Yezîdîler

Yezidiler
*Ezîdî*
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Irak	650.000
Almanya	60.000
Suriye	50.000
Rusya	40.586
Ermenistan	35.272
Gürcistan	18.329
Türkiye	5.000
Diller
	Çoğunluk:; Kürtçe; ; Azınlık:; Arapça;
Din
	Yezîdîlik ; Kutsal Kitapları: Mushafa Reş, Kitâbü'l-Cilve

Yezîdîler veya Ezîdîler^[8]^[9] (Arapça: يَزِيدِيَّةٌ, Farsça: یَزِیدِیَانْ, Kürtçe: یَزِیدِیَانْ / Êzidîtî), çoğunlukla Kürtçe konuşan etnodinsel bir topluluğa verilen isimdir.

Bu topluluğun Zerdüştlük ve eski Mezopotamya dinlerinden uzanan dinî inançlarına Yezidilik ya da Ezidilik denilmektedir. Ezidiler, temel olarak târihte Asurluların bir parçası olan Irak'ın Ninova bölgesinde yaşamaktadırlar. Yezidilerin bir kısmı Kürt kimliğini benimsemiş^[10] olsa da, özellikle Ermenistan'da yaşayan Yezidiler, kendilerini Kürtlerden ayrı tutmaktadır.^[11] Ermenistan, Gürcistan, Suriye ve Türkiye gibi ülkelerde yaşayan Yezidi toplulukları gittikçe azalma ve Avrupa'ya, daha çok da Almanya'ya göç etme eğilimindedirler.

Coğrafi dağılım

Ermenistan, Gürcistan, İran, Suriye ve Türkiye'de de cemaatleri bulunan Yezidilerin bugünkü toplam sayısının 800.000 civârında olduğu tahmin edilmektedir.^[] Bâzı bilimsel araştırmalar ise Yezidilerin nüfusunun çok daha fazla olduğu yönündedir. Ayrıca başta Almanya ve İsveç olmak üzere Avrupa ülkelerinde de birçok göçmen Yezidi yaşamaktadır.

1970'li yıllara kadar Urfa, özellikle de Viranşehir'de yoğun olarak yaşayan ve sayıları 80.000'i bulan Türkiye Yezidileri,^[12] 1980'lerle beraber ülke dışına göç etmeye başlamışlardır. 1985 yılında 23.000'e inen sayıları, 2007 yılında 377'ye kadar (Urfa'da 243, Batman'da 72, Mardin'de 51, Diyarbakır'da 11 kişi) gerilemiştir. Türkiye Yezidilerinin büyük bir kısmı bugün Almanya'da yaşamaktadır, HDP milletvekili ve Avrupa Parlamentosu üyesi Feleknas Uca ve Sol Parti üyesi Ali Atalan Yezidi toplumundandır.

Yezidilik dini

Laliş, Şeyh Adî'nin mezarı, Kürdistan Bölgesel Yönetimi.

"Ezidi" kelimesinin bu dinin tanrısı olan Azda kelimesinden türetildiği iddia edilmektedir. Kürt dilinde "Tanrı" ismini karşılayan iki kelime mevcuttur: Bunlar "Ezda" ve "Xweda"'dır. Ezda beni yaratan, veren ve var eden anlamlarına gelmektedir. Xweda ise kendiliğinden var olan anlamına gelmektedir.

Yezidiliğin önceki ilahî dinlerde anlatılan Düşmüş Melek'in yaratıcının buyruğuna rağmen insan karşısında eğilmeyip saygı göstermemesi, onun aslında ne kadar asil olduğunun tüm Evren'e ispâtıdır ve yaratıcı tarafından sınanmıştır. İşte bu sınavı başarı ile verip tüm insanlığın ve dünya işlerinin başına geçme hakkını kazanmış diye düşünülür.

Ancak burada Düşmüş melek'in sahip olduğu özellikler, diğer dinlerden farklıdır. Yezidilikte tanrı, Dünya'nın sadece yaratıcısıdır, sürdürücüsü değildir. Tanrısal iradenin vücut bulması için Düşmüş Melek, bir nevi aracılık rolü üstlenmiştir. Düşmüş melek, Melek Tavus olarak adlandırılır ve bir tavus kuşu ile simgelenir. Gururlu bir melek olduğundan tanrıya isyan etmiş, ceza olarak 40.000 sene orada yanmış, sonunda döktüğü göz yaşları bu ateşi söndürmüştür. Artık tanrıyla barışıktır. Düşmüş Melek, yemek pişiren ve yangın çıkaran ateş gibi, Dünya gibi hem iyi, hem de kötüdür.^[13] Yezidiler için Melek Taus, en güçlü melek ve aynı zamanda affedilmiş Şeytan'dır. Bu ismi ağzına almak, mukaddes olduğundan yasaktır.^[14] Tanrı, özünde iyilikle dolu olduğundan ibadet edip onun gönlünü kazanmak gerekmez. Aksine ibadetin ona değil, içi kötülüklerle dolu olana, Tavus'a yapılması ile kötülüğün en büyük kaynağından korunulur. Bu anlamda iyilik ve kötülüğün kaynağı aslında Melek Tavus'tur. Âhiret inancı gibi sonradan hesap verilecek bir yerin varlığı söz konusu değildir. İnsanın inanışına ve yaşayışına göre Dünya Cennet'e de, Cehennem'e de dönüşebilir. Melek Tavus, bütün bu işlerin denetleyicisi ve tanrının bu Dünya'daki gölgesidir.

Ayrıca Yezidilikteki Melek Tavus inancı, eski Zerdüştlük ve Mitraizm'den etkilenmiştir. Günümüzde Yezidiler oldukça kapalı ve geleneklerine bağlı olarak kültürlerini devam ettirmektedirler. Kuşlara ve yılanlara olan hürmetin 6000 sene öncesine dayanan kuşa tapan inançlardan gelmiş olması muhtemeldir.^[15]

Yezidilere göre yaradılış

19. yüzyılın sonlarında Mardinli Yezidiler.

Başlangıçta Tanrı Azda, kendi ateşinden Melek Tavus'u yaratır ve ona Evren'i ve insanı yaratma görevini verir. Bununla birlikte yaradılış işinde Tavus'a yardımcı olacak altı melek daha yaratır. Bunun üzerine Melek Tavus, Azda'nın verdiği buyruk doğrultusunda ve yine Azda'dan aldığı bir toz ile Erkek ile Kadın'ı ve Evren'i, ayriyeten ayak işlerini görmesi için dört cin yaratır.

Daha sonra Melek Tavus, yarattığı bu iki insanı takdim etmek üzere Azda'nın yanına gider ve Azda, Melek Tavus'a "Bundan sonra bu iki insana tâbî olacaksın" der. Bunun üzerine Melek Tavus, "Bu iki insanı yaratan, yoktan vareden benim. Niçin onlara tâbî olayım? Ben sadece beni yaratan sana tâbî olur, sana ibadet ederim" der.

Bu ilk iki insandan toplam 80 çocuk Dünya'ya gelir. Daha sonra bu ilk iki insan, ideal insan konusunda anlaşmazlığa düşerek kavgaya tutuşurlar ve sınavdan geçirilmelerine karar verilir. Her ikisi de ruhlarını, düşüncelerini bir küpe doldururlar ve ağzını kapatırlar. 40 gün sonra Erkek olanın küpünden Şahid bin Car adında güzel bir genç çıkar. Kadınınkinden ise akrepler, çıyanlar, sürüngenler.

Adam, Şahid bin Car'ı o kadar sever ki diğer 80 çocuğuyla artık ilgilenmez olur. Bu da kadın ve 80 çocuğu arasında kıskançlık ve nefrete neden olur. Karar verirler, Şahid bin Car öldürülecektir. Kadın, bir parola belirler ve suikastın yapılacağını bu parolayla bildireceğini söyler. Ancak her şeyi bilen ve duyan Melek Tavus'u hesaba katmamıştır. Melek Tavus, yarattığı dört cine emir verir ve cinler gece olunca bu 80 çocuğun ağızlarına üflerler. Uyandıklarında 80'i de farklı dil konuşmaktadırlar. Bu sebeple annelerinin söylediği parolayı da anlayamazlar. Şahid bin Car, böylelikle Melek Tavus'un sayesinde kurtulur.

Daha sonra Şahid bin Car'a dişi bir melek gönderilir ve bundan olan çocuklar, Yezidilerin atalarını oluşturur. Diğer 80 çocuktan Dünya'ya gelenlerse diğer insanları oluştururlar.

Yezidilikteki inançlar

Yezidiler kendilerine "Azday Halkı" adını verirler. İnançları arasında şu esaslar vardır:

Dünya sonsuzdur, Dünya'yı yaratan tanrı onu asla yıkmaz.
Tabiatın korunması ve tabiata saygı esastır.
Günde iki defa Güneş'e dönerek ibadet edilir.^[12]
Çarşamba gününü, Melek Tavus ve ilk iki insanın yaratıldığı gün olup Şahid bin Car'ın meydana geldiği gün olduğundan dinlenme günüdür.
Ancak Şahid bin Car'ın soyundan gelenler Yezidilerdir. Sonradan Yezidi olmak mümkün değildir.
Melek Tavus'un adını telaffuz etmek, onun adını hatırlatan Kitan, mel'un, na'l, Şar, Şat gibi kelimeleri anmak, bu isim mukaddes olduğundan^[14] haramdır.
Mukaddes ağaçlara tapılır.^[12]
Kadınların saçlarını kesmesine müsaade yoktur.^[12]
Nisan ayında evlenilmez.^[12]
Bal kabağı, ceylan eti ve marul yenmez.^[12]
Çok mukaddes bir renk olduğundan lacivert renkli elbiseler giyilmez.^[12]
Şeyhler, pîrler ve müritlerden oluşan üç kastlı hierarşileri olup ancak kast dahilinde evlenilebilir.^[12]^[16]
Şeyhlere para verilir.^[17]
Üst kasta mensup olanlar, çok eşli evlenebilir.^[12]
Başka din mensubuyla evlenen "aforoz" edilir, hatta öldürülür.^[12]^[18]
Heft Sirr adı verilen "Yedi Sır" Şeyh Şems ed-Dîn, Şeyh Fahr ed-Dîn, Şeyh Sacâdîn, Şeyh Nâsir ed-Dîn, Şeyh Hesen, Şeyh Adî ve Melek Taus'tan ibarettir.^[19]
Reenkarnasyon vardır.^[12]
Mitraizm'de olduğu gibi boğa kurban edilir.^[12]
Vaftiz yapılır.^[12]

Yezidilerin kutsal kitapları

Yezidilerin iki kutsal kitabı olduğu söylenir:

1. Meshaf Reş:

15. yüzyılda yazıldığı ortaya atılmış olan ve Yezidilerin mitolojisini anlatan bir eser. Ayrıca kitabın sonunda Ezidilerin yapmalarının yasak olduğu şeyler bildirilir.

2. Kitâbü'l-Cilve:

Daha geniş bir zaman diliminde Yezidileri bilgilendiren yazılmış bir kitaptır. Bu kitapta, bu kitabın sadece Yezidiler tarafından okunması gerektiği ve yabancıların eline geçmemesi söylenir. Beş bölümden oluşur.

Birinci Bölüm: Melek Tavus'un ezelî oluşu ve sıfatları. Diğer dinlerin artık hükümsüz oluşu ve kitaplarının geçerlililiğini kaybetmiş olduğu.
İkinci Bölüm: Ödül ve ceza, reenkarnasyon.
Üçüncü Bölüm: Her şeyin Melek Tavus'un denetiminde olduğunu anlatan bölüm.
Dördüncü Bölüm: Mevsimler, yasalar ile ilgili bilgiler ve yabancı inançlara kapılmamak gerektiğine dair uyarılar.
Beşinci Bölüm: Kendisini simgeleyen kavramlara saygılı olmayı buyuran bölüm.

Bugün çağdaş dil bilimcileri, bu eserlerin aslında Yezidilerin kutsal kitabı olmadığını kabul ederler; yukarıda geçen iki eserin de eski çağlara dayanmadığı kanıtlanmıştır. Bunun en büyük sebebi Yezidiliğin büyük ölçüde sözlü bir edebî geleneğe dayanmasıdır. Bu sebeple büyük İbrahimî dinlerdeki gibi bir yazılı kutsal metin mevcut değildir. Bununla birlikte son zamanlarda Yezidiler, ritüellerde kullandıkları şarkılar gibi çeşitli dinî sözlü edebiyatı yazılı forma geçirmeye ve basmaya başlamışlardır.

12. yüzyılda Yezidilik

Arap kökenli Şeyh Adî tarafından kurumlaştırılan bu dinde inananların çoğunluğu Kürtçe konuşmakta olup ağırlıklı olarak Irak'ın Musul kentinde yaşamaktadırlar. Bununla birlikte, anadili Arapça olan Yezidiler de vardır^[20] Bâzı araştırmacılara göre Yezidiler, Kürtler tarafından asimile edilmiş Asurilerdir^[21] Tarih öncesi dönemlerden beri Asurlularda kuş şeklinde simgeleştirdikleri ve kutsal kabul ettikleri bir Şeytan'a tapmaktadırlar.^[12]

Şeyh Adî Suriye'den Laliş'e taşındığında orada Şeyh Şems ed-Dîn, Şeyh Fahr ed-Dîn, Şeyh Sacâdîn ve Şeyh Nâsir ed-Dîn isimli dört aziz kişiyle tanışmış. Bu kişiler Ēzdîna Mîr adlı bir adamın oğulları olup bu gruba daha sonra Yezidiler tarafından al-Hassan al-Basrî olarak anılan Şeyh Hesen de katılmış. Bu beş kişi, Şeyh Adî ve Melek Taus ile birlikte Yezidilerin Heft Sirr dedikleri "Yedi Sır"'ını oluşturur.^[19]

Kaynakça

^ Iraq Yezidis: A Religious and Ethnic Minority Group Faces Repression and Assimilation 9 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Christian Peacemaker Teams in Iraq (25 September 2005)
^ Megalommatis, Muhammad Shamsaddin (28 Şubat 2010). "Dispersion of the Yazidi Nation in Syria, Turkey, Armenia, Georgia and Europe: Call for UN Action". American Chronicle. 6 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2010.
^ "Yazidi in Syria Between acceptance and marginalization" (PDF). KurdWatch. kurdwatch.org. s. 4. 4 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2014.
^ Andrea Glioti (18 Ekim 2013). "Yazidis Benefit From Kurdish Gains in Northeast Syria". al-monitor. 19 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2014.
^ "Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации". Demoscope. Demoscope. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2013.
^ "2011 Armenian census" (PDF). 6 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ağustos 2014.
^ "Ethnic Groups of Georgia:Censuses 1926 – 2002" (PDF). 22 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Haziran 2015.
^ "YEZÎDİYYE - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 30 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2022.
^ Duvar, Gazete (10 Ağustos 2022). "Ezidi Kürtler, Cema Bayramı'nı kutluyor". 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2022.
^ Röportaj 24 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., "Yezidi Kürt azınlık: Kuzey Irak'taki Yezîdî Şengal topluluğuna karşı ayrımcılık hakkında Profesör Azad Barış ile radyo röportajı", Mariano Giustino, Radio Radicale.
^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Kasım 2015.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ "The Devil worshippers of Iraq". 19 Ağustos 2007. 25 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2013.
^ Thomas, Sean (19 Ağustos 2007). "The Devil worshippers of Iraq" [Irak'ın Şeytan'a Tapanları] (HTML) (İngilizce). 25 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2014. And who is Melek Taus? Halil looks slightly uncomfortable: "We believe he is a proud angel, who rebelled and was thrown into Hell by God. He stayed there 40,000 years, until his tears quenched the fires of the underworld. Now he is reconciled to God."
But is he good or evil? "He is both. Like fire. Flames can cook but they can also burn. The world is good and bad."
^ ^a ^b Thomas, Sean (19 Ağustos 2007). "The Devil worshippers of Iraq" [Irak'ın Şeytan'a Tapanları] (HTML) (İngilizce). 25 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2014. But some Yezidi do claim that Melek Taus is "the Devil". One hereditary leader of the Yezidi, Mir Hazem, said in 2005: "I cannot say this word [Devil] out loud because it is sacred. It's the chief of angels. We believe in the chief of angels."
^ Thomas, Sean (19 Ağustos 2007). "The Devil worshippers of Iraq" [Irak'ın Şeytan'a Tapanları] (HTML) (İngilizce). 25 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2014. The Yezidi reverence for birds - and snakes - might also be extremely old. Excavations at ancient Çatalhöyük, in Turkey, show that the people there revered bird-gods as long ago as 7000 BC. Even older is Göbekli Tepe, a megalithic site near Şanlıurfa, in Kurdish Turkey (Şanlıurfa was once a stronghold of Yezidism). The extraordinary temple of Göbekli boasts carvings of winged birdmen, and images of buzzards and serpents.
Taking all this evidence into account, a fair guess is that Yezidism is a form of bird-worship, that could date back 6,000 years or more. Over the centuries, new and powerful creeds, such as Islam and Christianity, have swept through Yezidi Kurdistan, threatening the older faith. But, like a species that survives by blending into the landscape, Yezidism has adapted by incorporating aspects of rival religions.
^ Kreyenbroek, Philip G.; Lewiston (1 Nisan 1995). Yezidism - Its Background, Observances and and Textual Tradition [Yezîdîlik: Geçmişi, âyinleri ve yazılı metinleri] (kitap) (İngilizce). 1. Edwin Mellen Pr. ISBN 978-0773490048. 25 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2014.
^ Fuccaro, Nelida (15 Ocak 1999). The Other Kurds: Yazidis in Colonial Iraq [Diğer Kürtler: Irak Sömürgesi'nde Yezîdîler] (kitap). Library of Modern Middle East Studies, 14 (İngilizce). 1. I. B. Tauris. ISBN 978-1860641701. 25 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2014.
^ KAFIR TV (27 Ocak 2011). "Yezidi girl stoned to death. Similar to Islam" (HTML) (İngilizce). You Tube. 28 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2014.
^ ^a ^b Kreyenbroek, Philip G.; Lewiston (1 Nisan 1995). Yezidism - Its Background, Observances and and Textual Tradition [Yezîdîlik: Geçmişi, âyinleri ve yazılı metinleri] (kitap) (İngilizce). 1. Edwin Mellen Pr. ss. 97-99. ISBN 978-0773490048. 25 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2014.
^ Betts, Robert Brenton (2013). The Sunni-Shi'a Divide: Islam's Internal Divisions and Their Global Consequences. 21 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2014.
^ Ainsworth, W. Francis. "The Assyrian Origin of the Izedis or Yezidis-the So-Called "Devil Worshippers"". 27 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2013.

Başvuru kitapları

Çakar, Mehmet Sait, Yezîdîlik. Tarih ve Metinler. Vadi Yayınları, Ankara 2007, ISBN 975-6768-87-7.

Kızılbaş Kürtler

Bumke, Peter (1979). "Kizilbaş-Kurden in Dersim (Tunceli, Türkei). Marginalität und Häresie." Anthropos 74, 530-548.
Gezik, Erdal (2000), Etnik Politik Dinsel Sorunlar Bağlamında Alevî Kürtler, Ankara.
Izady, Mehrdad R. (1992), The Kurds:a concise handbook, Washington & London: Taylor & Francis, ss. 170 passim, ISBN 0-8448-1727-9.
Van Bruinessen, Martin, (1996). Kurds, Turks, and the Alevî revival in Turkey.25 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Middle East Report, No. 200, pp. 7–10. (NB: The on-line version is expanded from its original publication.)
–, (1997). "Aslını inkâr eden haramzadedir! The Debate on the Kurdish Ethnic Identity of the Kurdish Alevis."28 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. In K. Kehl-Bodrogi, B. Kellner-Heinkele, & A. Otter-Beaujean (eds), Syncretistic Religious Communities in the Near East (Leiden: Brill).
White, Paul J. (2003), “The Debate on the Identity of ‘Alevî Kurds’.” In: Paul J. White/Joost Jongerden (eds.) Turkey’s Alevî Enigma: A Comprehensive Overview. Leiden: Brill, pp. 17–32.

Ghulat Şî’î (Köktendinci) tarikât

Halm, H. (1982). Die Islamische Gnosis: Die extreme Schia und die Alawiten. Zurich.
Krisztina Kehl-Bodrogi, Krisztina, & Barbara Kellner-Heinkele, Anke Otter-Beaujean, eds. (1997) Syncretistic Religious Communities in the Near East. Leiden: Brill, pp. 11-18.
Moosa, Matti (1988). Extremist Shiites: The Ghulat Sects, Syracuse University Press.
Van Bruinessen, Martin (2005). "Religious practices in the Turco-Iranian world: continuity and change27 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.." French translation published as: "Les pratiques religieuses dans le monde turco-iranien: changements et continuités", Cahiers d'Études sur la Méditerranée Orientale et le Monde Turco-Iranien, no. 39-40, 101-121.