (zaman zarfı)

Bir ismi niteleyen kelimeler -bu isim cümlenin yüklemi olsa dahi- sıfattır:

• Hızlı bir yarışçıydı. (sıfat. "Yarışçı" kelimesi isimdir. "-di" ek-fiili ile yüklem yapılmıştır.)
• Otomobili çok hızlı kullanıyordu. (zarf. "Kullanmak" fiildir.)

Zarflar genellikle fiilden hemen önce kullanılır:

• Fasulyeler iyice büyüdü.

Zarflar isim soylu kelimelerdir. Cümlede zarf görevinde kullanılmadıklarında yeniden isme dönüşürler:

• İşlerin yolunda iken yarınını düşünmeli ve yatırım yapmalısın. (isim)
• Yarın okula gidecek misin? (zarf)

• Ergin, Muharrem. ''Üniversiteler İçin Türk Dili.'' İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.