Yeniden yapılandırılan bellek

Yeniden yapılandırılan bellek, hatırlama eyleminin algı, hayal gücü, semantik bellek ve inançlar gibi çeşitli bilişsel süreçler tarafından etkilendiği bir anı hatırlama teorisidir. İnsanlar bir anıyı hatırlarken epizodik belleklerinin tutarlı ve doğru olduğuna; hatırlama anında bakış açılarının hatasız olduğuna inanmaktadır. Halbuki, hatırlamanın yeniden yaratım süreci, bireysel algılar, sosyal etkiler ve genel kültür gibi yeniden yaratma sürecinde hatalara sebep olabilecek etkenlerce bozulmaktadır.

Bellek, nadiren geçmiş deneyimlerin gerçek anlamıyla yeniden sayımına dayanır. Birbiri ile bağlantılı birden fazla bilişsel süreç kullanıldığından, beyinde bir deneyimin eksiksiz bir bellek izinin depolandığı tek bir yer bulunmamaktadır.^[1] Aksine, bellek kodlama sırasında hata veya bozulmalara neden olabilecek yapıcı süreçlere tâbidir. Yapılandırılan bellek süreci gelen bilgiye cevap olarak, esasen, algılanan fiziksel özelliklerin örüntülerini ve de yorumlayıcı kavramsal ve anlamsal işlevleri kodlayarak işlemektedir.^[2]

Bu durumda, bir olayın tutarlı bir tasvirini oluşturmak için deneyimlerin çeşitli özelliklerinin bir araya gelmesi gerekmektedir.^[3] Bu bir araya getirme işlemi başarısız olduğunda bellek hataları ortaya çıkabilmektedir. Bazı olayları yeniden oluşturmanın karmaşıklığı oldukça zahmetlidir ve yanlış ya da eksik hatırlamaya sebep olabilmektedir.^[4] Bu karmaşıklık bireyleri daha sonraki hatırlamalarda yanlış bilgi etkisi gibi fenomenlere açık hale getirmektedir.^[5] Bireyler, yeniden yaratım süreçlerini kullanarak, genelde çarpıtılmış da olsa, epizodik bellekte bulunan boşlukları kişisel bilgi ve şemalar ile doldurarak daha tutarlı ve eksiksiz bir hale getirmeye çalışmaktadır.

Spesifik bir olayı geri getirmeye çalışırken birçok hata meydana gelebilir. Öncelikle, belirli bir anı için arama işlemini başlatmada kullanılan geri getirme ipuçları diğer deneyimsel anılara benzer olabilir ve eğer birey geri getirmek istediği anının benzersiz özelliklerinin belirli bir tasvirini oluşturamıyorsa geri getirme süreci başarısız olabilir.^[6] Belirli bir olay için ayırt edici bilgiler az olduğunda birçok olay arasında daha fazla çakışma yaşanacaktır. Bu da kişinin bu anılarda sadece ortak olan genel benzerlikleri hatırlamasına neden olacaktır. Sonuç olarak, benzerlikleri nedeniyle aktif hale gelen hedef olmayan anıların araya girmesi yüzünden hedeflenen anının düzgün hatırlanması başarısızlığa uğrayacaktır.^[3]

İkinci olarak, anıların yeniden oluşturulması sürecindeki hataların pek çoğu, dikkati hedeflenen spesifik bir anıyı geri getirmeye yönlendirmek için kullanılan kriter belirleme ve karar verme aşamalarındaki hatalardan kaynaklanmaktadır. Bir epizodik anının belirli yönlerinin hatırlanmasında gecikmeler olduğunda kişi, farkında olarak ya da olmayarak, olayın daha uyumlu ve daha kapsamlı bir şekilde yeniden inşa edilmesi için var olan olaya bu olayla bağı bulunmayan başka bilgileri eklemektedir. Bu süreç masallama/boşluk doldurma (konfabulasyon) olarak bilinmektedir. Yeniden yapılandırma sırasında gerçekleşen bütün bu eklemeler beyindeki bilgi ağlarını düzenleyen ve soyut bilgiyi depolayan şemaların kullanımına dayanmaktadır.

Şemalar genellikle dış dünyadan toplanmış bilgilerin belirli yönlerini temsil eden zihinsel bilgi ağları olarak tanımlanır. Frederic Bartlett, bireyin dünyayı anlayışının soyut bilgileri ve konseptleri düzenleyen detaylı sinir ağlarından etkilendiğini öne süren Şematik Teori’yi ortaya atan ilk psikologlardan birisidir.^[7] Şemalar oldukça tutarlıdır ve sosyalleşme yoluyla bireyde güçlü bir şekilde içselleştirmektedir ve bu durum epizodik anıların hatırlanmasında değişimlere sebep olmaktadır. Şemaların yeniden yapılandırmanın merkezi olduğu, makul bir anlatı sağlamak için boşlukları doldurmada kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Barlett şemanın kültürel ve sosyal normlara bağlı olduğunu da göstermiştir.^[8]

Piaget'in kuramı, iki kavramı kullanarak şemaya alternatif bir yaklaşım sunmaktadır: Asimilasyon ve akomodasyon. Piaget, asimilasyonu, yeni ve yabancı bilgileri, önceden öğrenilmiş bilgileri kullanarak anlamlandırma süreci olarak tanımlamaktadır. Asimilasyonun gerçekleşebilmesi içinse yeni bilgilerin belleğe entegre edilmesi gerekmektedir. Bu da Piaget'nin akomodasyon olarak tanımladığı, halihazırda var olan şematik ağların yeni bilgiyle uyumlu olacak şekilde değiştirilmesi süreciyle mümkün olmaktadır.^[9] Bu iki süreç bağlı ve karşılıklı olarak gerçekleşmekte ve insanların, dünya bilgisi etrafında temel kavramsal ağlar oluşturmaları, bu ağlara, yine öğrenilmişlikleri kullanarak, yeni yapılanmalar ekleyerek dünyayı anlamlandırabilmeleri için hayati önem taşımaktadır.

Piaget'ye göre şematik bilgiler benzerliklerine göre kümelenmektedir. Bir bilgi başka bir bilgiyle ne kadar benzer özelliğe sahipse, o kadar yakınına kaydedilmekte; bunun sonucu olarak bu bilgilerden biri hatırlandığında, yakın olanlar da onunla birlikte aktive olmaktadır. Ne kadar benzer özellik varsa, bu kümelenmeler o kadar güçlü olmaktadır ve bir o kadar birlikte hatırlanmaktadır. Bu teoriye dahil olarak Piaget, bir şematik ağ ne kadar sık çalıştırılırsa, kümeleşmenin o kadar sağlamlaşacağını öne sürmektedir. Bu sıkça hatırlanan bir şematik bilginin ve etrafındaki bilgilerin daha sonra daha çabuk ve etkili bir şekilde hatırlanabileceği anlamına gelmektedir.^[10]

Frederic Bartlett, hatırlamanın yeniden yapılandırılan doğası yönündeki fikrini ilk olarak bir grup katılımcıya, daha önce duymadıkları yabancı halk masalları (en meşhurları "Hayaletler Savaşları"^[11] ) okutarak test etmiştir. Hikâyeyi dinledikten sonra, katılımcıların, sunumdan sonra çeşitli noktalarda, hikâyeyi hatırlama ve kendilerinden sonra gelen katılımcılara anlatma becerileri ölçülmüştür. Bartlett'in bulgularına göre katılımcılar hikâyenin anahatlarıyla bir özet oluşturabilmişler, fakat ayrıntıları doğru bir şekilde hatırlamakta zorluklar yaşamışlardır. Katılımcıların versiyonları genel olarak daha kısa olup katılımcılar, hikâyede kendi şemalarında bulunmayan ya da şemalarıyla çatışan ögeleri hepten çıkarmış veya kendi şemalarıyla daha uyumlu olacak şekilde değiştirmişlerdir.^[7] Örneğin, orijinal hikâyelerde büyüden ve Kızılderili mistisizminden bahsedilen bölümler, ortalama Batı şematik ağına uymadığı için unutulmuştur. Hatta, hikâyenin katılımcı kuşakları boyunca defalarca yeniden anlatımı sonucunda, katılımcıların kültürel ve tarihî şemalarıyla uyumlu ögeler, orijinal hikâyede olmadığı şekilde detaylı ve ince bir şekilde hatırlanmaya başlanmıştır (örneğin, bir karakterin yatalak annesine dönüp onunla ilgilenme isteği vurgulanmıştır). Bartlett bu bulgular sonucunda belleğin tekrarlayıcı değil, büyük ölçüde kurgulayıcı olduğu sonucuna ulaşmıştır.^[8]

James J. Gibson, Bartlett'in çalışmalarına dayanarak kendi fikirlerini geliştirmiştir ve epizodik bir anının hatırlanmasında değişimlerin miktarının, anı yaşandıktan sonra nasıl algılandığına bağlı olduğunu öne sürmüştür.^[12] Bu fikir sonradan Carmichael, Hogan ve Walter (1932) tarafından test edilmiştir. Bu araştırmada bir grup katılımcıya basit şekiller gösterilmiş ve her şekli tanımlayan farklı kelimeler verilmiştir. Örneğin, bütün katılımcılara bir çizgiyle bağlanmış iki çember gösterilmiş; katılımcıların bir kısmına bu şeklin bir halter olduğu, diğer kısmına ise bir okuma gözlüğü olduğu söylenmiştir. Deney sonucuna göre katılımcılar kendilerinden deney sonrası gördükleri şekli çizmeleri istendiğinde kendilerine verilen (hazırlandıkları) kelimelerle uyumlu olarak, kendi çizimlerine asıl şekillerde olmayan ögeler eklemişlerdir.

İnsanlar epizodik anıları hatırlarken boşlukları doldurmak için şematik bilgilerini kullanmakta ve bunu yaparken genellikle kendi inançları, ahlaki değerleri ve kişisel görüşlerine bağlı kalmaktadır. Bu doğal olarak, gerçekliğin önyargılı bir yorumunu oluşturmaktadır. Doğrulama yanlılığı, genellikle kişinin kendi algısına aşırı güvenmesine ve aksi yönde kanıtlar olmasına rağmen, inançlarının güçlenmesine sebep olmaktadır.^[13]

PET ve fMRI taramasını da içeren nöro-görüntüleme teknolojisini kullanan son araştırmalar, epizodik kodlama ve geri getirme işlemi sırasında çok miktarda yayılmış beyin aktivasyonu olduğunu göstermiştir. Çeşitli bölgeler arasında, yapıcı süreçler sırasında en aktif iki bölge medial temporal lob (hipokampus dahil) ve prefrontal kortekstir.^[14] Medial temporal lob, özellikle yeni olayları epizodik ağlarda kodlaması açısından önemli bir yere sahip olup, hipokampus ile beraber bir olayın çeşitli özelliklerini birleştirmek ve daha sonra da ayırmakta rol oynayan merkezi konumlardan biri olarak görev yapmaktadır.^[15][16] Popüler araştırmalar, olayın kodlanması sırasında mevcut olan belirgin özelliklerin daha ayrıntılı bir şekilde sağlamlaşmasından sonra hipokampusun uzun süreli bellek işleyişinde daha az önem arz ettiğini ortaya koymaktadır. Bu şekilde, uzun süreli epizodik işleyiş, Hipokampal formasyonun CA3 bölgesinden neokortekse doğru ilerleyerek CA3 bölgesini daha fazla ilk işlem yapması için etkin bir şekilde serbest bırakmaktadır. Çalışmalar ayrıca tutarlı bir şekilde prefrontal korteksin aktivitesini, özellikle de sağ yarımkürede meydana gelen aktiviteyi, geri getirme işlemiyle ilişkilendirmiştir.^[17] Prefrontal korteks esasen geri getirme işlemi sırasında dikkat odağını yönlendirmek ve istenen hedef anıyı bulmak için gerekli olan uygun kriteri belirlemek amacıyla yürütücü işlevde kullanılıyor gibi görünmektedir.

Görgü tanığının ifadesi, yeniden yapılandıran bellek hakkındaki tartışmalarda sıklıkla yinelenen bir konudur ve doğruluğu birçok araştırmanın konusudur. Görgü tanıklığı, tanık olunan olay hakkında bireyler tarafından birinci ağızdan verilen beyanlardır. Görgü tanığı ifadesi, olayla ilgili ayrıntıları edinmek ve hatta olayın faillerini tanımlamak için kullanılmaktadır. Görgü tanıklığı genellikle mahkemede kullanılmakta ve jüriler tarafından güvenilir bir bilgi kaynağı olarak uygun görülmektedir.^[18] Ne yazık ki, görgü tanıklığı aşağıdaki gibi çeşitli faktörler tarafından kolayca manipüle edilebilmektedir:

• Anksiyete ve stres
• Şema
• Çapraz ırk etkisi

Anksiyete, korkunun neden olduğu bir sıkıntı veya zihinsel huzursuzluk durumudur^[19] ve suça tanık olmakla tutarlı bir şekilde ilişkilidir. Yuille ve Cutshall (1986) tarafından yapılan bir çalışmada, gerçek hayattaki şiddet suçlarının tanıklarının, tanık oldukları olayın gerçekleşmesinden beş ay sonra bile olayı oldukça canlı bir şekilde hatırlayabildikleri bulunmuştur.^[18] Hatta şiddetli ve travmatik olaylara tanık olanlar raporlarında anıyı  özellikle canlı oluşuyla bildirmektedir. Bu sebeple, tanık belleği genellikle bir flaş bellek örneği olarak gösterilmektedir.

Bununla birlikte, Clifford ve Scott (1978) tarafından yapılan bir çalışmada, katılımcılara şiddet içeren bir suç filmi veya şiddet içermeyen bir suç filmi gösterilmiştir. Stres içeren filmi izleyen katılımcılar, şiddet içermeyen filmi izleyen katılımcılara kıyasla olayla ilgili ayrıntıları hatırlamakta zorlanmıştır.^[18] Brigham ve arkadaşları tarafından yapılan çalışma (2010), elektrik çarpması yaşayan katılımcıların yüz tanıma testlerinde daha hatalı olduğunu, stresli durumlarda bazı detayların iyi hatırlanmadığını göstermektedir.^[20] Hatta silah odağı fenomeni durumunda, silah içeren şiddetli suçlara dahil olmuş görgü tanıkları, şüphelinin kimliğini saptama görevinde daha da kötü bir performans gösterebilmektedirler.^[21]

Flaş bellek anıları üzerine yapılan diğer çalışmalar, tanıkların gerçek olayla ilgisi olmayan ancak algılananın canlılığını artıran, güçlü duyusal içeriği hatırlayabileceğini göstermektedir.^[22] Bu canlılık nedeniyle, görgü tanıkları yeniden yapılandırılan anılarına daha fazla güven duyabilirler.^[23]

Şemaların kullanımının, şema ile tutarsız olan bilgilerin anımsanmasının azalması pahasına, şema ile tutarlı olan bilgilerin anımsanan doğruluğunu arttırdığı gösterilmiştir. Tuckey ve Brewer^[24] tarafından yapılan bir çalışma, 12 haftadan sonra, tipik soygun şemasıyla tutarsız olan bilgileri içeren anıların, soyguncuların kaçış yöntemi, talepleri ve fiziksel görüntüsü gibi şema ile tutarlı olan anılara göre çok daha hızlı bozulduğunu ortaya koymuştur. Çalışma ayrıca şema ile tutarsız olan ancak katılımcılar için çok anormal görünen bilgilerin genellikle daha kolay anımsandığını ve çalışma süresince akılda tutulduğunu göstermiştir. Araştırmanın yazarları, tanık mülakatı yapan kişilerin bu tür raporlara dikkat etmesi gerektiğini, çünkü bu raporların doğru olma olasılığı olduğunu belirtmektedir.

Başka ırka sahip olan birinin yüzünü yeniden yapılandırmada kullanılan şemalar aynı ırka sahip olanınkini yeniden yapılandırırken kullanılan şemalar kadar geliştirilmiş ve düzeltilmiş olmayabilir.^[25] Çapraz ırk etkisi, insanların kendi ırklarının diğer ırklardan daha farklı olduğunu ayırt etme eğilimidir. Bu etkinin gerçek nedeni bilinmemekle beraber desteklenen başlıca iki teori bulunmaktadır: Algısal uzmanlık hipotezi, çoğu insanın kendisiyle aynı ırktan olan kişilerle ilişki kurmak için yetiştirildiğini ve de aynı ırktan olan kişilerle ilişki kurma olasılığının daha yüksek olduğunu bu nedenle o ırkın yüzlerini belirlemede bir uzmanlık geliştirdiğini varsaymaktadır. Bir diğer başlıca teori ise grup içi avantajıdır. Laboratuvarda yapılan bir çalışmada, insanların, grup içindeki üyelerin duygularını ayırt etmede grup dışındaki üyelerin duyguları ayırt etmekten daha başarılı oldukları gösterilmiştir.^[26]

Görgü tanığı ifadeleri sırasında tanık çoğunlukla şahit olduğu olaya ilişkin kendi özel görüşü ile ilgili sorguya çekilmekte ve sorgulayan kişi çoğu zaman tanığın verdiği cevapların türünü yönlendirmek ve kontrol etmek için yönlendirici/öncü sorular kullanmaktadır.^[27] Bu olgu bireyin vereceği cevap kendisine yönlendirilen sorunun ifade ediliş biçimi ile çelinebildiğinde ortaya çıkmaktadır. Örneğin, herhangi bir soru kişiye iki farklı şekilde yöneltilebilmektedir:

• "Soyguncunun boyu yaklaşık olarak ne kadardı?" sorusu cevap veren kişiyi kendi özel algısına göre boy tahmini yapmaya yönledirecektir. Bundan farklı olarak kişilere şu soru da sorulabilmektedir:
• "Soyguncunun boyu ne kadar kısaydı?". Bu soru cevap veren kişinin aklını çelerek bireyi, soyguncuyu aslında algıladığından daha kısa biri olarak hatırlamaya itecektir.

Genellikle kendi ihtiyaçları ve niyetlerine uyacak şekilde sorular yönelten bir kişi, bu kontrollü sorguya çekme yöntemini kullanarak çapraz sorgulamanın yönünü kontrol ve manipüle edebilmektedir.

Bilgiler kodlanıp anı olarak belleğe depolandıktan sonra bu anıları geri getirmek için sıklıkla belirli ipuçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ipuçları geri getirme ipuçları olarak bilinmekte ^[] ve yeniden yapılandırılan bellekte önemli bir rol oynamaktadır. Geri getirme ipuçlarının kullanılması yeniden yapılandırılan belleğin hem doğrulunu destekleyebilmekte hem de onun doğruluğunu azaltabilmektedir. Geri getirme ipuçlarının yeniden yapılandırılan bellekle ilişkilendirildiği en yaygın durum anımsamayı içeren süreçtir. Bu süreç istenen anının geri getirilmesi için mantıksal yapılar, kısmi anılar, anlatılar (öyküler) veya ipuçlarını kullanmaktadır.^[28] Yine de anımsama süreci, ipucuna bağımlı unutma ve ön hazırlama etkisi nedeniyle her zaman başarılı olmamaktadır.

İpucuna bağımlı unutma (geri getirme hatası olarak da bilinmektedir) uygun ipuçlarının eksikliği sebebiyle anıların elde edilememesi durumunda ortaya çıkmaktadır.^[29] Bu, başlangıçta psikolog William James tarafından geliştirilen, dilimin ucunda fenomeni olarak bilinen nispeten yaygın olan bir olayla ilişkilidir. Dilimin ucunda fenomeni bireyin belirli bilgileri bilmesi ve bu bilgiyi bildiğinin farkında olması, ancak bilgi hakkında belirli yönleri bilse bile onu hatırlayamaması anlamına gelmektedir.^[30] Örneğin, bir sınav sırasında öğrenciye psikoseksüel gelişim kavramını kimin kuramsallaştırdığı sorulduğunda, öğrenci doğru teori ile ilgili ayrıntıları hatırlayabilmesine rağmen teoriyi ilk kimin ortaya attığı ile ilgili anısını geri getiremeyebilmektedir.

Ön-hazırlama daha önceki deneyimlere bağlı olarak belirli uyarıcılara karşı artan duyarlılığı ifade etmektedir.^[29] Ön-hazırlamanın bilinçli farkındalığın dışında gerçekleştiğine inanılmaktadır, bu da ön-hazırlamayı bilgilerin doğrudan geri getirilmesine dayanan bellekten farklı kılmaktadır.^[31] Hazırlama, geri getirme ipuçlarını engelleyebileceği için yeniden yapılandırılan belleği etkileyebilmektedir. Psikolog Elizabeth Loftus ileriye doğru bozucu etkinin görgü tanığı olaylarının hatırlanması üzerindeki etkileri ile ilgili birçok makale yayınlamıştır. Ön-hazırlamayı içeren bozucu etki Loftus’un 1974 yılında John Palmer ile yaptığı klasik çalışmasında ortaya konulmuştur.^[32] Loftus ve Palmer 150 katılımcı topladıkları çalışmada, her bir katılımcıya bir trafik kazası filmi göstermişlerdir. Daha sonra, katılımcılardan izledikleri videonun detaylarına ilişkin bir anket doldurmalarını istemişlerdir. Katılımcılar üç gruba ayrılmıştır:

• 50 katılımcı içeren A grubuna “Otomobiller çarpıştıklarında ne kadar hızlı gidiyorlardı?” sorusu sorulmuştur.
• 50 katılımcı içeren B grubuna “Otomobiller şiddetle çarpıştıklarında ne kadar hızlı gidiyorlardı?” sorusu sorulmuştur.
• 50 katılımcı içeren C grubuna kontrol grubunu temsil ettikleri için soru sorulmamıştır.

Bir hafta sonra tüm katılımcılara daha önce izledikleri videoda cam kırığı olup olmadığı sorulmuştur. B grubundaki istatistiksel olarak anlamlı sayıda katılımcı videoda kırık cam gördüklerini hatırladıkları söylemiştir (p < -.05). Ancak, gerçekte videoda kırık cam bulunmamaktadır. B grubu ve diğer gruplar arasındaki fark, bu grubun cam kırığı olup olmadığı sorusuna cevap vermeden bir hafta önceki ankette “şiddetle çarpışma” kelimesi ile hazırlanmalarıdır. Anketteki tek bir kelimenin değiştirilmesi ile bu katılımcıların var olan anıları yeni detaylarla yeniden kodlanmıştır.^[33]

Masallama olayların istemsiz bir şekilde yanlış hatırlanmasıdır ve Korsakoff sendromu, Alzheimer hastalığı, şizofreni ve bazı beyin yapılarının travmatik hasar görmesi gibi çeşitli psikolojik hastalıkların bir özelliği olabilmektedir.^[34] Masallama yapan bireyler hatırladıkları şeyin yanlış olduğunu bilmemektedir ve bu bireylerin insanları aldatmak gibi bir niyetleri bulunmamaktadır.^[35]

Yeniden yapılandırmanın devamlı işleyişinde, bilgi toplamak ve bir anıya detaylar eklemek için birçok kaynak kullanılmaktadır. Masallama yapan hastaların bazı önemli bilgi kaynakları eksiktir bu nedenle bu bireylerde diğer kaynaklar birbiri ile uyumlu, iç tutarlılığı olan ve çoğunlukla inandırıcı olan sahte anılar üretmek için kullanılmaktadır.^[36] Masallamaların kaynağı ve türü her bir hastalığın türüne ya da travmatik hasarın oluştuğu bölgeye göre değişmektedir.

Seçici bellek olumsuz deneyimlerin aktif bir şekilde unutulması ya da olumlu olanların aktif bir şekilde çoğaltılmasını içermektedir.^[37] Bu süreç olayların hatırlanmasını çarpıtarak yeniden yapılandırılan belleği etkin bir şekilde etkilemektedir. Seçici bellek yeniden yapılandırılan anılara iki şekilde etki etmektedir:

• Uygun ipuçları bulunsa bile anıların hatırlanmasını engelleyerek
• Bireyin önceki deneyimlerindeki kendi rolünü arttırarak (benliği yüceltme motivasyonu/güdülenmiş benliği yüceltme olarak da bilinmektedir).

Birçok otobiyografi güdülenmiş benliği yüceltmenin mükemmel örneklerini sunmaktadır çünkü kişi hayatında yer edinen olayları hatırlarken, diğer insanlar aynı olayı farklı hatırlayabilse bile, başkalarına kendini daha fazla olumlu deneyime sahipmiş gibi gösterme eğiliminde olmaktadır.

• Jean Piaget
• Hatırlama (bellek)
• Kaynak izleme hatası