Yazılıkaya

Yazılıkaya, Çorum ilinde, Hitit başkenti Hattuşaş (Boğazköy) antik yerleşkesinin 2 km kuzeydoğusunda yer alan, doğal kayalar arasına yapılmış Hitit açık hava tapınağıdır. Kayalar arasındaki iki açıklık (A ve B odaları) Hitit tanrılarını resmeden rölyeflerle işlenmiştir ve Hitit döneminden kalan en önemli anıtsal eserlerden biridir.

Alandaki kazılar 1931'de Boğazköy ile birlikte başlayıp aralıklı olarak 21. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu kazılarda bir zamanlar kaya grubunun önünde bulunan ve galerilere ulaşımı kontrol eden çok odalı bir yapı grubunun temelleri de ortaya çıkarmıştır. Yazılıkaya alanı MÖ 16. yüzyıldan beri kullanılmış olmakla birlikte, MÖ 13. yüzyıl ortalarında tanrı ve kral rölyeflerinin işlenmesiyle son şeklini almış ve daha büyük bir önem kazanmıştır.

Büyük galeriyi duvar gibi çevreleyen kayaların yüzeyine kabartma olarak 63 tanrı figürü işlenmiştir; bunlardan batı duvarındakiler erkek tanrıları, doğu duvarındakiler ise tanrıçaları resmeder. Yan yana dizili figürler profilden verildiği ve bütün tanrı ve tanrıçalar aynı yöne dönük resmedildiği için burada bir tören alayının canlandırıldığı akla gelir. Bu iki sıranın ortada birleştiği noktada Hitit dininin baştanrıları Fırtına Tanrısı ve Güneş Tanrıçası gösterilmiştir. Tanrı ve tanrıça kabartmalarının çoğunun yanına isimleri Luvi hiyeroglifi ile işlenmiş olmakla birlikte, aşınma ve tahribat nedeniyle bunların kimi okunamaz durumdadır. Tanrı ve tanrıça isimlerinin Hitit yerine Hurrice isimleriyle yazılmış olması, MÖ 13. yüzyılda Hurri dini etkisinin Hitit kraliyet kültü üzerindeki güçlü etkisinin bir göstergesidir. Hava Tanrısı Teşup, Hurri ve Şeri adlı iki kutsal boğasıyla birlikte dağ tanrıları Nanni ve Hazzi'nin, Tanrıça Hepat ise bir parsın üstünde canlandırılmıştır. Hepat'ın arkasında duran oğlu Tanrı Şarruma ile birlikte bu üçlü kutsal bir aile oluşturur. Büyük galerideki en büyük kabartma IV. Tuthaliya'ya aittir ve doğu duvarında yer almaktadır.

Ayrı bir girişi olan küçük galeride de kabartmalar vardır. Girişin iki yanında kanatlı ve aslan kafalı iki mitolojik figür yer alır. Galeride IV. Tuthaliya'nın iki kabartması vardır ve bunlardan birinde koruyucu tanrısı Şarruma tarafından kucaklanması gösterilmiştir. Küçük galerideki öbür kabartmalarda 12 tanrı ile Yeraltı Kılıç Tanrısı (Nergal) canlandırılmıştır. Gene kayalara oyulmuş üç nişin içinde ise Hitit kral ailesi bireylerinin küllerinin saklandığı kapların bulunduğu ileri sürülmüştür.

Kabartmalar Hitit tanrı, tanrıça ve kralların göstermekle birlikte, Hurri etkisi taşımaktadır. Bu da Yazılıkaya'nın Hurri ülkesinden gelen Kraliçe Puduhepa döneminde yapıldığını düşündürmektedir. IV. Tuthaliya'nın annesi olan Puduhepa'dan Hurri dinini öğrendikten sonra Hitit devlet kültünü Hurri törelerine göre yeniden düzenlediği bilinmektedir. Yazılıkaya Hitit başkentine çok yakın bir konumda olmasına rağmen, Hitit arşivlerinde bulunan binlerce dini belgede özellikle bu tapınakla ilişkilendirilebilen bir dokümana rastlanmamıştır. Tapınağın kullanımı ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. A Odası'nın Yeni Yıl festivaleri veya tahta çıkış törenleri için kullanıldığı öne sürüldüğü gibi, bir huvasi tapınağı veya itkalzi ritüeli alanı olabileceği de iddia edilmiştir. Oda A'dan daha yeni olduğu düşünülen Oda B için ise uzmanlar arasındaki genel kanı burasının IV. Tuthaliya'nın ölümünden sonra bir mozole veya ona adanmış bir abide olarak düzenlendiği yönündedir.

Yazılıkaya'da iki galerinin önünü kapayan temel kalıntıları galerilere ulaşımı da kontrol eden bir tapınağa aittir. Kazılar buradaki yapının çeşitli aşamalardan geçerek zaman içinde değişime uğradığını göstermiştir. Eski Hitit krallığı döneminde bir duvarla kapatıldığı, bina kompleksinin ise son halini MÖ 13. yüzyılda galerilerdeki kabartmaların tamamlanmasıyla birlikte aldığı düşünülmektedir.

Yazılıkaya, Oda A ve B'de bulunan kabartmalar

• 
  Yazılıkaya Oda A
• 
  1–16
• 
  16a–24
• 
  16a-24
• 
  17-29
• 
  25-33
• 
  25–33
• 
  34–39
• 
  41–46
• 
  Teşup ve Hepat (42-43)
• 
  49–51
• 
  52–55
• 
  Kral IV. Tuthaliya Rölyefi (64)
• 
  Oda B'nin Girişi
• 
  IV. Tuthaliya'nın kraliyet kartuşu
• 
  Tanrı Şarrumma ve Kral IV. Tuthaliya Kabartması
• 
  Oniki Yeraltı Tanrısı (Oda B)
• 
  Kulakları küpeli, başında boynuzlu kask giyen, arslan dişli ve kılıç şeklinde bir insan olarak tasvir edilen Yeraltı Tanrısı, Nergal
• 
  Texier'in Oda A'daki ana sahne çizimi
• 
  Texier'in merasim alayı çizimi

• Midas Anıtı

(Almanca) Bittel, Kurt, et al. (1975) Das hethitische Felsheiligtum Yazılıkaya. (Bogazköy-Hattusa. Cilt 9). Berlin: Mann.
Seeher, Jürgen (2011) Taşa yontulu Tanrılar. Hitit kaya tapınağı. İstanbul: Ege Yayınları.

• Yazılıkaya (Alman Arkeoloji Enstitüsü)

Wikimedia Commons'ta Yazılıkaya ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.