Yeşilırmak Deltası

Yeşilırmak Deltası ya da Çarşamba Ovası, Samsun'da, Karadeniz'e dökülen Yeşilırmak'ın oluşturduğu delta. Çarşamba ve Terme ilçelerinin kurulu olduğu delta 90.000 km²'lik alanı ile Karadeniz'in en büyük deltasıdır.^[1]

Delta güneyde eski, kuzeyde ise yeni alüvyonlardan oluşmuştur. Eski alüvyonlar, delta güneyindeki dağlık alanın kuzey yamaçlarından başlamakta olup, denizden 60-70 metre kadar yüksekte bulunmaktadır. Bu eski deltanın yüzeyi kuzeye doğru eğimlidir. Eğim, yeni delta daha azdır (%0,1). O halde eski delta, Karadeniz’in şimdikinden daha alçakta bulunduğu bir kaide düzeyine göre oluşmuştur. Bugün ise, akarsularla oldukça derin bir şekilde yarılmıştır. Yeşilırmak’ın bizzat kendisi de bu eski alüvyonları yararak akmaktadır.

Delta, bugün Cıva burnundan Karadeniz’e dökülen Yeşilırmak’ın kuaterner esnasında sık sık yatak değiştirmesi sonucunda bugünkü şeklini almıştır. Yeşilırmak’ın oluşumu her ne kadar eski kuaternere dayanıyorsa da, gelişimi ve bugünkü şeklini alması, kuaternerin son devirlerine rastlamaktadır. Bunda en önemli etken İ. Atalay’a göre, en fazla katı malzeme taşıyan bir akarsu olmasından, denizin sığlığından ve akıntıların etkisiz olmasından dolayıdır. Aslında akıntının etkisi, getirilen malzemeyi yok edecek durumda olmadığı için, büyük bir önem taşımamaktadır.

Delta (Çarşamba ovası), H.İNANDIK tarafından detaylı bir şekilde incelenmiştir (1957). Araştırıcıya göre bu, başlıca iki bölümden oluşmaktadır: 1. kuzeydeki bugünkü delta, 2. güneydeki eski delta. Eski delta (1. Delta) muhtemelen mindel ve rıss glasyosyonu esasında, denizi şimdikinden daha aşağı olduğu devrelerde belirtmeye başlamış olmalıdır. Bunu ve son glayasyonu takiben, post-glasiyelde denizin yükselmesine paralel olarak, kuzeydeki bugünkü yeni delta yani Çarşamba ovası ortaya çıkmıştır. Yeşilırmak’ın getirdiği bol malzemenin, deltanın bir an önce oluşmasında çok önemli rolü olmuştur.

Sonuncusunun kalıntılarına bugün 60-70 metre yüksekliklerde rastlanmaktadır. Ancak, son senelerde M.ARDOS’un yaptığı bir etüt sonucunda, bunun eski deltaya değil, bir aşınım düzlüğüne, muhtemelen villafranşiyene ait olduğu ortaya çıkmıştır. Bu seviyeye ait depolar, bugün ayrılmaz durumdadırlar. Aşınım yüzeyinin depolarını oluşturan elemanların büyük bir kısmını, çevreden koparılıp getirilmiş çakıllar teşkil etmektedir. Esasen, 60-70m’lik seviyeler, sadece bu kesimde değil, Karadeniz kıyı zonunun pek çok yerlerinde ortaya çıkmaktadır: Akçakoca (N. yalçıner-Pekcan,1979),Trabzon (A.Ardel,1963 ve 1968,O.Erol,1968), iğne ada(A.Kurter,1964),Şile, Rize, Arhavi, Sinop(E.Akkan,1975)

Delta, oluşumuna muhtemelen orta kuaternerde, denizin şimdikinden daha aşağı düzeyde bulunduğu bir devrede başlamıştır. Gelişimi ise port-glasyal safhada oluşmuştur ve günümüzde de halen devam etmektedir. Bataklıklar, göller, kopuk menderes halkaları vs. bunu kanıtlamaktadır. Delta eğimi %0,1 kadardır.^[2]

Deltanın çoğunluğu kanallarla kurutularak tarım alanına çevrilmiştir. Doğal sulak alanlar doğu kısmında Akgöl ve Simenlik Gölü'nün bulunduğu alandır. Deltanın batısında ve orta kısmında Dumanlı, Gagalı, Ahubaba ve Akçasaz göl/lagünleri bulunur.^[1] Cıva Burnu ve Çaltı Burnu deltanın önemli çıkıntılarıdı

Samsun iline bağlı Çarşamba ilçesinin birkaç kilometre kuzeyinde Karadeniz’e sularını boşaltan Yeşilırmak, burada kendisine oldukça büyük bir delta oluşturmuştur. Üzerinde, özellikle H.İNANDIK’ın detaylı etütleri yaptığı (1957) deltanın alnı yaklaşık 600 km²’ye kadar olup burada mısır, tütün, çay gibi ziraat yapılmaktadır.^[3]

Delta alanda kuluçkaya yatan alaca balıkçıl ile kışı burada geçiren kadife ördek ve macar ördeği sebebiyle özel koruma alanı ilan edilmiştir. Çeltikçi, gece balıkçılı, balaban, saz delicesi, uzunbacak, ırmak bülbülü ve küçük ak balıkçıl deltada üreyen diğer kuşlardır. Yeşilbaş ördek, elmabaş patka, kılkuyruk ve çamurcun kışı ovada geçirir.

Deltada 3355 hektarlık Gölardı Simenlik Yaban Hayatı Geliştirme Sahası bulunur. 199 yılından itibaren Gelemen Sülün Üreme İstasyonundan doğaya sülün salınmaktadır.^[4]

Verimli alüvyon topraklara sahip deltada yoğun olarak tarım yapılmaktadır. Tarım amacıyla yollar açılmış, köyler kurulmuştur. Sulak alanlarda kavak yetiştirilir. Terme dünyanın ikinci büyük kavak yetiştirme alanıdır.^[5] Ovada fındık, tütün, mısır, sebze, ayçiçeği, soya ve meyve üretilir. Deltaya yakın alanda yapılan barajlar kıyının gerilemesine neden olmuştur. Yeşilırmak'ın taşıdığı sedimentler barajlarda biriktiği için delta küçülmektedir.^[6]

Simenlik Gölü ve Akgöl 1900 km² olan alanının ancak 200 km²'si sulak alan olarak kalmıştır. Bu göller eski bir koyun 500 m genişliğinde kıyı oku ile denizden ayrılmasıyla oluşmuştur. Göllerin bir kanal vasıtasıyla deniz ile bağlantısı sağlanır. Tarım alanlarının fazla sularını boşaltan kanallar göllere alüvyon taşıyarak yavaş yavaş dolmalarına sebep olmaktadır. Bir zaman sonra göller tamamen kuruyacaktır.^[7]

Nehrin üzerinde barajlar (Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu barajları) yapılmış, suyun doğal akışı bozulmuştur. 1970 yılında 16.000 km²alan ıslah edilmiş, 1992-96 arasında 20.000 km² alanda drenaj çalışması yapılmıştır. 1970'li yıllardan sonra 70.000 km² alan yerleşme ve tarımda kullanmak amacıyla ıslah edilmiştir.

Deltanın iç kısımlarında bulunan göller (Kuş Gölü ve Dipsiz Göl) tamamen kurutulmuştur. Karaboğaz Deresi'nin yönü değiştirilmiş, beslenmesi zayıflayan Simenlik Gölü küçülerek ikiye bölünmüştür.

Kumul hareketlerini engellemek amacı ile dikilen çamlar kumul bitkilerine zarar vermektedir. Bataklıklara dikilen kızılağaç ve söğütler habitat üzerinde baskı oluşturmaktadır. Yoğun saz kesimi kuşların kuluçka alanlarına zarar vermektedir. Yaban hayatı geliştirme sahasında avlanmak yasak olmasına rağmen kaçak avcılık yapılmaktadır.

Deltada koruma alanı yakınlarına Samsun Çarşamba Havalimanı inşa edilmiştir.