Yenisey Yazıtları

Yenisey Yazıtları, Rusya'da Hakasya, Tuva ve Altay Özerk Cumhuriyetleri içinden geçen Yenisey Nehri boyunca bugüne kadar bulunmuş olan toplam 158 adet Türkçe yazıt kurgan (mezar) ve kaya taşlarından oluşmaktadır. Yazıtlar Orhun Alfabesi diye bildiğimiz Türkçe Damgalar ile yazılmıştır.

Günümüzde Hakasya, Tıva, Dağlı Altay cumhuriyetleri bölgesinden, Krasnoyarsk ilinden, Lena akarsuyu boyundan, Yenisey, Abakan, Kemçik, Kem, Oya, Elegest akarsuları boyundaki kurganlarda bulunmaktadır.

Yenisey Yazıtları'nın Yenisey bölgesinde yaşayan değişik Türk boylarına ait oldukları kabul edilmektedir. Bu yazıtların Göktürk Kitabeleri'nden önce oluşturulduğu kabul edilir. Genellikle mezar taşı olarak dikilen bu yazıtların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır. Bu yazıtlar yalın abartısız bir dille yazılmıştır. Çoğunlukla yazı sahibinin bu dünyaya doymadan ayrıldığını samimi bir dille anlattığı görülür.

Orhun Yazıtları'ndaki yüksek heyecan ve lirizmden uzaktır. Kullanılan yazı Orhun Yazıtları'ndaki kadar gelişmemiştir. Mezarların dikiliş tarihleri tam olarak belli değildir.

Yenisey yazıtları içerik olarak kısadır, esas olarak gömülülerin adlarını, yaşlarını ve yaşam boyu aktivitelerini açıklar ve içerik doğrudan yılı işaret eden bir açıklama olmaması gelenekseldir ve oluşturma yılını anlamak son derece zordur. Ancak, kelime özellikleri veya klan işareti Tamga aracılığıyla tahmin etmek mümkün olabilir.

Yenisey abidelerinden ilk bulunanı Uybat III abidesidir. Bu abideyi Polonya'nın Danzig şehrinden doğa bilimci Daniel Kotlib Messershmitt bulmuştur.

Yenisey boylarındaki yazıtlar

Yazıtlar ilk bulunduğu akarsu, köy veya yöre adı ile adlandırılmış ve akademik türde E-1, E-50, e-150 şeklinde sayılarla belirtilmiştir. Misal olarak: Uyuk-Tarlak (Е-1), Barık I (Е-5), Barık II (Е-6), Elegest (Е-10), Begre (Е-11), Uybat I (Е-30) vb.^[1]^[2]^[3]^[4] Yenisey bölgesinde 184 yazıt bulunmuştur. Tıva yazıtları ve Hakasya yazıtları arasındadır.

Yazıt seri numarası ve bulunduğu yer

E1 （ Uyuk-Tarlak ）(Uyuk Tarlıg) Tıva
E2 （ Uyuk-Arjan ）Tıva
E3 （ Uyuk-Turan ）Tıva
E4 （ Ottuk-Daş I ）Tıva
E5 （ Barık I ）Tıva
E6 （ Barık II ）Tıva
E7 （ Barık III ）Tıva
E8 （ Barık IV ）Tıva
E9 （Ulug Kem Kara-sug）Tıva
E10 （Elegest Yazıtı I ）Tıva
E11 （ Begre ）Tıva
E12 （ Aldı-Bel I ）Tıva
E13 （ Çaa-höl I ）Tıva
E14 （ Çaa-höl II ）Tıva
E15 （ Çaa-höl III ）Tıva
E16 （ Çaa-höl IV ）Tıva
E17 （ Çaa-höl V ）Tıva
E18 （ Çaa-höl VI ）Tıva
E19 （ Çaa-höl VII ）Tıva
E20 （ Çaa-höl VIII ）Tıva
E21 （ Çaa-höl IX ）Tıva
E22 （ Çaa-höl X ）Tıva
E23 （ Çaa-höl XI ）Tıva
E24 （ Inscriptions on Khaya-Uju rocks ）
E25 （ Oznachennoe ）Hakasya
E28 （ Oçurı Açurı ）
E27 （ Oya ）Hakasya
E28 （ Altın-köl ）Hakasya
E29 （ Altın-Köl ） Hakasya
E30 （ Uybat I ） Hakasya
E31 （ Uybat II ）Hakasya
E32 （ Uybat III ） Hakasya
E33 （ Uybat-IV ）Hakasya
E34 （ Uybat-V ）Hakasya
E35 （ Tuba I ）
E36 （ Tuba II ）
E37 （ Tes ）Hakasya
E38 （ Ak-Yus ）
E39 （ Kara-yüs ）Hakasya
E40 （ Taşeba ）Hakasya
E41 （ Kemçik-Çıgrak ）
E42 （ Bay-bulun I ）Tıva
E43 （ Kızıl-Çıraa I ）Tıva
E44 （ Kızıl-Çıraa II ）Tıva
E45 （ Kejeelig-Hovu, Köjeelig-Hovu ）Tıva
E46 （ Tele ）Tıva
E48 （ Abakan ）Hakasya
E49 （ Bay-bulun II ）Tıva
E50 （ Tuva stele «B» inscriptions ）Tıva
E51 （ Tıva III ）Tıva
E52 （ Elegest II ）Tıva
E53 （ Elegest III ）Tıva
E54 （ Ottuk Daş III ）Tıva
E55 （ Tuvian stele "G" ）Tıva
E56 （ Malinovka ）
E57 （ Suygyn ）
E58 （ Kezek-Hure ）
E59 （ Kerbis-baarı ）Tıva
E60 （ Sargal Aqsy ）
E61 （ Sulug-adır-aksı, Sançi I）Tıva
E62 （ Kanımıldık-kobı ）
E63 （ Ortaa-Hem ）
E64 （ Ottuk Daş II ）
E65 （ Kara-bulun I ）Tıva
E66 （ Kara-bulun II ）Tıva
E67 （ Kara-bulun III ） Tıva
E68 （ El-Bajı ）
E69 （ Çer-Çarık ）
E70 （ Elegest IV, Eer Hol, İr-Höl ）Tıva
E71 （ Podkuninskoe ）
E72 （ Aldı Bel II ）
E73 （ Yime ）
E74 （ Samagaltay ）
E75 （ Küten-Buluk ）
E76 （ Mirror I ）
E77 （ Inscription on Chinese mirror ）
E78 （ Inscription on Chinese copper coin ）
E79 （ Inscription on Chinese copper coin ）
E80 （ Bronze Plaque ）
E81 （ Golden Vessel I ）
E82 （ Golden Vessel II ）
E83 （ Uybat VII ）
E84 （ Mirror III ）
E85 （ Mirror IV ）
E86 （ Amulet Signs ）
E87 （ Text on a Spindle ）
E88 （ Text on an Amulet ）
E89 （ Övür-I ）
E90 （ Övür-I ）
E91 （ Bedelig ）
E92 （ Demir-Sug ）Tıva
E93 （ Yur-Sayur I inscriptions ）
E98 （ Uybat VI ）Hakasya
E99 （ Ortaa-Tey ）
E100 （ Bayan-Qol, Bayan-Kol ）Tıva
E102 （ Arjan II inscriptions ）
E103 （ Arjan II inscriptions ）
E104 （ Oznachennoe II ）Hakasya
E105 （ A Stele from Kyzyl Museum ）
E108 （ Uyuk Oorzak I ）Tıva
E109 （ Uyuk Oorzak II ）Tıva
E110 （ Uyuk Oorzak III ）Tıva
E147 （ Yerbek I ）Tıva
E149 （ Yerbek II ）Tıva
E152 （ Şançı 3 ）

Literatür

Klements D. Arheologiçeskiy dnevnik poyezdki v srednyuyu Mongoliyu v 1891 godu. Sbornik trudov Orhonskoy ekspeditsii. Spb. 1895.
Malok S. Е. Eniseyskaya pismennost Tyurkov, 1952;
Malov S. Е. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Tekstı i issledovaniya. // M.-L.: 1951. 451 s.
Batmanov İ. L. Yazık Yeniseyskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti, Frunze, 1959;
Vasilev D. D. Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Eniseya, JI., 1983;
Amapjolov А. S., Tyurkskaya runiçeskaya grafika, (ç. 2) (metodiçeskaya razrabotka), 1981.
Vröndal V. L’оeuvre de Vilhelm Thomsen. Acta Philologica Scandinavica, 1927, str. 289-318.

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2016.
^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2016.
^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2016.
^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2016.