Yomut

Yomut veya Yomud Gürgan'dan Türkmenbaşı'na ve Hazar Denizinin kıyıları ile Hive ve Daşoğuz'a kadar uzanan büyük bir gölgede yaşayan bir Türkmen boyudur.

Yomutlar günümüzde Jaferbay ve Atabay isimli iki guruba bölünür. Atabaylar:Karadeğiş, Etrek, Mahtumkulu, Bereket ve Balkan eyaletinin doğu kesimindeki köylerde nüfusun çoğunlugunu oluşturur. Jaferbaylar ise Esenguly, Çekişler, Türkmenbaşı gibi önemli tarihi yerleşimlerde ve Balkan eyaletinin diğer yarısında baskın nüfusu oluşturur.

Yomut türkmençesi, Oğuzca'nın bir alt gurubu olan Türkmençe'nin bir lehçesidir. Yomut lehçesi, Rusların Türkmen'leri fetih etmesiyle, büyük ölçüde değişmiştir. Eski türkmençe'nin temeli Oğuzca oluşturmuştur ve Fars ile Arap dillerin'den parçalar taşımaktaydı. Rus hakimiyeti altında yomut Türkmençesi büyük değişime uğramış, böylece günümüz Türkmençe'si İngiliz, Fars, Rus ve Oğuzca karışımı ile oluşmuştur. Ersarı Türkmençesi, Türkçeye diğer Türkmen lehçelerinden daha fazla benzer.

Yomut Halısı, Yomutlar tarafından geleneksel olarak deve yünü ile yapılan bir halı türüdür. Özel bir dokuma usulüne sahip olması, sadece Türkmenistan sınırları içinde bulunması ile eşsizdir. Yomut halısının özel izin olmadan Türkmenistan dışına çıkarmak yasaktır.

Yomutlar, 24 eski Oğuz boyunun Salur urugundan Uğurjuk Alp'in soyundan geldiği düşünülür. 12.yüzyılda Salur'ların zayıflaması ile birçok farklı aşiret ve boy ortaya çıkmıştır, bunlardan en bilinenleri Yomutlar, Tekeler ve Ersarı'dır.

Yomutlar, birçok aşiret, taypa ve birçok alt guruba bölünmüştür (Taypalar: Tumaç, Garinjik, Tatar, Sakawi, Nedim, Cüneyt, vb).

Yomutlar, Selçuklu ve Anuşteginli Harzemşahlar devletinde önemli bir askeri güç olmuştur. Yomut'ların katıldığı ilk büyük savaşın Malazgirt Savaşı olduğu anlatılmaktadır. 1231 yılında Anuşteginli Harzemşahlar yıkıldıktan sonra, Yomutlar göçebe oldukları için moğol politikaların'dan fazla etkilenmemiştir. Moğol imparatorlugu'nun dağılmasıyla Türkmen toprakları Cengiz Han'ın büyük oğlu Cuci'nin devletinin (Altın Orda) sınırları içinde kalmıştır. Yomutlar ve Tekeler, Batu Han'ın seferlerinde Ruslara karşı savaşmışlardır. 13.yüzyılın sonunda Timur'un kuzey seferlerine maruz kalan Altın Orda, Türkmen topraklarını Timur'a kaptırmışdır, daha sonraki yıllarda Yomutlar, Timur'un Yıldırım Bayezid'e karşı kurdugu dev Türk ordusunda küçük bir birlik olarak savaşmıştır (Ankara Muharebesi). 1507 yılında Şeybani Han'ın Timur İmparatorlugu'na son vermesiyle, yomutlar Şeybani Han'ın emrine girmiştir. 1510'da Merv (Mary) şehrinde Şah İsmail'e karşı olan savaşta (Merv Savaşı)hezimete uğramış, Şeybani Han ise öldürülmüştür. 17.yüzyılda Nadir Şah'ın Safevi devletini Afganlar'dan temizleyerek, Afşarlar devletini kurmasıyla yomut'lar ile Nadir Şah çekişmesi başlamıştır. Çapulcu yomut gurupları Nadir Şah tarafından imha edilmiştir. Afşarlar yıkılış sürecine girince Kaçar Hanedanı yönetimi eline almış ve bu dönemden sonra, Türkmenler istiklal mücadelesi başlatmıştır. Yomutlar Karrıkale savaşı,Serahs savaşı ve 2.Merv savaşında Tekkelerin yanında Farslar ve Özbekler ile savaşmış ve onları yendikten sonra türkmen bölgelerini bağımsız kılmıştırlar.

Serahs Savaşı

1855 yılında Hive hanı Muhammed Emin Han(Mädemin Han) Yomut ve Teke Türkmenler'ini kendine baglamak istiyordu. Zaten Hive hanlar'ı uzun yıllardır Türkmenler'i kendilerine boyun eğdirmek istiyorlardı. Mademin Han yaklaşık 40000 kişilik, atlı ve mızrakçı birliki ile yaklaşık 1 ay yürüdü ve Serahs'a indi.

Merv tekelerinin hanı Govşut Han Hive ordusundaki Yomut Türkmenler'ine şu mektubu yolladı:

"Eý ýomut garyndaşym!!, sizlerden umyt edermiz ki, bizlerniň ähl-u aýallarmyzny aýak astynda goýmagaý, oglan-uşaga eýelik etgeýsizler"

ve yomutları olası bir muharebe'de kendi taraflarında savaşmaya ikna etdi. Türkmenler Mademin Han'ı barışmaya ikna etmek için, birçok kez elçileri'ni, komutanları'nı yollamış ama barışa ikna edememişler. 1855 yılının mart ayında, savaş başladı ve birkaç günlük muharebe savaşı ardından Türkmenler Hive ordusunun büyük bölümünü imha etmiş, kalanları ise esir alınmıştır. Mademin Han ise öldürülmüştür. Özbekler ise Türkmenler'i boyun egdirmekden vazgeçmiştir.

Garrygala Savaşı

1858 yılında Kaçarlar devletinin hükümdarı Nasıreddin Şah, Güney Türkmen vadisini fethetmasi için Jaferkulu Han'ı görevlendirdi.