İçeriğe atla

Yenisey Kırgızları

Yenisey Kırgızları

Kırgız Hanlığı (Кыргызский каганат) ve kuzeybatısında Yenisey Kırgızları (Енисейские кыргызы)
Diller
Türk dilleri
Din
Tengricilik
Yenisey Kırgızlarına ait olduğu düşünülen Taştık kültürüne ait cenaze maskesi, Moskova Devlet Tarih Müzesi

Yenisey Kırgızları ya da Eski Kırgızlar (Kırgızca Эне-сай кыргыздары,[1] Энесайлык/Енисейлик кыргыздар, Çince 黠戛斯 xiájiásī), günümüzde Krasnoyarsk Krayı sınırlarında kalan Sayan-Altay bölgesinde, Baykal Gölü'nün batısında Yenisey Nehri'nin aşağısında Minusinsk'in güney kısımlarında MÖ 3 yüzyıldan MS 13. yüzyıla kadar yaşamış eski Türk halkı. Tarihte Kırgız adıyla anılan en eski ilk halk olup günümüzdeki Hakaslar, Fuyü Gırgıs dilini konuşan Fuyü Kırgızları, Kırgızlar, Altaylar ve Sayan dillerini konuşan Tuvalar/Tofalar/Duhalar/Soyotlar gibi Türk halklarının atalarından biridir. Yenisey Kırgızları Antik ve Orta Çağ Orta Asya'sının askeri-siyasi ve etno-kültürel tarihinde önemli bir rol oynamışlardır.[2]

Tarih

Taştık kültürü ile ilgili oldukları sanılıyor.[3][4][5] Yenisey bölgesi Kırgızların ilk tarih sahnesine çıktıkları yerdir.[6] Kırgızlar, Barthold’un ifade ettiği gibi Orta Asya halkları içinde adı tarihte geçen en eski halklardan biri olarak kabul edilmektedir.[6] Kırgızlardan tarihte ilk defa Çin yıllıklarında bahsedilmiştir. M.Ö. 203-201 yılına ait Han Hanedanı döneminde Sima Qian’ın eseri Shiji’de Kırgızlar Hunların hakimiyet altına aldığı beş halktan biri olarak tarihte ilk defa görülürler.[6] Bu beş halkın adları Gekun/Gegun (鬲昆 Kırgızlar), Tingling/Dinlin, Hunyuy, Tsyuyşe/Kyueşe, Sinlin olarak verilir.[6] Kırgız tarihinin en önemli kaynaklarından biri de Orhun-Yenisey Yazıtları olup bu yazıtlarda özellikle 6-7. yüzyıllardaki Kırgızlar hakkında oldukça değerli bilgiler verilmektedir.[6]

Yaşam tarzları

Yenisey Kırgızlarında daha çok at ve sığıra dayalı göçebe hayvancılık ile tarıma dayalı karma ekonomi görülür. Çin kayıtlarına göre Kırgızlar Himalaya çavdarı, arpa, darı ve buğday ekerlerdi. Vasıflı demir işçiliği, mücevher üretimi, çömlekçilik ve dokumacılık gelişmiş alanlardır. Geleneksel evleri göçebe çadırı ile tarım alanlarına yakın olan ağaç ve ağaç kabuğundan yapılma kulübelerdir. Ormanlardaki kürk hayvanları sayesinde zengin tüccar olmuşlardır. Çin, Tibet ve Abbasiler gibi birçok halk ve kabileyle ticari ilişkiler kurmuşlardır. Kırgız atları da büyük ve hızlı olmakla ünlenmişti. 10. yüzyılda kaleme alınan Hudûd el-âlem'de Kırgızların ölülerini gömmeyip yakan göçebeler olduğu yazılmıştır.[7] Bazı kurganlarda eski Hakas toplumunun temsilcileri de yakılarak gömülmüştür.[6]

Çin kaynaklarına göre, avladıkları memeli hayvanlar arasında yabani tarpan atı (Equus ferus ferus), Sibirya karacası, Moğol ceylanı (ceren, Procapra gutturosa), argali, geyik, kara kuyruklu keçi (чернохвостая коза ? Capra sibirica); balıklar arasında mersin balığı; kuşlar arasında kaz, ördek, yırtıcı kuşlar (atmaca, doğan ve kartal) sayılabilir. Ağaçlar arasında en önemlisi huş kabuğu gibi çok işlevli olan huş, çam, söğüt, karaağaç öne çıkar. Madenler olarak altın, demir ve kalay ile Türkler tarafından son derece keskin silahların yapımında kullanılan ve цзяша (迦沙) denilen işlenmiş demir sayılabilir.

Adlandırma

Etimoloji

Ḳırġız > Ḫırġıs > Ḫaḳas kelimesinin etimoloji denemeleri:

1. Kırk-ız («kırk boy») : kırk («40») + -ız çokluk eki (Banzarov 1955). Manas destanında geçen kırk uruu Kırgız tabiri de bunu kanıtlamaktadır.[8] Manastaki bu bilgi, günümüzdeki Kırgızistan bayrağında güneş figürünün 40 ışını olarak yansır ve 40 Kırgız boyunu sembolize eder.
2. Kır-gız («kır adamları») < Kırkun < Gegun: Çin kaynaklarında Kırgızlar için kullanılan Gegun (Kırkun) adı kır («step») + kun-gız («adam, kişi») (Margulan 1959):[8]
3. Kırıg-ız («kızıllar») : kırıg / kırgu («kızıl») + -z çokluk eki (Petrov 1964). Fakat, Baskakov (1964) kızıl anlamında kırıg kelimesinin olmadığını belirterek bu etimolojiyi olası saymaz.[8]
4. Ḳırġız ile Ḫaḳas ayrı : Çin kaynaklarında Kırgızlar için kullanılan Hyagas, Hagas, Syatszyası, Hegesı, Tsztszyası, Hyahya, Hehe adları Hakas için, Gyanhun (Tszyangun) Tsilitsisi (Girgis), Helitszı (Hergis, Hirgis) Tsiergaysı (Kirgais), Kiertszis adları ise Kırgız kelimesi için ayrılmalıdır (Kızlasov 1968). Fakat, böyle bir ayrım yapılamaz, zira tarihi fonetiğine göre Çince Hyagas kelimesi Türkçe Kırgız kelimesinin transkribidir (Yohontov 1970):[8]
5. Kırk+Kız (кырк кыз «40 tane kız») : Bir efsaneye dayalı halk etimolojisidir.[1][8]
6. Kır+Kız (хыр гыс «kır saçlı kız»): Hakas folkloruna gore Kırgızlar, özel ismini soyunun anası olan Hırgıs'tan almıştır.[9]

Çin kaynaklarındaki adları

Türkçe sonu -z ile biten kelimelerin Çinceye -sz olarak transkribize edilmesi 8. yüzyılın sonundan itibaren görülür. MÖ 2. yüzyılda ise Çinceye transkripsiyonu -n ya da -t olarak yapılırdı. Paul Pelliot 1920 yılında Türkçe -z son sesinin Çinceye -t olarak transkribize edildiğini belirtmiştir. Fakat daha sonra Moğolca çoğul eki -t olabileceği de düşünülmektedir, zira Çinliler Kırgızları Moğollar aracılığıyla tanımışlardır.

Çin kaynaklarında Kırgız adının değişik transkripsiyonları görülür:

  • Gekun (Erken Orta Çince kέrjk kwən), MÖ 2. yy. Shiji 110, Hanshu 94a.
  • Jiankun (EOÇ khέn kwən), MÖ 1. yy dan beri. Hanshu 70.
  • Qigu (EOÇ kέt kwət), 6. yy. Zhoushu 50.
  • Hegu (EOÇ γət kwət), 6. yy. Suishu 84.
  • Jiegu (EOÇ kέt kwət), 6-8. yy. Tongdian 200, Tang Kitabı 194b, and Tang Huiyao 100.

Kırgız adının varisleri

Günümüzde Kırgız adı uluslararası arenada kendilerine Ḳırġız diyen Kırgızistan'ın ana halkı (Tiyanşan Kırgızları ya da Tanrıdağı Kırgızları[10]) için kullanılmakta, onun Çince transkripsiyonu olan 黠戛斯 xiájiásī kelimesinden bozma Hakas adı ise kendilerine Tadar diyen Abakan Tatarları için kullanılmaktadır.[9] Zira, Kırgızlar 6. Yüzyılın sonlarından itibaren Çinliler tarafından Hakas (хягяс [2]) ismi ile zikredilmiştir.[11] Adları sonradan Ruslarca verilen Hakaslar Eski Yenisey Kırgızlarının torunlarıdır.[9] Çin'in Fuyü bölgesinde yaşayan ve kendilerine Gïrgïs (кыргыз, хэргэз, тиртиз) diyen Fuyü Kırgızlarının dilleri Fuyü Gırgıs dili Hakasçanın lehçesi (kjh-fyk)[12] olarak da sınıflandırılır ve birkaç kişi tarafından konuşulur.

Yenisey Kırgızlarının adları (Ḳırġız) günümüzde iki kol (Ḳırġız ~ Ḫaḳas) olarak yaşamaktadır:[1][8]

Kaç (Ḫaas, Хаас), Sagay (Sağay, Сағай), Kızıl (Ḫızıl, Хызыл) ve Koybal (Ḫoybal, Хойбал) biçiminde dört boydan ve 150 kadar söökten oluşan Hakasların kendilerine verdikleri Tadarlar (Тадарлар) adı Tatarlar anlamındadır. Çarlık Rusyası belgelerinde de Abakan Tatarları (абаканские татары), Yenisey Tatarları (енисейские татары), Açinsk Tatarları (ачинские татары), Minusinsk Tatarları (минусинские татары) biçiminde Tatar olarak adlandırılmışlardır. Aslında Tatar adlandırması Hakaslara başkaları tarafından verilmiştir ve 19 asrın başlarında Hongoray yerine Tadar adı kullanılmaya başlanmıştır.[9] Hakasların kendileri için kullandıkları bir diğer etnik ad ise Hooraylar (Хоорайлар, Koraylar[13]) olup daha çok eski folklor belgelerinde geçer ve Hırgıs-Hooray (хыргыс-хоорай) biçimine de rastlanır.[14] Bu Hooray (ve Hoor, Hoori, Hooro, Hoorıy) adı 15-18 yüzyıllarda Hongoray (ve Konguray, Kongaray, Hongor) biçimlerinde geçer.[9] Hakaslara komşu Türk halkları da buna benzer isimler kullanır: Altayca Konguray (конгурай), Tuvaca Hooray (хоорай), Kongray (конграй), Honru (хонру), Beldir (белдир); Önceleri Hakas etnik yapısından ayrı tutulan Şorlar Hakaslara Sagay (сагай) adını verirler ve yok olmak üzere olan dilleri Şorca günümüzde Hakasçanın lehçesi olarak görülmektedir. Hakasların Türk olmayan komşularında da Hakaslar için Hooray benzeri adlar kullanılır: Yenisey dillerinden Kotçada eskiden Koyballar için Kongrayçiyen (конграйчиен); Samoyed dillerinden Kamasçada Haaş (хааш) ve Koyballar için de Hooray (хоорай).[14] Hakaslar kendileri (Хакастар) ve dilleri (Хакас тілі) için Rusların 1923[9] yılında Hakas ilçesi oluşturulurken verdiği ve uluslararası arenada da geçen Hakas adını da mecburen kullanırlar. Minusinsk havzasındaki Orta Çağ'dan kalma balballar (çaa-tas чаа-тас) ile dolu olan kurgan tipi mezarlara Hakasların Hırgıs söökteri ya da Hırgıs sıırattarı[9] (хыргыстар сууктэр ya da хыргысгыр сууктэр «Kırgız mezarları / киргизские могилы»[15]) adını vermesi ilginçtir ve bu 10-12. yüzyıllara ait döneme Rusçada Süükter Çağları (эпохи сууктэр) adı verilir.[16]

Kıpçaklaşan Kırgızlar

Doğu Kıpçakları bir zamanlar hakimiyetleri altında bulundukları Kimek boyları ve Yenisey Kırgızları (Eski Kırgızlar) ile birleşerek Kırgız (eskiden Ruslarca Kara Kırgız) adı altında Altay, Yedisu ve Tanrı Dağlarında hayatlarına devam etmiştir.[6] Kırgızlar 10. yüzyılda Tanrı Dağlarının batısına ve Doğu Türkistan'a (Sincan) gelmişlerdir.[17]

Baskakov’un da belirttiği gibi, Kıpçak-Nogay grubu dillerdeki ş~s seslerinin yerine Eski Türkçeye özgü ç~ş seslerinin gelmesi (örn. kas değil kaç, bas değil baş); kelime başında sert ünsüzlerin ağırlıklı kullanılması; Eski Türkçedeki birçok gramer şekillerinin korunması; kelime hazinesinde diğer Kıpçak dillerinde bulunmayan Moğolca kelimelerin çokluğu gibi sebeplerle, Kırgızcanın, coğrafî ve bazı ortak dil özelliklerinden dolayı aynı grup içinde yer aldığı Kıpçak dillerinden hayli farklı bir konumdadır ve Kıpçak grubunda yer almasına sebep olan onun Kıpçak unsurları da artık Kırgızcanın, son dönemlerinin kazandırdığı inkâr edilemeyecek bir gerçeğidir.[18] En yaygın kabul edilmiş sınıfladırmaya göre, Türkmence Oğuz ya da Güney-Batı, Kırgızca Kıpçaklaşmış Altayca, Kazakça Kıpçak ya da Kuzey-Batı, Özbekçe ile Uygurca ise Güney-Doğu Türk grubuna girer.[19]

Kaynakça

  1. ^ a b c В. Я. Бутанаев & И. И. Бутанаева (2002). Эне-сай кыргыздары: фольклор жана тарых[]. Бишкек 2002 (Kırgızca)
  2. ^ a b Ю.С. Худяков. Проблемы истории древних кыргызов 19 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (первоначальное расселение) (Rusça)
  3. ^ ""Xipoliya Yanke Suo Jian Xiajiesi Monijiao" ("Siberan Rock Arts and Xiajiesi's Manicheism") 1998 Gansu Mingzu Yanjiu". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2013. 
  4. ^ A. J. Haywood, Siberia: A Cultural History 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Oxford University Press, 2010, p.203
  5. ^ Christoph Baumer, The History of Central Asia: The Age of the Steppe Warriors 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., I.B.Tauris, 2012, p.171
  6. ^ a b c d e f g Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
  7. ^ Scott Cameron Levi, Ron Sela (2010). "Chapter 4, Discourse on the Qïrghïz Country". Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources. Indiana University Press. s. 30. ISBN 978-0-253-35385-6. 24 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2013. 
  8. ^ a b c d e f Karayev, Ömürkul (yazan), Kıldıroğlu, Mehmet (çeviren) (2001). Kırgızların ortaya çıkışı / "Kırgız" terimi hakkında 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Manas Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 1, sayı: 1
  9. ^ a b c d e f g Viktor Butanayev & İrina Butanayeva (yazanlar); Yaşar Gümüş (Kırgızcadan aktaran, 2007). Yenisey Kırgızları: folklor ve tarih 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ötüken Neşriyat, 214 sayfa. ISBN 9754376128
  10. ^ Kalkan, Mustafa (2009). Kırgızların Diğer Orta Asya Kavimleri İle Olan Etnik Temasları 12 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türklük Bilimi Araştırmaları, 2009, sayı: 25, sayfa: 101-117
  11. ^ Kara, Füsun (2011). 1916 Kırgız büyük isyanı: Ürkün 13 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/2 Spring 2011, p. 537-546, Turkey
  12. ^ "MultiTree: Fuyü Gïrgïs of Khakas (kjh)". 2 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2013. 
  13. ^ Viktor Butanayev (yazan) / Mualla Uydu Yücel (çeviren). Hakas Şahıs İsimleri[], Hooray Atarı, Hakasskiye Liçniye İmena, Hakasiya, 1993
  14. ^ a b ХАКАСИЯ.ru или регион 19 : Хакасы 6 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
  15. ^ Ю.С. Худяков. Кыргызы на Табате 3 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Новосибирск: 1982. 240 с.
  16. ^ Худяков Ю.С., Баяр Д. "Средневековый памятник в местности Нахиугийн-Манхан в пустыне Монгол-Элс"[]. Северная Азия и соседние территории в средние века, История и культура востока Азии. Новосибирск, 1992. - С. 36-44. (Rusça)
  17. ^ İsakov, Abdrasul (2007). Doğu Türkistan tarihinde Kırgızların tesirleri (1700-1878) 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TC. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Genel Türk Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2007
  18. ^ Cumakunova, Gülzura (2002). Kırgız Türkçesinin Tarihî Aşamaları Üzerine Bazı Düşünceler 2 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002. Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara. s.74-93
  19. ^ Jankowaki, Henryk (2010). Orta Asya Türk Dillerinin Bazı Ortak Özellikleri 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17, 2 (2010) 131-142

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kırım Tatarları</span> Türklerin kıpçak kolundaki topluluk

Kırım Tatarları ya da Kırımlılar, anayurtları Karadeniz'in kuzeyindeki Kırım yarımadası olan Türkî halktır. 1783'te Kırım Hanlığı'nın Rusya tarafından ilhak edilmesiyle birlikte Osmanlı Devleti'ne zorunlu göçe tabi tutulmuşlar ve kendi vatanlarında azınlığa düşmüşlerdir. SSCB döneminde Stalin'in emriyle 18 Mayıs 1944'te sürgüne uğrayarak nüfuslarının yarısını yitirmişlerdir. SSCB'nin yıkılmasıyla sürüldükleri topraklardan Kırım'a geri dönmeye başlayan halk, Ukrayna'nın ana Müslüman unsurunu oluşturur.

<span class="mw-page-title-main">Kırgızca</span> Kırgızistanın resmî dili olan Türk dili

Kırgızca ya da Kırgız Türkçesi, Kırgızların ana ve Kırgızistan'nın resmî dili. Altay dillerinin içerisinde sınıflanan Türk dillerinin Kıpçak grubuna ait bir dildir. Kazakça ile yakın özellikler gösteren Kırgızca 4 milyondan fazla kişi tarafından konuşulmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Hakaslar</span> Rusyada etnik grup

Hakaslar, Sayan dağlarından kuzey denizine doğru Yenisey Nehri boyunca uzanan bölgede oturan göçebe Türk boylarına denir. Hakaslar, Abakan Türkleri, Yenisey Kırgızları, Minusinsk Tatarları veya Abakan Tatarları gibi değişik adlarla da anılmışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Hakasya</span> Sibirya bölgesinde Rusyaya bağlı özerk cumhuriyet

Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya Rusya Federasyonu'na bağlı Türk soylu Hakas Türklerinden adını alan özerk bir cumhuriyet.

<span class="mw-page-title-main">Kimekler</span>

Kimekler,, Kimeklerin eski tarihi "İyanmo" kavimi ile alakalıdır. Bu kavimin adı Çin kaynaklarında, VII. yüzyıl Batı Türk yurdunda vuku bulan olaylarla ilgili olarak geçer. Sinologlar İyanmo kavminin Yemek ya da İmek kavimi olduğunu sanmaktadırlar. Birçok araştırmacının da dediği gibi kelimenin ses değişikliği Kimek olabilir. Araştırmacıların Kimek ve Kıpçakların tamamen aynı kavim olduğu hakkındaki fikirleri yanlıştır. Çünkü Orta Çağ yazılı kaynaklara bakarak bunların köken akraba ama ayrı ayrı kavim olduklarını kabul etmeliyiz. İyanmo, topluluğu kuzey-batı Moğolistan'ın Kobdo bölgesinde VII. yüzyılda yaşamıştır. Onların doğusunda Oğuzlar, güneyinde Türkeşler ile Karluklar yaşamakta idi. VII. yüzyılın ortalarında İymekler (Kimekler) kuzey Altay dağlarına ve İrtiş ırmağı civarına doğru göç etmişlerdir. Bu kavimin güçlenmesi 656 senesinde Batı Göktürk devletinin yıkılışından sonradır. Asıl bu zaman Kimek kavim birliğinin esası oluşmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Kıpçak grubu</span> Türk dillerinin bir kolu

Kıpçak dilleri, Ukrayna'dan Çin'e kadar uzanan Orta Asya ve Doğu Avrupa'nın çoğunda yaklaşık 28 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dil ailesinin bir alt koludur. Bu grupta en çok konuşulan dillerden bazıları Kazakça, Kırgızca ve Tatarcadır.

<span class="mw-page-title-main">Kırgızlar</span> Orta Asyada yaşayan bir Türk halkı

Kırgızlar, çoğunluğu Kırgızistan'da yaşayan Türk halkı. Türklerin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazıtları'nda Kırgızlar, tarihleri çok eskiye dayanan Türk kavimleri arasında zikredilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Kırgız Kağanlığı</span>

Kırgız Kağanlığı (Kırgızca: Улуу Кыргыз Дөөлөтү; Çince: 黠戛斯汗國 ya da Kırgız hanlığı, 840 yılında Ötüken ve çevresini ele geçirerek merkezi Asya'da kurulan Türk devleti. 840 yılında Uygurlar'ı yıkan Kırgızlar, Uygur topraklarının ele geçirerek, Kırgız Kağanlığını kurdular.

Fuyü Gırgıs dili ya da Fuyü Kırgızcası, bazı Çin kaynaklarında "Heilongjiang Kırgızcası" veya "Dongbei Kırgızcası" olarak da bilinir, Çin'in en doğusunda konuşulan Türk dilidir. Fuyü Kırgızlarının ana dilidir. "Kırgızca" olarak bilinmesine rağmen, Fuyü Gırgıs dili Orta Asya'da konuşulan Kırgızcadan çok farklıdır ve Hakasça ya da diğer Sibirya Türk dillerine daha çok benzer.

<span class="mw-page-title-main">Yağma</span> Orta Çağda yaşamış bir Türk boyu

Yağma, Orta Çağ'daki bir Türk boyudur, bu boy günümüz Uygurlar'ın ve Özbekler'in atalarıdır. Bu boy bir kolu olan ve Üç Oğuzlar denilen birlik, Yağma, Karluk ve Çiğil boylarından oluşmuştur. 7. yüzyıldan itibaren Karahanlılar dönemi boyunca Yağma boyu Müslüman Araplar ve Çinliler tarafından kuvvetli ve kudretli siyasi varlıklar olarak Tarım Havzası, Cungarya havzası ve Yedinehir (Yedisu) bölgesinde göze çarpmışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Oymak İyesi</span>

Oymak İyesi – Türk, Moğol ve Altay mitolojilerinde kabilenin veya aşiretin koruyucu ruhu. Oymag İyesi veya Oyu İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi olarak da bilinir. Bazen Uruk İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi tabiri de benzer bir anlamı ifade etmek için kullanılır. Moğollar Aymag Ezen olarak bilirler. Her aşiretin farklı bir koruyucu ruhu vardır. Türklerde aile ve sülale gibi alt birimleden sonra toplumsal örgütlenmenin ilk aşaması oymaklardır. Türklerde pek çok boyun veya oymağın kurucusu olan ve kendi adını taşıyan bir atası bulunur. Bu ata genellikle o boyun veya oymağın koruyucusu olarak kabul görür. Örneğin:

  1. Kazak Han: Kazakların Atası olarak kabul edilir.
  2. Kıpçak (Kıfçak) Han: Kıpçak boyunun atasıdır. Bir ağacın kovuğunda doğmuştur.
  3. Kırgız Han: Kırgız ulusunun kurucusu ve koruyucusudur. Yenisey ırmağının kaynağında oturduğuna inanılır.
  4. Abakan Han: Hakasların ve Abakan boyunun koruyucusudur.
  5. Merde Han: Altay Türklerinin atası ve koruyucusu olduğuna inanılır. Yağmur yağdırma gücü vardır.
  6. Tileg Han: Teleütler Türklerinin ilk atası olarak kabul edilir. Adı Merkür gezegenine verilmiştir.
  7. Türügeş (Türkeş) Han: Türkeş boyunun kurucusudur. Soyundan on boy türemiştir. Beşi batıda, beşi ise doğudadır.
  8. İlemen Han: İlemen boyunun atasıdır. İl sahibi, il alan demektir.
  9. Kuzar (Hazar) Han: Hazar boyunun kurucusu ve Azerilerin atasıdır.
  10. Mugal Han: Moğolların atası olarak bilinir. Sıkıntı verici bir bölgede yaşadığı için bu adı aldığı söylenir.
  11. Tatar Han: Tatarlar boyları onun soyundan türemiştir. Tatar sözcüğü atlı, posta sürücüsü demektir.
  12. Saklab Han: Saklap boyunun atasıdır.

Koyballar ya da Hoyballar, Rusya'nın orta güney bölgesindeki Hakasya'da yaşayan Türk halklarından Hakasların kabilesi.

Kıpçakça, Eski Kıpçakça veya Batı Orta Türkçe; Orta Türkçe dönemine ait Deşt-i Kıpçak sahası ile Mısır ve Suriye'de 13. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar kullanılmış Türk dillerinin Kıpçak grubundan ölü dil. Eski Kıpçakça günümüzde Yeni Kıpçakça adıyla da anılan Kıpçak grubundan Türk dillerinin oluşumuna kaynaklık eden dillerden biridir. Günümüzde geriye dönük dil sınıflandırmalarında Eski Kıpçakça, Kıpçak grubunun Kıpçak-Kuman alt grubunda ele alınır.

<span class="mw-page-title-main">Ashıs</span>

Ashıs — Hakasya Cumhuriyetinde Ashıs ilçesinin idari merkezi olan yerleşim birimidir. Yöredeki en eski yerleşim yerlerindendir.

Türk dili tarihi, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimeler şeklinde bilinen ilk örneklerine rastlanan, coğrafya olarak Moğolistan ve Çin içlerinden Avrupa’nın ortalarına, Sibirya’dan Hindistan ve Kuzey Afrika sahasına kadar yayılmış olan Türk dilinin tarihidir. Günümüzde Asya ve Avrupa kıtalarında konuşulan ve yazılan Türk yazı dilleri ve bunların ağızlarının tarihî süreçlerini kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Sibirya Tatarları</span> Tatar topluluklarının bir kolu

Sibirya Tatarları Batı Sibirya'da tatarların etnik grubu, Türk halklarından biridir. Çoğunluğu Rusya içindeki Batı Sibirya’da yaşar.

<span class="mw-page-title-main">Heilongjiang</span>

Heilongjiang, Çin'in kuzeydoğusunda bulunan bir eyalet. "Heilongjiang"'ın asıl anlamı 'Kara Ejderha Nehri'; bu, Amur Nehri'nin Çince ismidir. Heilongjiang'ın tek karakterli kısaltılması 黑 (Hēi)'dir. Bölgenin Mançuca ismi, "Sahalin" isminin türettiği Sahaliyan ula 'dır; aynı anlamı taşıyan Moğolca ismi ise Qaramörin.

<span class="mw-page-title-main">Çin Kırgızları</span> Etnik grup

Çin Kırgızları, Çin'de gündelik kullanımda Kē'ěrkèzī zú terimi kullanılır, Çin Halk Cumhuriyeti Devleti'nin resmî olarak tanıdığı 56 etnik gruptan biridir.

<span class="mw-page-title-main">Nikolay Katanov</span>

Nikolay Fyodroviç Katanov,, Hakas, filolog, Türkolog.

<span class="mw-page-title-main">Hongoray</span>

Hongoray veya Hoñgoray,Hoñoray,Hoñgoroy, Hakas.: Hooray, Kongurey de denir) – XIV ve XVIII. yüzyıllar arasında Güney Sibirya'da Yenisey akarsuyu kıyılarında, Bin-Su (Minusin) arazisinde yerleşmiş dört Türk beyliğinin birleşimiyle oluşmuş tarihi ülke. Eski Rus kaynaklarında Kırgız ülkesi diye adlandırılan yer.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.