Yeşaya Kitabı

Yahudilik

Yeşaya kitabı (İbranice:  ספר ישעיה, Sefer Yeşaya), Tanah'taki Son Peygamberlerin ilk kitabıdır; bu kitabın ardından Hezekiel, Yeremya ve Oniki küçük peygamber kitapları gelir. Hristiyanlıktaki Eski Ahit'te ise bu sıralama biraz farklıdır.

Kitapta 66 konu bulunur. İlk 39 konu günahkar Yehuda Krallığı'nın ve Tanrı'ya karşı gelen her ulusun yıkılacağı kehanetinde bulunurken son 27 konu Tanrı'nın ihtişamı altında İsrail ulusuna ait yeni bir krallık kurulacağı kehanetinde bulunur;^[1] bu bölümde Uşak ezgileri, İsrail ulusuyla ilgili dört farklı pasaj ve Hristiyanlığa göre İsa ile ilgili önceden verilen haberler bulunur.

Geleneğe göre kitabı Yeşaya'nın kendisi yazmıştır fakat bir asırı aşkın bir süredir uzmanlar kitabı üç ana bölümde ele alır: Proto-Yeşaya (1 ila 39. konular), MÖ 8. yüzyıldaki peygamberin sözlerini içerir ve MÖ 7. yüzyıldaki genişlemeden bahseder; Deutero-Yeşaya (40 ila 55. konular), MÖ 6. yüzyılda Babil Sürgünü sırasında yaşamış bir yazar tarafından yazılmış; ve Trito-Yeşaya (56 ila 66. konular), sürgünden kısa bir süre sonra Kudüs'te muhtemelen birden çok yazar tarafından yazılmıştır.^[1][2][3][4]

Var olan en eski Yeşaya kitabı, İsa'dan bir asır önce yazılmış Ölü Deniz parşömenleri arasından çıkmıştır. Kitabın İngilizce tercümelerinin baz aldığı Masoretik versiyon ile aynıdır.^[5] Ölü Deniz parşömenleri içinde en popüler peygamber Yeşaya'dır; Kumran'dan 21 kopya tomar çıkarılmıştır.

Yahudilik ve Hristiyanlık inancına göre kitabın tamamı MÖ 8. yüzyılda Yeşaya tarafından yazılmıştır, fakat 19. yüzyılın sonlarından bu yana uzmanlar bu kitabın tek bir yazar tarafından yazılmış olamayacağını dile getirmektedir.^[6] Bu sonuca varılmasının başlıca sebepleri şöyledir:^[7]

• Kehanet → Yeşaya 40-66 arasında yazılan pasajlardaki, zamanın süper gücü Babil'in yükselişi, Kudüs'ün yıkılışı, Büyük Kiros'un yükselişi ve Büyük Kiros'un Babil'i yok etmesi gibi olaylar Yeşaya'nın yaşamından sonra gerçekleşmiştir.^[8]
• Anonimlik → Yeşaya'nın ismi 39. konudan itibaren kullanılmamaya başlanmıştır.
• Tarz → 40. konudan sonra teoloji ve tarzda ani değişiklikler görülür;^[9] bir bölümde kullanılan çeşitli kilit kelime ve cümleler diğer bölümlerde kullanılmamaktadır.^[10]
• Tarihsel durum → Tarihsel durum üç aşamadan geçmektedir: 1 ila 39. konular arasında peygamber dinden çıkan İsrailoğullarının yargılanmasından bahseder; 40 ila 55. konular arasında Kudüs'ün ve Tapınağın yıkılması olmuş bitmiş bir olay gibi anlatılır ve bu zamanda Babil'in yıkılmasının an meselesi olduğu belirtilir; 56 ila 66. konularda ise Babil'in yıkılışı geçmişte kalmıştır.^[10]

Bu nedenle uzmanlar kitabı üç bölüme ayırırlar:^[11]

• 1 ila 39. konular (Birinci Yeşaya, Proto-Yeşaya veya Orijinal Yeşaya): MÖ 740 ile MÖ 687 yılları arasında Kudüs'te çalışan Yeşaya'nın orijinal çalışmasıdır.^[12]
• 40 ila 55. konular (İkinci Yeşaya veya Deutero-Yeşaya): Babil Sürgünü'nün son yıllarında Babil'de yaşamış ve kim olduğu bilinmeyen bir yazar tarafından yazılmıştır.^[11]
• 56 ila 66. konular (Üçüncü Yeşaya veya Trito-Yeşaya): Babil'den dönüşün hemen ardından, Yeşaya'nın çalışmalarına devam etmek amacıyla Yeşaya takipçisi biri tarafından yazılmıştır.^[11] Bu bölüm yeni cennet ve yeni dünya vizyonlarını içerir.^[12] Bazı uzmanlara göre bu bölüm Deutero-Yeşayacılar tarafından Babil'in yıkılmasından sonra yazılmıştır.^[4]

Bu durum, sürgün öncesi, sürgün sırası ve sürgün sonrasında yazılan materyallerin kişileri yanıltıcı olduğunu, her üç aşamada da düzenlemeler yapıldığını ima etmektedir.^[13] Deutero-Yeşaya ve Trito-Yeşaya kitaplarının orijinal Yeşaya kitabına nasıl eklendiği belirsizdir; bu konuyla ilgili iki teori bulunur: Ya Deutero-Yeşaya, Proto-Yeşaya'nın devamı olarak yazılmıştır ya da bağımsız yazılan sonraki bölümler sonradan ünlü Yeşaya kitabına eklenmiştir.^[14]

Aşağıdaki liste Margaret Barker'ın Yeşaya yorumundan alınmıştır:^[15]

• Konu - 1: çeşitli şiirler; muhtemelen kitap son halini aldıktan sonra giriş bölümü olarak derlenmiştir
• Konu - 2-12: MÖ 8. yüzyılın sonlarında Asurluların Suriye-Filistini'ne genişlemesiyle Yehuda ve Kudüs ile ilgili kehanetleri
• Konu - 13-23: uluslara karşı kehanetler
• Konu - 24-27: "Yeşaya kıyameti"
• Konu - 28-31: MÖ 8. yüzyıl kriziyle ilgili daha da kehanetler
• Konu - 32-33: krallıkla ilgili kehanetler
• Konu - 34: Yehuda'nın güney komşusu olan Edom'a karşı kehanetler
• Konu - 35: İsrail'in kurtuluşu için kehanetler
• Konu - 36-39: Asur krizi zamanında Yeşaya ile ilgili hikâyeler

Yeşaya'nın peygamber olarak ilk önemli hareketi, Ahaz hakimiyetindeki Yehuda Krallığı, İkinci İsrail Krallığı ve zamanın ezici emperyal gücü Aram Şam merkezli Asurluların saldırılarına maruz kalıp ayaklanınca gerçekleşti. Ahaz, Yeşaya'nın tavsiyesine uymayıp, Tanrı'ya sığınacağına Asurlulara sığındı ve onların uydu devleti oldu. Kuzeydeki İsrail sürekli olarak Asurlular tarafından harabedildi. ~MÖ 715'te Ahaz'ın ölümünden sonra oğlu Hezekiya, Yeşaya tarafından tehlikeli kabul edilen bir politikayı tercih etti, Asur kontrolü altındaki Edom'a ve Filist şehirlerine savaş ilan etti. Yeşaya, Yehuda'yı, İsrail'in dikkate almadığı kaderi yaşamaması için uyardı. En nihayetinde Hezekiya Asurlulara karşı ayaklandı ve Yeşaya ülkenin Asur orduları tarafından kırıp geçerileceğini öngördü. Ardından Hezekiya, Yeşaya'nın tavsiyesini dikkate alıp Tanrı'ya sığındı ve böylece Kudüs kurtarıldı.^[13]

Proto-Yeşaya, şiirsel ve düzyazı pasajlarla bölünmüştür; bugünün popüler teorisine göre, şiirsel kısımlar Yeşaya'nın kehanetlerini, düzyası kısımları ise MÖ 7. yüzyılda gerçekleşen Yoşiya kortundaki "söylev"leri temsil etmektedir.^[5] 7 ila 21. konular ve 36 ila 39. konula Krallar kitabında da yer almaktadır fakat hangi kitabın hangi kitaptan alıntı yaptığı bilinmemektedir.^[5] 24 ila 27. konular "Yeşaya kıyameti" olarak bilinir^[16][17] fakat bu kısmın Yeşaya zamanından çok sonraları başka bir yazarın eseri olduğu düşünülür.^[5]

1 ila 5. konular ve 28 ila 29. konular Yehuda'ya karşı kehanet yargılarıdır. Yehuda, Tanrı ile antlaşma yapıldığından kendisinin güvencede olduğunu zannetmektedir. Fakat Tanrı (Yeşaya aracılığıyla) Yehuda'ya, Tanrı'nın kurallarına karşı gelip diğer tanrılara ibadet edilip adaletsizlik ve vahşet yapıldığı zaman antlaşmanın bozulacağını ve antlaşmanın onları koruyamayacağını söyledi. 6. konu Yeşaya'nın Tanrı'nın bir peygamberi olduğunu açıklar ve 7 ila 23. konular Yehuda'nın düşmanları ile ilgili kehanetleri kapsar. 24 ila 34. konular, karakterize etmek için biraz karışıktır fakat genelde "Mesih" ve Tanrı tarafından atanan mesihin yöneteceği adil ve dürüst bir ülkenin kehanetlerini içerir. 36 ila 39. konularda Hezekiya'nın Asurlulara karşı zaferinden ve Tanrı'ya olan bağlılığından bahseder. Hezekiya'yı, Babil asi presinin temsilcilerinin ziyaret etmesi sebebiyle Yeşaya'nın Babil Sürgünü kehanetinde bulunmasıyla son bulur.

Proto-Yeşaya'nın bitişinin ardından, Deutero-Yeşaya başlamadan önce iki adet kriz gerçekleşti:

1. MÖ 7. yüzyılın sonlarına doğru Asurlular aniden düşüşe geçip onların yerini bölgedeki yeni süper güç Babilliler aldı; bu zamanda Yoşiya krallığındaki Yehuda'daki tapınakta politeist kült unsurları kaldırılıp resmi dinde Tesniyeci merkezli reformlar yapıldı.
2. Kraliyet sınıfı, rahipler ve diğer elit tabaka, MÖ 586'da Kudüs'ün Babilliler tarafından yıkılmasından sonra sürgüne gönderildi.

Deutero-Yeşaya'daki kehanetlerin azınlık olan ikinci maddedeki kişiler için yapıldığı düşünülmektedir; sıradan halkın çoğunluğu hala Yehuda'da yaşamaktaydı.

MÖ 6. yüzyılın ortalarında Babil'in kralı Nabonidus'tu. Babil'in resmi tanrısı Marduk'un güçlü rahiplerini soyutladı ve Harran'ın tanrısı olan Sin'e yöneldi fakat şehire ve önemli seremonilere karşı uzun süreli ihmallerde bulundu. Ayrıca, önce Medler ardından Büyük Kiros altındaki yeni güçlü düşmanlar olan Perslerin yükselişini de dikkate almadı. MÖ 550'de Kiros Medleri yendi ve Marduk rahipleriyle ittifak kurdu bunun ardından Babil'in düşüşü Persler için ciddi bir olasılığa dönüştü. Bu olaylar Deutero-Yeşaya'nın ilk kehanetleridir. 49 ila 55. konular muhtemelen biraz daha sonraları yani Babil Kiros'a yenik düştükten sonra Yahudilerin Kudüs'e dönme ihtimali doğduğu zaman yazılmıştır.^[18]

Deutero-Yeşaya, İsrail'in Babil'den kurtulacağı ve Tanrı'nın onlara vadettiği toprakları restore edeceği kehanetinde bulunur. Hem milli hem evrensel bir tanrı olan Yehova için Yahudilerin seçilmiş halk olduğunu yineler (46:9). Tanah'ta "Koreş" olarak adlandırılan Büyük Kiros'un mesih olduğu ve onun sayesinde Babil'in yıkılıp İsrail'e dönüleceği bildirilir (45:1). Diğer konular Siyon'un gelecekteki zafer vizyonlarıyla ilgilidir. Özellikle 53. konuda adı geçen "acı çeken uşak" muhtemelen İsrail için kullanılan bir metafordur fakat Hristiyanlıkta bu İsa'nın mesih olduğu kehaneti olarak yorumlanır.^[19]

40 ila 55. konular iki bölümden oluşur; 40-48 arası Kiros'un yükselişine odaklanırken, 49-55 arasında Siyon, Tanrı'nın önce feragat ettiği ardından tekrar kabul ettiği karısı olarak anlatılır. Kiros ile ilgili konular tarz ve tema olarak Kiros Silindiri'ne benzer. Deutero-Yeşaya'nın, Kiros ve destekçilerinin kullandığı, tanrı Marduk tarafından Babillileri yok etmek için Kiros'un seçildiği propagandasının etkisi altında olma ihtimali mevcuttur.^[18]

Deutero-Yeşaya'da "Yehova'nın uşağı ezgisi" ile ilgili dört pasaj bulunur:

1. Yeşaya 42:1-4: Uşak, seçilmiş olandır, kendisine dünyaya adalet getirmesi için Ruh verilmiştir
2. Yeşaya 49:1-6: Uşak, bütün dünyaya konuşmaktadır ve kendisinin doğmadan önce dahi Tanrı tarafından seçildiğini bildirmektedir
3. Yeşaya 50:4-11: Uşak, fiziksel zulümler olsa dahi ilahi yardım sayesinde kendisine güveni olduğunu aktarır
4. Yeşaya 52:13-53:12: Uşağın acı çekişi anlatılır; masumiyetine rağmen "kesilmeye götürülen bir koyundur".

"Yehova'nın uşağı"nın tanımı üç şekilde açıklanabilir:

1. Tanrı tarafından seçilmiş, geleceğin mesihsi figürü olarak belirlenen, Musa, Hezekiya, Yoşiya, Koreş gibi bireylerdir
2. Yeşaya 49:3'te de görüldüğü gibi, İsrail ulusunun kişileştirilmiş halidir
3. Proto-Yeşaya'nın bir kalıntısı olup sürgünden sonraki restore edilmiş İsrail'dir(46:3).^[20]

İbranice yazıtlardaki açıkça monoteizm ifadesi Yeşaya 44:6'da kullanılmıştır: "İlk ve son benim. Benden başka Tanrı yoktur". Yeşaya 44:9-20'de put yapıp tapan demirci ve marangoz gibi kişiler alaya alınmaktadır. Daha önce diğer tanrılara üstünlüğünü ıspatlayan Yehova, Deutero-Yeşaya'da dünyanın tek tanısıdır. Bu monoteizm modeli, sürgün sonrası Yahudiliğin karakteristik özelliğini ve Hristiyanlık ile İslam'ın temelini oluşturmaktadır.^[21]

Deutero-Yeşaya'nın merkezi teması yeni Çıkış'tır (İsrail ulusunun sürgünden çıkıp Kudüs'e dönmesi). Yazar, Yahova önderliğinde Siyon'a (Yehuda'ya) ayinsel bir dönüşü hayal etmektedir. Bu temanın önemine, Deutero-Yeşaya'nın başlangıç (40:3-5) ve son (55:12-13) bölümlerinde değinilmiştir. Bu "Çıkış", yeni unsurlar ekenerek, sürekli olarak İsrailoğullarının Mısır'dan "Çıkış" yapıp ilahi önderlik aracılığıyla Kenan topraklarına girişiyle ilintilendirilmiştir. Bu oluşturulan bağların bazıları şöyledir:

• Mısır'dan çıkış "aceleyle" yapılmıştır (Tesniye 16:3) fakat yeni Çıkış'ta "acele etmeyerek" çıkılmıştır (Yeşaya 52:12)
• Mısır'dan çıkıp Kenan topraklarına gitmek için yapılan ilk Çıkış'ta "korkunç çöllerden ve kurak topraklardan" geçildi (Tesniye 8:15) yeni Çıkış'ya ise Babil ile vadedilmiş topraklar arasındaki yol cennete dönüştü, yolun düzgün olması için dağlar alçaldı ve vadiler yükseldi (Yeşaya 40:4).
• İlk Çıkış'ta su nadir bulunuyordu ve o da Tanrı tarafından tedarik edilmekteydi. Yeni Çıkış'ta ise çöller su havuzları ve pınarlarla doluydu (Yeşaya 41:18).^[22]

Perslerin kralı Büyük Kiros, Babil'i MÖ 539'da fethetti. Yaptığı ilk işlerden biri, aralarında Yahudilerin de bulunduğu sürgüne gönderilen halkların anavatanlarına dönmesine izin vermek oldu. MÖ 515'e kadar Yahudiler (en azından bir kısmı) Kudüs'e geri döndü ve MÖ 515'te Tapınağı tekrar inşa etti. Fakat bu dönüş sorunsuz olmadı: geri dönüş yapan Yahudiler, bölgede halihazırda yaşayan Yahudilerin toprakların sahibi olduğunu gördü ve bu iki grup arasında anlaşmazlık baş gösterdi; bir diğer anlaşmazlık ise kurulacak olan hükûmetin şekli ile ilgiliydi. Bu konular Triro-Yeşaya'nın arka planını oluşturur. Bu bölüm muhtemelen bir kişiden ziyade Deutero-Yeşaya etkisi altında olan birden fazla takipçinin eseridir.

Trito-Yeşaya'da bir bütünlük söz konusu değildir. Uzmanlara göre, farklı zamanlarda farklı amaçlarla yazılmış yaklaşık on iki farklı pasajdan oluşup,^[23] içinde Birinci Tapınak dönemine ait materyaller de bulunduruyor olabilmektedir^[13] İçeriği, uyum sağlayacak şekilde farklı hikâyelerden oluşur: günahın itirafı ve Tanrı'nın gazabı sonsuza dek sürmesin diye yalvarma hikâyesi (63:7 - 64:11); Tanrı için bir tapınağa ihtiyaç olmadığı çünkü onun tahtının cennet ve dünyanın onun ayak taburesi olduğunu anlatan bir şiir (66:1-2); cemaate kabul edilme şartlarıyla ilgili pasajlar; günahlar, becerisizlik ve pagaizm ile ilgili şikayetler; "dürüst"ler ile "günahkar"lar arasındaki farklılıkları anlatan pasajlar bulunur.^[23]

Eski Ahit'ten, Tevrat dışında alıntı yapılan en çok yer Yeşaya kitabıdır.^[24] Hristiyanlık için en önemli yerlerden biri Yeşaya 7:14'tür çünkü burada peygamber, kral Ahaz'a Tanrı'nın Yehuda'yı İsrail ve Suriye'den koruyacağına ve bunun delili olarak İmmanuel ("Tanrı bizimle") adında bir çocuk doğacağı söylenmektedir. İbranicedeki imla gereği hamile olan "genç kadın"ın bakire olmadığı anlaşılır,^[25] fakat Yunanca konuşan 1.yy'daki Matta 1:23'ün yazarının kehanet tercümesine göre mesihin doğacağı kadın bakiredir.

Önemli bir başka pasaj da, İsrail'in sürgünden çıkıp, Babil tanrılarına karşı muzaffer olan Yehova önderliğinde, yeni yapılmış yolda Kudüs'e gidildiğini anlatan 40:3-5'tir. Her dört İncil'inde içerdiği bu hikâye Yahya ve İsa ile bağdaştırılır.^[26]

Yeşaya 52:13-53:12'deki "Acı çeken uşak" ezgisi ilk Hristiyanlar tarafından İsa'nın ölümü ve yükselişi olarak yorumlanmıştır ve görünüşe göre İsa da bu rolü kabul etmiştir (Luka 4:17-21)^[18]

• Yeşaya
• Nevi'im
• Maher-Şalal-Haş-Baz

• Barker, Margaret (2003). "Isaiah". James D. G. Dunn and John William Rogerson (Ed.). Eerdmans Commentary on the Bible. Eerdmans. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 
• Goldingay, John (2005). The message of Isaiah 40-55: a literary-theological commentary. Continuum International Publishing Group. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 
• Sweeney, Marvin A (1996). Isaiah 1-39: with an introduction to prophetic literature. Eerdmans. 
• Williamson, H.G.M (1994). The Book Called Isaiah: Deutero-Isaiah's role in composition and redaction. Oxford University Press. 26 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 
• Blenkinsopp, Joseph (2000). Isaiah 1-39: A new translation with introduction and commentary. Anchor Bible. 19. New York: Doubleday. ISBN 0385497164. 

• Blenkinsopp, Joseph (2002). Isaiah 40-55: A new translation with introduction and commentary. Anchor Bible. 19A. New York: Doubleday. ISBN 0385497172. 

• Blenkinsopp, Joseph (2003). Isaiah 56-66: A new translation with introduction and commentary. Anchor Bible. 19B. New York: Doubleday. ISBN 0385501749. 

• Broyles, Craig C. and Evans, Craig A., (Ed.) (1997). Writing and reading the scroll of Isaiah: Studies of an interpretative tradition. Supplements to Vetus Testamentum. 70,1. Leiden, New York, Kŏln: Brill. ISBN 90-04-10936-6. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. KB1 bakım: Birden fazla ad: editör listesi (link)

• Childs, Brevard S. (2000). Isaiah. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. ISBN 0664221432. 4 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Smith, Paul Allan (1995). Rhetoric and redaction in Trito-Isaiah: the structure, growth, and authorship of Isaiah 56-66. Leiden and New York: Brill. ISBN 9004103066. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Williamson, H.G.M (1994). The Book Called Isaiah. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-826360-9. 22 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Brettler, Marc Zvi (2005). How to read the Bible. Philadelphia: Jewish Publication Society. ISBN 978-0-8276-0775-0. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Brueggemann, Walter (2003). An introduction to the Old Testament: the canon and Christian imagination. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox. ISBN 978-0-664-22412-7. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Cohn-Sherbok, Dan (1996). The Hebrew Bible. Londra: Cassell. ISBN 0-304-33702-1. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Le Sor, William Sanford; ve diğerleri., (Ed.) (1996). Old Testament survey: the message, form, and background of the Old Testament. 2nd. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. ISBN 0-8028-3788-3. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. KB1 bakım: Diğerlerinin yanlış kullanımı (link)

• Lemche, Niels Peter (2008). The Old Testament between theology and history: a critical survey. Lousiville, Kentucky: Westminster John Knox Press. ISBN 9780664232450. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Levin, Christoph (2005). The Old testament: a brief introduction. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-11394-7. 6 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• McKenzie, Steven L.; Graham, M.P. (1998). The Hebrew Bible today: an introduction to critical issues. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. ISBN 0-664-25652-X. 11 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2011. 

• Book of Isaiah5 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Hebrew) side-by-side with English)
• Book of Isaiah17 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (English translation [with Rashi's commentary] at Chabad.org)
• Bible Gateway16 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Introduction to the book of Isaiah15 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from the NIV Study Bible
• Was She, or Was She not "A Virgin"?28 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Messiah Truth