Zamansal paradoks

Zamansal paradoks (benzer şekilde zaman paradoksu ve zaman yolculuğu paradoksu), geçmişe yapılan zaman yolculuğu sırasında ortaya çıkan teorik, paradoksal bir durumdur. Bunlar arasında: ontoloji paradoksu, yazgı paradoksu ve büyükbaba paradoksu bulunmaktadır.

Zamansal paradoks, paradoksla sonuçlanmaya meyilli olduğu için, zaman yolculuğunun imkansızlığını savunmak amacıyla kullanılmıştır. Ancak Kip Thorne zaman yolculuğu hikâyelerinde açıkça belirtilmeyen bu varsayılan paradoksların kesin bir fizik seviyesinde açıklanabileceğini söylemiştir: zaman yolculuğu hikâyelerindeki herhangi bir durum, pek çok tutarlı çözüme yol açmaktadır.

Novikov öztutarlılık prensibi, bir zaman yolcusunun geçmişte yaptığı her şeyin, başından beri bir tarihe ait olduğunu belirtmektedir; dolayısıyla zaman yolcusu geçmişteki olaylar üzerinde nedensel etkiye sahip olabilse de, yapacağı şeylerin tarihi “değiştirme” ihtimali yoktur. Dolayısıyla, örneğin zaman yolcusunun ebeveyn olmadan önce atalarından birini öldürme girişimi bir sebepten ötürü başarısız olmaya mahkûmdur (silah tutukluk yapabilir ya da yolcu fikrini değiştirebilir), böylelikle de büyükbaba paradoksu engellenmiş olur. Fakat bu teorinin ontoloji paradoksuna yol açma ihtimali vardır.

Bu teori sonsuz sayıda evren olduğunu ve buna topluca “çoklu evren” dendiğini belirtmektedir. Eğer bir kişi zamanda geriye doğru yolculuk yapmak üzereyse, geçmişe vardığı anda kendi paralel evrenini yaratacaktır. Dolayısıyla eğer “kendi” büyükbabasını öldürürse, öldürdüğü kişi geldiği evrendeki büyükbabası değil, şu anda bulunduğu evrendeki büyükbabası olacaktır ve paradoks meydana gelmeyecektir.

Bu teoriye göre zamanda geriye doğru yolculuk yapmak, zamanın dallanmasına neden olacaktır. Bu; zamanda geriye giden karakterlerin, geçmişteki insanlara ilham vererek kendi etkileri olmaksızın, önceki bilgileriyle yapmayacakları seçimleri yaptırarak zaman çizgisinin dallanmasına sebep oldukları ve zaman yolcularının perspektifinden geleceği değiştirdikleri “Geleceğe Dönüş” film serisinde de kullanılan teoridir. Bir diğer örnekse, karakterin yol ayrımında hangi yöne döneceği gibi basit bir kararın büyük değişikliklere yol açabildiği “Sola Dön” isimli Doctor Who bölümüdür, bir yöne döndüklerinde karakterlerin Doktor’la tanışmaları engellenecek, böylece verdikleri kararlar ve hareketleri bundan etkilenecektir.

Bir diğer fikirse zaman çizgisinde meydana gelecek her değişikliğin, kişisel etkileşim olmasa dahi, kabul edilebilir şekilde, zaman çizgisinde “kelebek etkisine” yol açacağıdır. Zaman yolcusunun ziyaret ettiği andan itibaren tarih, kişinin geçmişte yapmış olduğu dakika bazındaki değişikliklerden etkilenecektir ve yolcunun hareketlerinin keskinliğine bağlı olarak tarih eninde sonunda tamamen değişmiş olacaktır.

Bu hipotez bir bireyin geçmişi değiştirebileceği, kendi zaman çizgisini silerken, yeni zaman çizgisinde var olmaya devam edebileceğini öne sürmektedir. Bu sebepten, kendi büyükbabasını öldüren biri yeni zaman çizgisinde kalacaktır. Eğer bu teori doğru ise zamanda geriye yolculuk mümkündür ancak kelebek etkisinden dolayı orijinal zaman çizgisine geri dönmek olanaksızdır. Bireyin sürekli olarak zamanda geriye giderek kendisinin pek çok versiyonuna görmesi ve tüm bu versiyonların aynı yeni zaman çizgisinde birlikte var olmaları da aynı şekilde olasıdır.

Bu, çoklu evren hipotezinin tam tersidir. Zaman yolculuğunda gerçekleştirilen her bir hareket, gerçeklikleri üst üste bindirir. Örneğin, eğer bir zaman yolcusu farklı bir zamandaki ikiziyle karşılaşacak olursa, ikizi kendisiyle birleşecek, yolcuyu ziyaret etmekte olduğu zamanın bir parçası haline getirecektir. Aynı durum olaylar için de geçerlidir. İki olay, paradoks yaratmayacak olay en yakın olayda birleşir (bir evrende ölü, diğerinde hayatta olan büyükbaba ya her iki evrende de ölü olan büyükbaba durumuyla sonuçlanır ve kişinin soyunu da buna izin verecek şekilde değiştirir ya da yolcunun dönüşü üzerine kendisini tüm zaman çizgilerinden silecek şekilde her iki zaman çizgisini de birleştirir veya ölüm ya da koma gibi ortalama bir ara hayat formuna neden olur).

Tercih zaman çizgisi hipotezinde zaman yolcusu geçmişe gitmeye karar verdiği anda tarih değişir, böylelikle eylemleri yazgı olarak yorumlanır.

Bu teori ‘şimdi’nin zamanda en önde yer almadığını ve gelecekteki benliğimizin geçmiş versiyonları olduğumuzu ileri sürmektedir. Dolayısıyla eğer gelecekte bir anda zaman yolculuğu cihazı yaratılırsa, biri bunu çoktan gelecekten bize geri getirmiş demektir, bunun sonucu olarak da cihaz bizim zamanımızda “zaten var” –ve muhtemelen kopyalanmış ve tekrar kopyalanmış sayılacaktır. Şimdiki benliklerimiz hala daha zamanda yolculuğun olup olmadığını düşündüğünü için, bu teoriye göre asla bir zaman makinesi inşa edemeyeceğiz çünkü eğer hala daha varlığını merak ediyorsak, gelecekteki kimse zaman makinesi inşa edememiş ve bunu bize getirmemiş demektir ve eğer gelecekteki kimse zaman makinesi inşa edemediyse, biz de gelecekte zaman makinesi inşa edemeyeceğiz demektir ve kimse zaman makinesi yapamaz çünkü gelecekteki kimse de zaman makinesi yapmadı. Bu teori televizyon dizisi Big Bang Theory’nin bir bölümünde canlandırılmıştır; Leonard ve Sheldon ev arkadaşlığı anlaşmasını imzalarken maddelerden biri de eğer ikisinden biri herhangi bir anda zaman yolculuğunu icat ederse, ilk yolculuklarının bulundukları konuma ve anlaşmanın imzalanmasından beş saniye sonrasına olmasına dairdir, her ikisi de beş saniye geçtikten sonra hiçbir şey olmadığı için hayal kırıklığına uğrar. Ancak bu teori nedensellik döngüsüne sebep olur. Ayrıca, eğer zaman makinesi yalnızca tek yöne gidebilecek -örneğin geleceğe- ya da geleceğe gittikten sonra sadece şimdiye geri dönebilecek şekilde yapılırsa -geleceğe doğru katedilen zamandan daha fazla geçmişe dönemeyerek ya da zaman makinasının icadından öncesine gidemeyerek gerçekleşebilir- bu teori çöker. Zamanda geriye doğru yolculuğa izin veren solucan delikleri buna bir örnektir çünkü bunlardan geçerek yalnızca solucan deliğinin oluştuğu kadar geçmişe gidilebilir.

Aynı zamanda başka ihtimaller de mevcuttur: gelecekten biri zaman makinesi yapacak ve pek çok insan bunu zamanda geriye doğru yolculuk yapmak için kullanacak fakat biz bunu bilmiyoruz çünkü: “kimse, bizim zamanımız kadar geçmişe yolculuk edemez” ya da “kimse zaman yolculuğunun mümkün olduğunu açıklamadı” ya da “zamanda geriye yolculuk yaptığını açıklayan kimseye inanılmadı” ya da “böyle bir makineyi yapabilmek için yeterli zamansal mekanik bilgisine sahip olan kişi aynı zamanda bilinen tarihe müdahale etmemesi gerektiğini de bilecektir” veya “ eğer zaman makinesi kendi icadından öncesine dönmek için kullanılırsa yok olur”. Aynı zamanda geleceğe doğru zaman yolculuğunun, zaman makinesinin yaratıldığı anla kısıtlı olması ihtimali de mevcuttur.

Bu teori, zamanın kendisini paradokslardan iyileştirebileceğini öne sürmektedir. Geçmişe dönerek şimdiki zamandaki bir olayı ve şimdide gerçekleşen olayların sebebini değiştirmeye çalışan birini düşünün. Sonrasında, şimdide gerçekleşen olayların oluşmasına sebebiyet verecek farklı bir seri olaylar meydana gelecek ve böylece, zaman yolcusunun zamanda geri gitmesine gerek kalmayacak, dolayısıyla paradoks da engellenmiş olacaktır.

Bu teori, herhangi bir paradoksun evrenin yıkılmasına ya da en azından zaman ve uzayın bir kısmının paradokstan etkilenmesine sebep olacağını öngörmektedir. Bu hipoteze göre eğer kişi zamanda geri giderek ebeveynlerinden biri doğmadan önce büyükbabasını öldürmeye çalışırsa, bu durum kendisinin yok olmasıyla sonuçlanacaktır. Tarih, kişinin varlığının kalıntılarını tamamen silecek ve büyükbabanın ölümü tamamen farklı başka sebeplerden dolayı olacaktır. Böylece, tarihsel bakış açısıyla paradoks hiç ortaya çıkmamış olacaktır.

Bu teori zaman yolculuğu hakkındaki diğer teorilerin bir benzeridir. Zaman yolculuğu var olsa bile büyükbaba paradoksunun kurallarını ihlal etmeyeceğini savunmakla birlikte, zaman yolculuğu olayını inkâr eden herhangi bir hareketin gerçekleşemeyeceğini savunmaktadır. Bu tür bir olayın sonuçları ya kişinin ne yapmaya çalıştığına dair hafızasını, mevzubahis eylemi gerçekleştirmeden önce silerek ya da diğer olası sonuçların yanı sıra evreni bile yok ederek bir şekilde kendisini inkâr edecektir. Böylelikle, kişinin, çok küçük bir nüansla da olsa geçmişi başarılı bir şekilde değiştirmesi için bunu olabildiğince ufak bir değişiklikle yapması gerektiği söylenmektedir. Birinin zamanda geri giderek, gelecekteki halinin bulabileceğini bildiği bir yere bir not koyduğunu ve bunun sonucunda da bir suikast girişimini engelleyebildiğini hayal edin, bu teori değiştirilebilir. Eğer bahsedilen notta zamanda geçmişe dönüp, suikastı engelleyip, bu notu kopyalayıp, ilk bulduğu yere bırakması yazıyorsa, kişi istemli bir şekilde bu suikastı engelleyebilir.

Örneğin, eğer biri ebeveynlerinin ölümünü engellemeye çalışırsa başarısız olacaktır. Fakat diğer yandan, eğer bu kişi zamanda geriye yolculuk yapıp rastgele bir insana bir şey yapsa ve bunun sonucunda da başka birinin ailesinin hayatını kurtarsa, böyle bir olay başarılı olabilir çünkü yolculuğun amacı ve dolayısıyla yolculuğun kendisi, değişmemiş ve böylelikle de paradoks engellenmiş olacaktır.

Buna ek olarak, eğer bu olay insanlık tarihi üzerinde çok büyük bir etkiye sahip olacak olursa ve geriye doğru yapılan yolculuğun amacını hükümsüz kılmayacaksa, yine de gerçekleşecek ve başarılı olacaktır. Bu durumda olayın anıları, zaman yolcusunun hafızasında anında değişikliğe uğrayacaktır.

Sıklıkla kullanılmasa da bir diğer paradoks da, geçmişteki bir olayda yapılan değişikliğin, bu tür bir değişim mantıksal olarak paradoksa yol açsa bile her daim geçerli olacağıdır.

Örneğin, büyükbabasını öldürmek üzere geçmişe yolculuğa çıkan birini ele alalım. Geçmişim başka herhangi bir bölümünü değiştirecek bir paradoksa yol açmaksızın büyükbabasını öldürebilecektir, fakat bu hareket ebeveynlerinden birinin doğmasını ve böylelikle de yolcunun kendisinin doğmasını engelleyecektir. Ancak bu teoriyle birlikte zaman yolcusu, büyükbabasını ve hatta hiç doğmamış olan ebeveynlerini bile hatırlayabilecektir. Bu da ontoloji paradoksuna benzer bir problemin ortaya çıkmasına sebep olacaktır.

Eğer zaman yolcusu geleceğe “dönerse”, kendi zaman çizgisi yolcunun ve zaman üzerinde yarattığı etkinin var olmasını engelleyecek şekilde değişecektir.

Bu teori evrenin, ana zaman çizgisinden saparak ortaya çıkan herhangi bir olayı ya da zaman çizgisini “bozulmaya dayanıklı” şekilde yok etmesini ve çoklu evrenlerin var olmasını engellemesini kapsamaktadır. Temelde, paradoksal olsun ya da olmasın, kararlı bir zaman döngüsünden saparak yapılan herhangi bir zaman yolculuğu, yok olmaya mahkûmdur. Örneğin, eğer biri gelecekte ölmüş olan birinin ölümünü engellemek adına zamanda geriye doğru giderse ve bu eyleminde başarılı olursa, zaman çizgisinin var oluşu sonlanacaktır. Ancak bazıları bunun rölativite teorisini ve bilinen fizik kurallarını çürüteceğini savunmaktadır.

Bu teori tek bir evren olduğunu söylemektedir. Zaman yolculuğuyla beraber, uzayzamandaki varış noktasındaki parçacıkların diziliminde, atom altı seviyede herhangi bir şeyi kopyalamadan, fiziksel bir değişiklik meydana gelecektir. Zaman yolcusu varış noktasında, yerel olarak o zamanda bulunan temel parçacıklardan cisimleşecektir. Zaman yolculuğunun sonucu olarak maddenin geçmişte tekrar bir araya gelmesinden önce, orijinal olay akışında meydana gelecek herhangi bir değişiklik ya da sapma, geçmişte henüz bir araya gelmiş olan zaman yolcusunun varlığını etkilemeyecektir. Yolcu varış tarihinde, kendisiyle birlikte seyahat etmiş olan parçalardan değil gittiği zamanda mevcut olan parçaların bir araya gelmesiyle oluşacaktır ve hiçbir parçanın zamanda yolculuk ettiği söylenemeyecektir, bu şekilde de nedensellik paradoksları çözülmüş olacaktır. Zaman yolcusunun geçmişteki haliyle etkileşime girmesinin sonucu, zaman yolculuğu olmaksızın gireceği etkileşim sonrasında meydana gelecek nedensel sonuçlardan daha fazla olmayacaktır; zaman yolcusunun her iki versiyonu da nedensel olarak bağımsız kalacaktır. Geçmişe doğru yapılan her bir yolculuk, birbirine ne kadar benzerse benzesin, her bir saniyenin geçişi ve gelecekten geriye doğru giden yolcunun, geçmişte var olan parçacıklarla yeniden yazılması ya da “yeniden bir araya getirilmesi” dolayısıyla farklı olay akışları yaratacaktır. Olaylar her seferinde ikizlenebilecek olsa da; olay akışı, yolcunun zamanda hiç geriye gitmemiş olacağı şekilde geçmişi etkileyerek sapacaktır ve bu durumda geçmişten geleceğe herhangi bir yeniden dizilim gerçekleşmeyecek ve her şey, bozulmamış olan en son zaman yolculuğundan başlayarak tarihe yerleşecek, önceki olayları sabit bırakacaktır.

• Kaos kuramı
• Dede paradoksu
• Yazgı paradoksu
• Solucandeliği