Yenice Yanı Höyüğü

Yenice Yanı Höyüğü, Diyarbakır İli'nin 50 km. doğusunda, Bismil İlçesi'nin 10 km. güneydoğusunda, Dicle'nin kollarından Seyhan Çayı vadisinde, çayın doğu kıyısında yer alan bir höyüktür. Yenice Köyü'nün Eski Mezarlık Mevkiindedir. Tepe, 150 x 80 metrelik boyutlarıyla küçük sayılabilecek bir höyüktür ve yaklaşık olarak 1,2 hektarlık bir alana yayılmaktadır.^[2][3][4]

Höyük ilk defa Guillermo Algaze ve ekibi tarafından bölgede yapılan yüzey araştırmaları sırasında bulunmuştur. Algaze, yüzey buluntularına dayanarak yerleşimi Kalkolitik Çağ yerleşimi olarak nitelendirmiştir. Daha sonra TAÇDAM'ın 2001 yılında yapılan yüzey araştırmalarında yerleşimin Orta Kalkolitik Çağ'a (MÖ 4500-4000) tarihlendiğine karar verilmiştir. Kazı çalışmalarına başlanmasında bu saptama önemli bir yer almıştır çünkü Kuzey Mezopotamya için az bilinen bir dönemdir. Üstelik bu dönemin, onu izleyen Geç Kalkolitik Çağı aydınlatabilmek için kilit bilgileri vereceği kabul edilmektedir. Yakındoğu kronolojisinde Geç Kalkolitik Çağ esas olaylarının, Algaze, Stein ve Rothman'ın 1998-2001 yılları arasında yayınladıkları makalelerde Uruk yayılması olarak tanımladıkları ve halen tartışma konusu olan, Uruk Kültürü'nün Güney Mezopotamya'dan Kuzey Mezopotamya'ya ekonomik nedenlerle "akın etmesi" olarak düşünülmektedir.^[3] Sonuç olarak kazı çalışmalarına TAÇDAM'ın desteğinde, "Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi" çerçevesinde, Susan Pollock ve Reinhard Bernbeck başkanlığında^[4] 2002 yılında iki haftalık bir kazı çalışması yapılmıştır.^[2]

Höyüğün Geç Kalkolitik Çağ'da en yoğun yerleşimi gördüğü, özellikle Geç Obeyd Evresi'nde önemli bir nüfus yoğunluğuna ulaştığı görülmektedir.^[2] Bununla birlikte Yenice Yanı Höyüğü'nün küçük ölçekli ve merkezden bir hayli uzak bir yerleşim olduğu kabul edilmektedir.^[5] Genel olarak höyüğün Geç Kalkolitik Çağ'dan Demir Çağı'na kadar iskan gördüğü anlaşılmaktadır.^[6] Saptanan dört tabakadan üstteki ikisi Demir Çağı'na, alttaki ikisi ise Kalkolitik çağ'a tarihlenmektedir. Ancak ana toprağa ulaşılamaması nedeniyle ilk yerleşmenin tarihlendirmesi yapılamamıştır.^[7] Kazılarda ulaşılan en erken yerleşim, höyüğün kuzey yamacında açılmış olan A açmasının IV. katı olup Geç Kalkolitik Çağ'ın 1. evresine (Ubeyd sonu^[8]) tarihlenmiştir.^[9] Bir üst tabaka Geç Kalkolitik Çağ 2'ye tarihlenmekte olup bu evrede yerleşmenin küçüldüğü ileri sürülmektedir. Bu arada Geç Kalkolitik 3'ün erken devrelerine tarihlenen daha geç bir çanak çömlek topluluğunun bulunduğuna ilişkin kanıtlar da vardır.^[8]

Basamaklı olarak düzenlenen açmalarda Geç Obeyd'den Son Obeyd'e uzanan bir döneme ait olmak üzere çeşitli çanak çömlek buluntuları ele geçmiştir. Bu açmaların verdiği buluntular Suriye'nin "Kuralı" ve Hamam IVB, C tabakaları ile benzerlik göstermektedir. Söz konusu yerleşimler m. 4300 ile 4000 arasına tarihlendirilmiştir.^[3]

Kazı çalışmalarında değişik hammaddeler kullanılarak yapılmış çok sayıda obsidiyen alet bulunmuştur. Ama asıl ilginç olan, daha yeni tabakalarda kaba, çok geniş kaseler ve saplı çanaklar bulunmuşken daha eski tabakalarda küçük, karışık boyalı, iyi işçilik ürünü, geniş ağızlı büyük bardak ya da ağzı açık kase türü buluntular ele geçmesidir. Geç dönem kapları, hızlı ve dikkatsiz, özensiz bir üretimi göstermektedir. Geç dönemde yerleşim sakinlerinin büyük bir kaptan, toplu halde yemek yeme alışkanlığı edindikleri düşünülmektedir.^[3]

Kazılarda ele geçen çanak çömlek ve taş alet dışındaki küçük buluntular öğütme taşları, ağırşaklar ve az sayıda kemiktir. Ağırşaklar çok sayıda olmamakla birlikte Kalkolitik Çağ tabakalarda en çok ele geçen buluntu grubunu oluşturmaktadır. Buna göre bu yerleşimin dokumacılık alanında ciddi bir üretim düzeyi elde ettiği düşünülmektedir.^[10]

Kalkolitik Çağ tabakalarında ele geçen çanak çömlek el yapımı ya da yavaş dönen çarkta yapılma malzemeyken Demir Çağı tabakalarında bulunanların tümü hızlı çark yapımıdır.^[10] Bununla birlikte yerli üretim çanak çömleğin az olduğu, daha çok civar yerleşimlerden ithal edilen mal olduğu belirtilmektedir.^[11]

Geç Kalkolitik Çağ'ın 1. ve 2. evrelerinde sosyal ve ekonomik bir farklılığın olduğu, muhtemelen küçük bir seçkin sınıf ve onlar adına çalışan bir halk tabakasından oluşan bir toplumun söz konusu olduğundan söz edilmektedir.^[4] Bu tabakalara ait çanak çömlek buluntuları çok belirgin olarak iki gruba ayrılmaktadır. Boyalı kaplar ve içe çekik ağızlı kaselerle seri üretilmiş kaba yüzlü coba kaseler. Birinci grup ince seramiklerdir ve seçkin grup tarafından kullanılmış olan lüks mallar olmalıdır. Diğer grup ise "hükmedilen" insanların günlük kaplarıdır. Hatta işçilere ayni ödeme yapmak için kullanıldığı ileri sürülmektedir. Yine de bu yaklaşımları destekleyecek yeterlilikte kanıt bulunmuş değildir.^[12] Bu evreleri izleyen Geç Kalkolitik 3. evrede ise sosyal ve ekonomik yapıda bir "basitleşme" ifade edilmektedir.^[4] Bir başka ifadeyle başka yerleşimlerde sosyal ve politik karmaşıklık zaman içinde artarken Yenice Yanı'nda azalmıştır.^[11] Ayrıca bu evrede Uruk tarzı bir yapılanma izine rastlanmadığı ortaya konulmaktadır.^[4]

Kazılarda saptanan en erken yerleşim tabakasından, radyokarbon tarihleme yöntemi'nde kullanılabilecek tek bir buluntu ele geçmiştir ve bu buluntunun verdiği tarih yaklaşık olarak MÖ 4400-4200 tarihidir.^[8] Höyüğün 500 metre güneydoğusunda, Seyhan Çayı kıyısında Alt Paleolitik Çağ'a tarihlenen iki el baltası bulunmuştur. Bu buluntular, höyükte Kalkolitik yerleşmeden yüz binlerce yıl öncesinden beri insan yaşadığını göstermektedir.^[13]