Yekbûn
| Yekbûn | |
|---|---|
| Kuruluş | 1989 |
| Amaç | Sovyet Kürtlerine dair özerk kültür kuruluşlarının inşa edilmesi ve Sovyetler Birliği sınırları içerisinde bir Kürdistan otonomisi kurulması |
| Hizmet bölgesi | Sovyetler Birliği |
| Lider | Mehmet Babayev |
Yekbûn (Türkçe: Birlik), Sovyetler Birliği'nde Kürtler arasında kurulan ve Sovyetler Birliği sınırları içerisinde Kürt kültürünün özerk hale gelmesi ve bir Kürdistan otonomisi kurulması için faaliyet yürüten Kürt siyasi kuruluşu.
1980'li yıllardaki perestroyka politikalarının ardından Sovyet Kürtlerinin kültürel çabaları ve otonomi istekleri daha belirgin hale geldi. Tüm cumhuriyetlerde yaşayan Kürtler 1989 yılında Yekbûn adlı örgütte birleştiler ve Kürdistan Uyezdi'nin tekrar kurulması için çalışmalar yürüttüler. Sovyet yetkilileri den Kürt otonomisinin yeniden inşası konusunda çalışmalara başladı, ancak fikirsel ayrılıklar, Azeri-Ermeni çatışmaları, Türkiye'nin müdahalesi ve Sovyetler Birliği'nin dağılması gibi nedenlerden ötürü Kürt otonom bölgesi kurulamadı.
1989 yılındaki sayım sonuçlarına göre ülkede toplam 152.717 Kürt yaşamaktaydı.[1]
Yekbûn öncesi otonomi girişimleri
Sovyetler Birliği Komünist Partisi genel sekreteri Josef Stalin'in 1953'teki ölümü sonrasındaki dönemde Sovyet Kürtlerinin sürdürdüğü politikalar Orta Doğu ve Avrupa'da yaşayan Kürt diasporasıyla ilişkilerinin büyümesi ile birlikte daha geniş boyut kazandı. Geçmiş sürgün politikaları Kürt meselesine ilişkin özel bölgesel çözümler üretme fikirlerinin gelişmesine ve tartışılmasına katkıda bulundu.[2][3] Sovyet Kürt kurumlarının ortaya çıkışı üçüncü dünya ülkelerini etkilemek amacında olan dönemin Sovyet politikalarına bağlı olarak hızla arttı. 1961 başlarında aralarında Mehmet Babayev, Şamil Esgerov, Kanate Kurdo, Useynê Sadıkov, Zaarê Evdi Sadıkov, Sano Migiev, Mamed Tahirov, Temurê Aliyev, Mehmed Eziz, Hüseynê Nevo, Çerkezê Bako ve M. Abdullayev'in de olduğu Sovyetler Birliği'nin pek çok farklı cumhuriyetten gelen Kürt aktivistler "Kürt Özerk Bölgesi" olan Laçin merkezli otonom bölgenin yeniden inşası için görüşmeler yapmak amacıyla Moskova'ya gitti.[3][4] Başvuru metninde "Kızıl Kürdistan'ın yeniden inşası mümkün olmadığı takdirde Kazakistan arazisinde Kürt özerkliğinin oluşturulması" maddesi de vardı.[5] Heyeti kabul eden Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi yetkililerinden S. A. Panamaryov, İ. V. Vader ve K. N. Şumanskiy, Irak'ta Kürtler ile Araplar arasında savaş sürdüğü bir dönemde Sovyetler Birliği'nin kendi topraklarında bir Kürt otonomisi oluşturamayacaklarını, şayet böyle bir adım atılırsa dünya kamuoyu nezdinde Irak'taki isyanın Sovyetler tarafından planlanarak hayata geçirildiği ithamıyla karşı karşıya gelinebileceğini ifade etti. Bununla birlikte yetkililer Sovyet cumhuriyetlerinde kültürel otonomilere zemin hazırlama önerisinde bulundular ve Irak'taki savaşın bitmesinden sonra Kürdistan otonomisi konusunu ele alabileceklerini belirttiler. Otonomi talebi ayrıca Kruşçev'in çözülmesine yol açan Ermenistan-Azerbaycan arasındaki bölgesel ve tarihsel meselelerden kaynaklı düşmanlık gibi çeşitli durumlarla aynı döneme denk geldi. Zira 1963 başlarında Ermenistan Kürtlerinden bir grup Azerbaycan'da yeniden özerk bölgenin yaratılmasını talep etti ve parlamento başkanı Mehmed İskenderov ile görüşmeler gerçekleştirdi. Talepler açıkça reddedildi ve ek olarak Azerbaycan yönetiminde tedirginlik yarattı.[3][6] Sovyet Kürtleri Sovyetler Birliği döneminde kazanılan ulusal haklar ile 1930'larda ve 1940'larda yapılan zorunlu göç olgusu arasında denge politikası izlemek sağlamak zorunda kaldılar.[3]
Tarihçe
1980'li yıllarda ortaya çıkan perestroyka politikaları tarihsel araştırmaların hızlanmasına ve Sovyet Kürtleri arasında ulusal meseleye dair önceki dönemlere göre daha radikal tartışmaların ortaya çıkmasına yol açtı.[7][8][9] Bu dönemki tartışmalarda Sovyet Kürtleri arasında, Andropov Aralık 1982'deki bir konuşmasında yurt dışındaki kardeşleri olan Sovyet halklarıyla birlikte Kürtlerden de söz etmesi nedeniyle, Andropov'un Ortadoğu Kürtleri için bağımsızlık istemediği tartışmaları yapıldı.[10] Bu dönemde Sovyet Kürt aktivistleri Sovyetler Birliği dışında Kürt meselesine dair daha fazla dikkat çekmeye başladı. 25 Mayıs 1989 tarihinde Sovyetler Birliği parlamentosunun 1. Kurultayının gerçekleşeceğini öğrenen Mehmet Babayev, M. S. Mustafayev gibi bazı Sovyet Kürt aktivistleri kurultay öncesi Moskova'daki Puşkin Meydanı'nda miting yapmaya kararı verdi. Mart 1989'da Babeyev ve Mustafayev öncülüğünde Kazakistan'ın Aşıbulak köyünde Knyaze Eliyê Asik'in evinde toplantı düzenlendi. Toplantında "Yekbûn" adıyla kurulacak yeni oluşumun amaç ve hedefleri belirlenerek gerçekleştirilecek mitingin ayrıntıları konuşuldu.[11] 21 Mayıs 1989'da 9 Sovyet cumhuriyetinden gelen delegelerle birlikte "Yekbûn" adıyla Sovyetler Kürtleri birliği kuruldu. Yekbûn programında asimilasyonu önlemek için Kürt toplumsal ve kültürel organizasyonlarını birleştirmek, Kürtlerin yaşadığı bölgelerde il, kasaba ve köy Sovyetleri kurmak, kaldırılmış Kürt otonom bölgesi Kürdistan Uyezdi'ni yeniden inşa çalışmalarını sürdürmek ve tüm bunlar için Sovyetler Birliği parlamentosuna gerekli öneri ve tavsiyeleri yapmak gibi esasları kabul etti.[12] Bununla birlikte Kürdistan Uyezdi'nin bulunduğu arazilerde Kürt otonomisinin inşa edilmesi amacına ulaşılamazsa Sovyetler Birliği'nde yer alan herhangi bölgede Kürtlerin bir arada bulunduğu başka bir bölge için de görüşmeler yürütüldü.[13] Bu faaliyetler kapsamında tüm cumhuriyetlerde dergi çıkarma izni alan kurum, Kazakistan'ın başkenti Almatı'da 19 Eylül 1991 günü Kürdistan adlı gazete ile yayın hayatına başladı.[14] Ermeni Oryantalizm Enstitüsü Kürdoloji Bölüm Başkanı Şakro Mgoi "Kürt militanlığının ilerici dünyasını" anlatırken Sovyet yöneticilerin Kürtlere ilişkin uyguladığı politikaları sıkılıkla eleştiriyordu.[15] 1990'lı yıllarda Türkiye-PKK çatışmasının artması, buna paralel olarak gerçekleşen köy boşaltmaları, Saddam Hüseyin döneminde Irak'ta Kürtlere yönelik gerçekleşen askerî operasyonlar, Dağlık Karabağ bölgesinde Ermeniler ve Azeriler arasındaki gerilimler sonucu her iki cumhuriyette de Kürtlere yönelik şiddet eylemlerinin artması gibi durumlar, Kürt meselesinin iç meseleler halinden çıkıp ulusal bir soruna dönüşmesi fikriyle Sovyet Kürt aktivistlerinin birleşmesine yol açtı.[16] Bu durum Sovyetler Birliği dışından katılan Kürt militanların ve aydınların da yer aldığı Temmuz 1990'daki konferansta açıkça vurgulandı.[17] Bu dönemde Sovyet makamlara Orta Doğu'daki Kürtlere kayıtsız kalındığı eleştirilerini içeren çok sayıda mektup gönderildi.[18] 1989-1990 yılları arasında, Kazakistan, Kırgızistan, Orta Asya ve Transkafkasya'dan gelen Kürtler yoğun olarak Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlı Rostov Oblastı, Adige Cumhuriyeti, Krasnodar ve Stavropol'a göç etti.[19] 20 Eylül 1989'daki Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi genel toplantısında Kürt meselesi gündeme alındı.[20] 25-26 Eylül 1990 tarihleri arasında merkez komite kararı ile "SSCB Kürtleri: Tarih ve Günümüz Gerçekleri" isimli uluslararası konferans gerçekleştirildi. Marksizm-Leninizm Enstitüsü'nin Kürtlerin yaşadıkları ülkelerdeki şubelerinin katkısıyla yapılan konferansa Türkiye, İran, Irak, Suriye, Almanya ve Fransa'dan da Kürt temsilciler katıldı.[21] Konferansta söz alan Mehmet Babayev otonom bölgesinde ısrarcı olduklarını belirtti ve konuyla ilgili şu sözleri sarf etti;[22]
| “ | Eğer konferansımız SSCB Devlet Başkanlığı'ndan ve Sovyet hükûmetinden Kürt özertliğinin yeniden inşasını talep etmeyecek ise, burada yaptığımız söylev ve konuşmalar boşuna olacaktır. Yaşadığımız bunca sorundan ve olaydan sonra özerklik elde edemezsek Sovyetler Birliği'nde tümden yok oluşla karşı karşıya kalacağız. Sovyetler Birliği'nde özerkliği olmayan halk, halktan sayılmamaktadır. Bazı yoldaşlar şunu belirtiyorlar: Yaşadığımız çeşitli bölgelerde okullar açılsın, gazete yayınlansın ve ders kitapları basılsın. Bu, ekonomik açıdan ne bizim ne de devletin yararına değildir. Kürtler tüm Sovyetler Birliği'ne serpiştirilmiştir. Hiçbir ilde 300'den fazla Kürt ailesi bulunmamaktadır. Her yüz aile için okul mu kurulacak, bir gazete mi basılacak? Erivan'da basılan bir gazetenin diğer bölgelere 10-12 günde ulaştığını biliyoruz! | ” |
Yekbûn'un ısrarlı girişimleri sonucu Sovyet yetkililerden Kürt otonomisinin yeniden inşası konusunda devlet komisyonu kurma sözü alındı ve "Kürt Halkının Sorunları Üzerine" isimli Soyvet milletvekili Vitaliy Sobolev başkanlığında 8 parlamenter ve 4 Kürt temsilciden oluşan özel komisyon 20 Kasım 1990'da toplandı. Komisyonun görev olarak "arşiv belgelerini inceleyerek Kürt otonomisi hakkındaki gerçekleri ortaya çıkarmak ve Kürtlerin yaşadıkları cumhuriyetlerde araştırmalar yaparak Kürtlerin bir otonom cumhuriyete ihtiyaçlarının olup olmadığını tespit etmek" esasını benimsedi.[23] Mayıs 1991'de Mihail Gorbaçov'ın yardımcısı G. Revenkov Kürt otonom bölgesinin kurulmasına yönelik olumlu kanaatleri olduğununa dair şu açıklamada bulundu;[24]
| “ | Yoldaş Gorbaçov'un size selamları var. Kürdistan özerk bölgesinin yeniden inşasına yönelik çalışmalarınızı takdir ediyor. Şimdiden size Kızıl Kürdistan’ın kurulacağı müjdesini verebilirim. Birkaç ay içinde özerkliği ilan edeceğimizi umuyoruz. Bu mesele Azerbaycan yönetimiyle de konuşuldu. Bu süre içinde bölge halkını hazırlamamız gerekiyor. Kamuoyu yaratmak için devlet televizyonu ile Sovyet basınını iyi değerlendirmeye bakın. Farklı cumhuriyetlerde yaşayan soydaşlarınızı da hem hazırlayın hem de seferber edin. | ” |
Bu dönemde Yekbûn "otonomcular" ve "kültürcüler" olarak iki gruba ayrılmıştı. "Otonomcular" tek çözümün özerklik olduğunu savunurken, "kültürcüler" kültürel özerkliğinin savunulması gerektiğini ifade ettiler. Grup arasındaki keskin görüş ayrılıkları mücadelenin genel seyrini etkiledi.[25] Nitekim Sovyetler Birliği Yüksek Sovyeti yetkilisi Refik Nişanov Yekbûn heyetine, "Öncelikle Kızıl Kürdistan'ı canlandırma konusundaki görüşleriniz netleştirmeden bana gelmeyin, yoksa sorunu çözemeyiz." demiştir.[24] Tüm olumlu gelişmelere karşın; Yekbûn temsilcilerinin arasında fikirsel birliğin olmaması, kurulmak istenen otonominin Azeri-Ermeni çatışmalarının şiddetli hale geldiği bir coğrafyada bulunması, Türkiye hükûmetinin müdahaleleri ve Sovyetler Birliği'nin dağılması sonucunda Kürt otonom bölgesi kurulamadı.[24][26] 1992 yılında Vekil Mustafayev öncülüğünde kurulan Kafkasya Kürdistan Özgürlük Hareketi adlı grup Rusya ve Ermenistan'ın desteğini alarak Kızıl Kürdistan'ın kuruluşunu ilan etti, ancak başarılı olamadı.[27][28][not 1]
Notlar
- ^ Mustafayev konuyla ilgili 2014 yılında Rûdaw'a verdiği röportajda "Azerbaycan 1991'de Sovyet Rusya’dan ayrılıp bağımsızlığını ilan edince, parlamentosu da Türk olduklarını, dillerinin Türkçe olduğunu ve topraklarının da Türkiye’ye ait olduğunu duyurdu. Onların meşhur bir sözü var; “Tek millet, iki devlet” diye. Rusya ve Ermenistan bu durumdan rahatsız olunca bizden Kızıl Kürdistan’ı ilan etmemizi istediler ve silah dahi gereken her türlü desteği sağlayacaklarını belirtiler. ... Rusya kendi çıkarları için bir kez daha Kürtler’le dostane ilişkiler geliştirmek zorunda kaldı. Rusya kendi güvenliği için Azerbaycan ve Türkiye’ye komşu olmaktansa, Kızıl Kürdistan'a komşu olmayı tercih ediyordu. Ermenistan da Rusya'yla bağlantı için Kafkasya Kürdistanı'na ihtiyaç duyuyordu. .. 1992 yılında Kızıl Kürdistan'ı ilan ettiğimizde Laçin başkent oldu. Kelbecer, Gubedli, Zengile ve Cebrayil şehirleri de devletin sınırları içinde yer aldı. İki ay sonra Rusya'nın isteği üzerine Moskova'ya gittim. Dışişleri yetkisiyle, yapılabilecek yardım ve ilişkilerimiz hakkında bir toplantı yaptık." ifadelerini kullanmıştır.[29]
Kaynakça
Özel;
- ^ "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР" (Rusça). Demoscope.ru. 4 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020.
- ^ Bedirxan 2010, s. 84.
- ^ a b c d Peyrat 2019, s. 53.
- ^ Bedirxan 2010, s. 85, 87-88.
- ^ Bedirxan 2010, s. 86.
- ^ Bedirxan, 2010 & 88.
- ^ Bedirxan 2010, s. 79.
- ^ Grojean, Olivier (2017). La révolution kurde: Le PKK et la fabrique d'une utopie. La Découverte (Fransızca). La Découverte. ISBN 9782707188472.
- ^ Balcı, Ali (2017). The PKK-Kurdistan Workers’ Party’s Regional Politics: During and After the Cold War (İngilizce). Palgrave Macmillan. ISBN 978-3319422183.
- ^ Vanly 2005, s. 167.
- ^ Bedirxan 2010, s. 90.
- ^ Bedirxan 2010, s. 61.
- ^ Bedirxan 2010, s. 69.
- ^ Bedirxan 2010, s. 61-62.
- ^ Nodar, Mosaki (2016). "O vystuplenii Sh.Kh. Mgoi po kurdskoj probleme v Sirii v 1987 godu". Vostochnyj Arkhiv (Rusça). 2 (34). s. 89-95.
- ^ van Bruinessen, Martin (14-18 Ekim 1995). "The Impact of the Dissolution of the Soviet Union on the Kurds" (İngilizce). Saint Petersburg: International Conference on Islam and Ethnicity in Central Asia.
- ^ Bugaj, N. F.; Broev, T. M.; Broev, R. M. (1993). Sovetskie Kurdy (Rusça). Moskova: Vremja peremen.
- ^ Peyrat 2019, s. 54.
- ^ Akbulak, Emrah (7 Mayıs 2016). "Erivan'da önce Kürtler vardı". Rudaw. 15 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020.
- ^ Bedirxan 2010, s. 63.
- ^ Bedirxan 2010, s. 65.
- ^ Bedirxan 2010, s. 65-66.
- ^ Bedirxan 2010, s. 67.
- ^ a b c Bulut, Faik. "1991'de Özerk Kızıl Kürdistan'a Türkiye nasıl engel oldu?". Gazete Duvar. 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020.
- ^ Bedirxan 2010, s. 68.
- ^ Bedirxan 2010, s. 68, 90.
- ^ Yalın, İhsan (20 Nisan 2019). "Kızıl Kürdistan'ın kurucusu yaşamını yitirdi". K24. 23 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
- ^ Omer, Tekdemir (2016). "International Politics of the Kurds and Russian Intervention in the Middle East" (PDF). International Affairs Forum Winter 2016 (İngilizce). s. 131-136. 4 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
In 1992, with the assistance of Russia and Armenia, the president of the Caucasian Kurdistan Freedom Movement, Wekil Mustafayev, proclaimed the reformation of Red Kurdistan in Lachin during the Nagorno-Karabakh War between Armenia and Azerbaijan.
- ^ Mihemed, Xoşewi (23 Ağustos 2014). "Wekil Mustafayev'in yaşama sebebi: Kızıl Kürdistan". Rûdaw. 8 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
- Genel;
- Bedirxan, Ezîzê Ziyo (2010). Kızıl Kürdistan. Pêrî Yayınları. ISBN 9789759010560.
- Peyrat, Etienne Forestier (2019). "1940'ladan 1980'lere Kürtlere Yönelik Sovyet Dış Politikası ve Sovyet Kürt Aktivizmi" (PDF). Kürt Tarihi, 38. ISSN 2147-2491. 14 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020.
- Vanly, Ismet Chériff (2005). Kreyenbroek, Philip G.; Sperl, Stefan (Ed.). The Kurds: A Contemporary Overview / The Kurds in the Soviet Union. Routledge. ISBN 9781134907663.
