Yenikapı Batıkları

Yenikapı Batıkları
Yenikapı İstasyonunda sergilenen Antik kayık, Marmaray
Hammadde	Ahşap
Oluşturulma	5 ile 10. yüzyıllar arası
Keşfedilme	2013 ve sonrası Yenikapı, İstanbul, Türkiye

Yenikapı Batıkları, Türkiye'nin İstanbul ilinin Fatih ilçesinde gerçekleştirilen arkeolojik kurtarma kazılarında ortaya çıkarılan 37 gemi batığıdır.

Konstantinopolis, kurulduğu ilk andan itibaren coğrafi konumu nedeniyle her zaman önemli bir şehir statüsünü elinde bulundurmuştur. Roma İmparatorluğu'nun başkenti olarak ilan edilmesi ile birlikte bu önemini artırdı. Şehir, zaman içinde birçok imparatorluk tarafından başkent olarak kullanılmaya devam etti. Bizans İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu tarafından da başkent olarak kullanılan şehir "Üç İmparatorluğun Başkenti" olarak da anıldı.

1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulması sonucunda başkentlik statüsünü Ankara'ya devretmiş olsa da tarihi ve jeopolitik öneminden hiçbir şey kaybetmemiştir. Bu dönemde adı İstanbul'a evrilen şehir her geçen gün kalabalıklaşmaya devam etmiştir. 2010'lu yıllarda şehrin artan trafiğine çözüm üretmek amacıyla gerçekleştirilen Marmaray Projesi kapsamında açılan Yenikapı Metro İstasyonu'nun inşası sırasında antik dünyanın bilinen en büyük limanlarından biri olan ve Bizans Dönemine tarihlendirilen Theodosius Limanı ortaya çıkartıldı.^[1]

Yenikapı Batıkları Projesinin başkanlığını üstlenen İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ufuk Kocabaş, kazılar sonucunda ortaya çıkan buluntuların İstanbul’un tarihini MÖ 6200'lere kadar götürdüğünü ifade etmiştir.^[2]

Marmaray, Türkiye'nin İstanbul ve Kocaeli şehirlerinde hizmet veren banliyö treni sistemidir. Sistem, İstanbul Boğazı'nın altında inşa edilen Marmaray Tüneli'nin inşa edilmesi ve Avrupa Yakası'ndaki Halkalı Tren İstasyonu ile Anadolu Yakası'ndaki Gebze Tren İstasyonu arasında yer alan ve Marmara Denizi boyunca uzanan mevcut B1 ve B2 banliyö hatlarının modernizasyonu sonucu hayata geçirilmiştir. İnşaat çalışmaları 2004'te başlamış ve projenin tamamlanma tarihi olarak Nisan 2009 olarak ilan edilmiştir. Ancak çalışmalar sırasında ortaya çıkan tarihî ve arkeolojik buluntular nedeniyle gecikmeler yaşanmış ve projenin ilk etabı 29 Ekim 2013'te, ikinci etap çalışmaları ise 12 Mart 2019'da hizmete girmiştir.^[3]

Marmaray Tüneli, Türkiye'nin İstanbul şehrinde, İstanbul Boğazı'nın altında yer alan demiryolu tünelidir. Avrupa yakasındaki Kazlıçeşme ile Anadolu yakasındaki Ayrılıkçeşme'yi birbirine bağlar.

İstanbul Boğazı'nın altından geçecek bir demiryolu tüneli düşüncesi ilk kez 1860'lı yıllarda Sultan Abdülmecid tarafından dile getirildi. Proje ilk olarak II. Abdülhamid döneminde tasarlanmıştır. Abdülhamid zamanında 1902'de Amerikalı mühendisler Tünel-i Bahri'nin beratını aldılar. Proje, Salacak - Sarayburnu arasında, denizin altına dikilen 16 sütunun üzerinden geçen bir tüneli kapsıyordu. 1980'li yıllarda Boğaziçi Köprüsü'nün trafiğe yetmemesi üzerine yeni bir köprü ya da bir denizaltı tünelinin yapılması gündeme gelmiştir.^[4][5]

1985-1987 arasında ilk yer araştırmaları başladı. 1987 yılında ilk geniş kapsamlı fizibilite etüdüyle projenin ana hatları belirlendi. Güncellemelerle proje aşaması 1998 yılında biten Marmaray'ın inşasına 2004 yılında başlandı. 2004 yılındaki çalışmalarda 460 metre derinlikte elde edilen bulgular çalışmalar açısından risk taşımaktaydı. Tünel zemininin 4 metre yukarısında bu riskler artmaktadır. Bu riskten dolayı zemin sağlamlaştırılmıştır.

2005 yılında, Boğaz geçişinin Avrupa tarafından karaya çıktığı yerde bulunan, Bizans İmparatorluğu dönemine ait arkeolojik kalıntılar ve Üsküdar, Sirkeci ve Yenikapı bölgelerindeki yapılan arkeolojik çalışmaların etkisiyle projenin "BC1 Raylı Tüp Tünel geçişi ve istasyonlar" etabı planlanandan yaklaşık 4 yıl geç tamamlanmıştır.^[6] Kazılar sonucu 4. yüzyıl döneminde şehrin en büyük limanı olan Teodosus Limanı gün yüzüne çıkmıştır.^[7][8]

İstanbul Boğazı'nın altından geçecek bir demiryolu tüneli düşüncesi ilk kez 1860'lı yıllarda Sultan Abdülmecid tarafından dile getirildi. Proje ilk olarak II. Abdülhamid döneminde tasarlanmıştır. Abdülhamid zamanında 1902'de Amerikalı mühendisler Tünel-i Bahri'nin beratını aldılar. Proje, Salacak - Sarayburnu arasında, denizin altına dikilen 16 sütunun üzerinden geçen bir tüneli kapsıyordu. 1980'li yıllarda Boğaziçi Köprüsü'nün trafiğe yetmemesi üzerine yeni bir köprü ya da bir denizaltı tünelinin yapılması gündeme gelmiştir.^[4][5]

1985-1987 arasında ilk yer araştırmaları başladı. 1987 yılında ilk geniş kapsamlı fizibilite etüdüyle projenin ana hatları belirlendi. Güncellemelerle proje aşaması 1998 yılında biten Marmaray'ın inşasına 2004 yılında başlandı. 2004 yılındaki çalışmalarda 460 metre derinlikte elde edilen bulgular çalışmalar açısından risk taşımaktaydı. Tünel zemininin 4 metre yukarısında bu riskler artmaktadır. Bu riskten dolayı zemin sağlamlaştırılmıştır.

2005 yılında, Boğaz geçişinin Avrupa tarafından karaya çıktığı yerde bulunan, Bizans İmparatorluğu dönemine ait arkeolojik kalıntılar ve Üsküdar, Sirkeci ve Yenikapı bölgelerindeki yapılan arkeolojik çalışmaların etkisiyle projenin "BC1 Raylı Tüp Tünel geçişi ve istasyonlar" etabı planlanandan yaklaşık 4 yıl geç tamamlanmıştır.^[6] Kazılar sonucu 4. yüzyıl döneminde şehrin en büyük limanı olan Teodosus Limanı gün yüzüne çıkmıştır.^[7][9]

Eleutherios Limanı ya da daha sonraki ve yaygın adıyla Theodosius Limanı (Latince: Portus Theodosiacus), Bizans İmparatorluğu'nun başkenti Konstantinopolis'in güneyindeki antik ticarî limandır.

Marmara Denizi kıyısında, Yenikapı'dan tarihî Langa bostanlarının olduğu alana uzanan genişçe bir körfezde yer alan bu liman, antik Kontoskalion Limanı'nın batısında yer alır. Marmara Denizi'nin hakim rüzgârı olan poyraza karşı korunaklı olan bu liman, Bizans döneminde sur içindeki yegane akarsu olan Bayrampaşa Deresi (Lykos) ağzında kurulmuştur.^[10] Mısır'dan tahıl getiren gemiler yüklerini burada boşaltıyorlardı. Mısır'ın MS 641'de Arapların eline geçmesiyle zahire sevkiyatı durmuş, limanın bu yüzden önemi azalsa da 12. yüzyıla kadar varlığını korumuştur.

2004 yılından itibaren Marmaray Tüneli'nin Avrupa yakasında yeryüzüne çıktığı yerde yapılan arkeolojik kurtarma çalışmalarında Neolitik, Helenistik, Roma ve Bizans İmparatorluğu dönemlerine ait pek çok arkeolojik kalıntı ve 37 gemi batığı bulundu.^[6] Bu batıklar, tek bir kazı alanından çıkarılan dünyanın en geniş antik gemi koleksiyonlarından birini oluşturmuştur.^[11] Bu kazılarda ortaya çıkan Bizans dönemine ait 37 gemi batığı, Bizans İmparatorluğu'nun başkenti Konstantinopolis'in bir liman kenti olarak işlevini, bu dönemde kullanılan teknelerin yapım tekniklerini, limanın günlük yaşamına ışık tutacak gemicilik arkeolojisi adına çok önemli pek çok yeni bilgiye ulaşılmasını sağladı.^[7][12]

Eisenmann Architects ve Aytaç Mimarlık'ın 2012’de yapılan mimari yarışmada birinci gelen projesi kazılarda çıkan buluntuları izleyiciyle buluşturması planlandı.^[13] 2015 yılında bu müze projesi onaylandı.^[14] Müzede 37 gemi, 5.000 obje sergilenmesi planlandı.^[14] Ayrıca, alanda beş arkeopark alanı kurulması planlandı.^[14] Kasım 2018 itibarıyla proje tamamlanmamıştır.^[15]

Liman kalıntılarının sergileneceği bir ziyaret merkezi oluşturulması amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Temmuz 2020'de mimarî tasarım yarışması başlattı.^[16]

Kazı çalışmaları yaklaşık 50 arkeolog ve ortalama 600 işçiyle ve yerli ve yabancı birçok üniversite ile işbirliği içinde yürütülmüştür.^[1] Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinden, Marmara Denizi'nin göl konumunda olduğu Cilalı Taş Devri'ne kadar değişik katmanların bulunduğu alanda gerçekleştirilen kazılar 12 metre kalınlığındaki toplam 58 dönümlük bir alanda gerçekleştirildi.^[1] Kazılar sonucunda limanın bir zamanlar bir koy içinde yer aldığı, Lykos (Bayrampaşa) Deresi tarafından taşınan alüvyonlarla zaman içinde dolduğu ve bunun sonucunda günümüzdeki sahil şeridinden yaklaşık 300 metre içeride kaldığı ortaya koyulmuştur.^[1]

İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü tarafından Vehbi Koç Vakfı ve Koç Üniversitesinin maddi desteğiyle 25 Haziran 2013 – 25 Ocak 2014 tarihleri arasında "Saklı Limandan Hikayeler: Yenikapı Batıkları" adlı bir sergi düzenlendi.^[17] Bu sergi iki bölüm halinde düzenlendi.^[17] Birinci bölümde, kronolojik bir kurgu ile Yenikapı özelinde kentin geçirdiği tarihsel süreç anlatılırken, ikinci bölümde Doğu Roma Döneminde Ticaret başlığı altında Yenikapı'dan batıklar ve kargolar ele alınmış, eserler batık biçimli geniş vitrinlerde sergilenmiştir.^[17] Sergi 283.695 kişi tarafından ziyaret edilmiştir.^[17]

"Theodosius Limanı İskele Ayakları Sergisi, 24 Mayıs 2019 ile 25 Haziran 2019 tarihleri arasında, İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Osteoarkeoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi, Yenikapı Metro ve Marmaray Kalıntıları Sergi Galerisi'nde ziyaretçilerini ağırlamıştır.^[18]

"Makrodan Mikroya: Suya Doymuş Ahşap Sergisi", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Gemi Konservasyon ve Rekonstrüksiyon Laboratuvarı Çok Amaçlı Salonunda gerçekleştirilmiştir.^[19]

"Geçmişin Batık İzleri: Yenikapı Batıkları Maket Sergisi", Yenikapı Batıkları Projesi kapsamında, Yrd. Doç. Dr. Işıl Özsait Kocabaş tarafından gerçekleştirilmiştir.^[20] Sergide, 2 yıllık bir çalışmanın ürünü olan onlarca maket sergilenmektedir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sualtı Kültür Kalıntılarını Koruma Anabilim Dalı Sualtı Laboratuvarı Çok Amaçlı Salonunda 22 Kasım-8 Aralık 2017 tarihleri arasında gerçekleştirilen serginin, sonrasında kalıcı sergiye dönüştürülmesi amaçlanmıştır.^[20]

"Yenikapı'nın Eski Gemileri Fotoğraf Sergisi", Rahmi M. Koç Müzesi'nde gerçekleştirildi. Sergide, İstanbul Üniversitesi Yenikapı Batıkları Projesi ekibi tarafından yürütülen kazıda, Theodosius Limanı buluntularının ortaya çıkarıldığı ilk anlarda kazı alanında çalışan arkeologlar tarafından çekilen fotoğrafların yer aldığı görseller yer aldı.^[21]

"Ege’den Karadeniz'e Ortaçağ Limanları Sergisi", 6 Nisan-6 Ekim 2013 tarihleri arasında Rahmi Koç Müzesi'nde sergilendi.^[22]

"Gün Işığında İstanbul’un 8000 Yılı Sergisi", İstanbul Arkeoloji Müzeleri Assos Salonu'nda, 26 Haziran-31 Aralık 2007 tarihlerin arasında düzenlendi.^[23]

"Bizans-İhtişam ve Günlük Hayat Sergisi" (Byzanz- Pracht und Alltag), 25 Şubat–13 Haziran 2010 tarihleri arasında Almanya'nın Bonn şehrinde düzenlendi.^[24]

"Bizans’tan İstanbul'a: İki Kıtanın Limanı Sergisi", 2009 Yılı Fransa'da "Türkiye Mevsimi" etkinlikleri kapsamında, Paris Grand Palais'de 09 Ekim 2009-25 Ocak 2010 tarihleri arasında gerçekleştirildi.^[25]

Kazılar sırasında organik-inorganik binlerce esere ve mimari kalıntıya ulaşıldı. Kazılar sonucu ortaya çıkarılan ve 5.-10. yüzyıllar arasına tarihlenen 37 adet batık gemi kalıntısı Erken ve Orta Bizans Dönemi'ne tarihlenen en büyük toplu gemi buluntusu olmasının yanı sıra, neredeyse bozulmamış bir şekilde günümüze ulaşmış olması keşfin önemini artırmaktadır.^[1] Benzer örneklerle karşılaştırmak gerekirse, daha önce İtalya, Pisa'da gerçekleştirilmiş olan kazılarda 15-16; Norveç, Oslo'da gerçekleştirilmiş olan kazılarda ise 16. yüzyıla tarihlenen 14-15 tane gemi kalıntısı ele geçirilmişti.^[26] Kazılarda ortaya çıkarılan Bizans Dönemi'ne ait Galea'ların ortaya çıkarılması donanmada kullanılmış kürekli kadırgalara ait ilk arkeolojik örneklerin ele geçmiş olmasından dolayı ayrıca önemlidir.^[1]

Kazılar sırasında ortaya çıkarılan 37 batıktan 27'sinin incelenmesini İstanbul Üniversitesi gerçekleştirmiştir.^[26] İnceleme sürecini başarı ile tamamlayabilmek adına 2008 yılında Türkiye'deki ilk Koruma Onarım Bölümü olarak yüksek lisans ve doktora eğitimi de veren Sualtı Kültür Kalıntılarını Koruma Ana Bilim Dalı kurulmuştur.^[27]

Gemiler uzun bir süre boyunca tuzlu suya maruz kaldığı için koruma işlemlerinin tamamlanması için en az 5 yıl süre deniz tuzundan arındırma işlemiş gerçekleştirilmektedir.^[15] 2018 itibarıyla ortaya çıkarılan 37 batık gemiden 4'ünün müzede sergilenecek şekilde konservasyonu sona ermiştir.^[15]

Kazılarda elde edilen buluntular arasında Neolitik ve Demir Çağı'na ait çanak, çömlek, ahşap ve taş aletler, Klasik Dönem'e tarihlenen çeşitli kap çeşitleri, Roma, Bizans Dönemlerine ait sikkeler, koku şişeleri ve amforalar, Geç Roma ve Bizans’a ait cam bardak ve kadehlerle pişmiş toprak kaplar, ahşap ve fildişi eserler, deri sandaletler ile Osmanlı çini ve seramikleri yer almaktadır.^[28]

Yenikapı 1 batığının 10. yüzyıl Ganos tipi amforaları üzerinde yapılan incelemeler sonucunda bu amforalar ile şarap taşındığı tespit edilmiştir.^[26] Diğer kargo gemilerinin taşıdığı amforalarda yapılan incelemeler gemilerin balık yüklü olduğunu, özellikle de hamsi taşıdıklarını ortaya koymuştur.^[26]

Ayrıca limanda çıkarılan buluntulardan bir diğerini de çeşitli hayvan kalıntıları oluşturmaktadır.^[29]

Yenikapı kazı alanının batısında, MS 4. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar uzanan farklı dönemlere ait iç içe geçmiş mimari kalıntılar ortaya çıkartıldı.^[30] Bu alanda tespit edilen en önemli kalıntı, 51 metre uzunluğunda ve 4.20 metre genişliğinde bir duvar oldu.^[30] Alandaki diğer buluntular rıhtımın devamı olan bir iskeleye ait bir yapının varlığını doğrulamaktadır.^[30] Kazılar sonucunda II. Theodosius Dönemi'ne tarihlendirilen (y. 11. yy) sur kalıntıları da ortaya çıkarıldı.^[30]

2008 yılında National Geographic tarafından yönetmenliğini Phill Day'in üstlendiği "Tunnel to a Lost World" (Türkiye'de Marmaray, Eski İstanbul'u Kurtarmak" adı ile yayımlandı) adlı bir belgesel yayımlandı.^[31]

Hannes Schuller'in yönetmenliğini üstlendiği "İmparatorun Kayıp Limanı" adlı belgesel Belgesel ilk olarak CBC (Kanada Televizyonu) ve ardından ARTE'de (Alman-Fransız Kültür Kanalı) yayımlandı.^[32]

• Kocabaş, Ufuk (2008). The 'old ships' of the 'new gate'. 1. [Istanbul, Turkey]: Ege Yayınları. ISBN 9789758072163. 
• Akkemik, Ünal (2015). Woods of Yenikapi shipwrecks = Yenikapı batıklarının ahșapları. İstanbul. ISBN 9786054701872. 
• Kocabaş, Ufuk (2015). Geçmişe açılan kapı : Yenikapı batıkları. İstanbul. ISBN 9786054701711. 
• 1. Marmaray-Metro Kurtarma Kazıları Sempozyumu bildiriler kitabı : 5-6 Mayıs 2008 = Proceedings of the 1st Symposium on Marmaray-Metro Salvage Excavations : 5th - 6th May 2008 Istanbul Archaeological Museums. İstanbul: İstanbul Arkeoloji Müzeleri. 2010. ISBN 9786056085369. 
• Gün ışığında İstanbul'un 8000 yılı : Marmaray, Metro, Sultanahmet kazıları. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı. 2007. ISBN 9789757078432. 
• Kızıltan, Zeynep; Polat, Mehmet Ali; Öncü, Oğul Emre; Asal, Rahmi; Çömlekçi, Sırrı (2014). Fotoğraflarla Kazı Günlüğü. İstanbul: İstanbul Arkeoloji Müzeleri. 
• Kızıltan, Zeynep; Çelik, Gülbahar Baran (2013). Stories from the hidden harbor : shipwrecks of Yenikapi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. ISBN 9789751736680. 

• Yenikapı Batıklarına dair aradığınız her şey 11 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Yenikapı Batıklarına dair yayımlanmış makaleler 11 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.