Yarlık - Turkipedia

Yarlık (Moğolca: зарлиг, zarlig; Rusça: ярлык, jarlyk, Tatarca: yarlığ), Cengiz Han'dan sonra Moğol İmparatorlarının kullandığı bir fermandır. Yarlık; idari ve yargı kararları için öncelikli davaların kayıtları ve Cengiz Han'a atfedilen özdeyişler veya sözler ile birlikte bir yönetmelik veya kararname etkisi olan üç temel hukuk kaynağından biriydi. Yarlık, Moğol İmparatorluğu'nun işleyişi hakkında önemli bilgiler sağlar.^[1]

Ögeday 1230'larda soyluların Payza (taşıyıcıya sivil halktan mal ve hizmet talep etme yetkisi veren künye) ve Yarlık basmasını yasakladı.

13. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın ortalarına kadar, Kuzeydoğu Rusya'nın tüm prensleri, yönetimlerine izin veren Yarlık aldı. Yarlık'ın Rus yönetiminde yayınlanması, Vladimir Büyük Dükü (Büyük Prens) unvanının oluşmasını sağladı. Başlangıçta, bu Yarlıklar Karakurum'daki kağandan geliyordu, ancak Batu Han Altın Orda hanlığını kurduktan sonra (yaklaşık 1227), Saray'dan gelmeye başladı. Ancak bu Yarlıkların hiçbiri günümüze ulaşmamıştır.^[2] On beşinci yüzyılın ortalarında, Moskova Büyük Dükü II. Vasili, diğer Rus prenslerinin Moğol hanlarından Yarlık almasını yasaklamaya başladı ve böylece Moskova büyük prensinin yerel prenslik yönetimine izin verme hakkını tesis etti. Moğol liderleri, Yarlık'ı elçilere, gezginlere, keşişlere ve tüccarlara serbest geçiş, vergi ve harçtan muafiyet ve güvenlik sağlamak için verdi.^[3]

Kubilay Han, 1280'de diğer tüm Moğol hanlıklarına yayılan bir uygulama olan kheshig'inde dört büyük aristokratın tüm jarlikleri (kararnameleri) imzalaması uygulamasına başladı.

Gazan, tüm Yarlık'ın İran'daki mahkemede dosyada tutulmasını emrederek, set formlar ve dereceli mühürler oluşturarak Yarlık'ın yayınlanmasında reform yaptı. 30 yıldan eski Yarlıklar ve eski Payzalar ile birlikte iptal edilecekti.

1260'dan sonra bile, Çin'deki Yuan Hanedanı hala Yarlık'ın yalnızca Kağan tarafından, verilmesi gerektiği kabul ediliyordu. Ancak bazı üst düzey yetkililer Orta Asya'da han veya imparator adı altında çıkarmaya devam ettiler.

Rus arşivi, Kıpçak Hanlığı'ndan çıkarılan ve bunların Rusça'ya çevirileri olarak kabul edilen altı Yarlık'ı muhafaza etmektedir. Bunlar:

Kağan Tulunbek'ten Metropolitan Mikhail'e (1379)
Hatun Taydula'dan Rus prenslerine (1347)
Kağan Mengü Timur'dan Metropolitan Peter'e (1308)
Hatun Taydula'dan Metropolitan Feognost'a (1343)
Kağan Berdibeg'den Metropolitan Alexius'a (Alexei) (1357)
Hatun Taydula'dan Metropolitan Alexius'a (1354)

Kağan Özbeg'den Metropolitan Peter'a (tam koleksiyonda bulunan) olduğu iddia edilen yedinci bir Yarlık'ın on altıncı yüzyıldan kalma sahte belge olduğu belirlendi. Prensliklere verilen Yarlık, Kilise'nin vergi ve haraçlardan muaf olduğunu teyit eder ve Rus kilise adamları han ve ailesinin iyiliği için dua ettikleri sürece, Kilise'nin mülkünün kamulaştırmadan veya hasardan korunması gerektiğini beyan eder.

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2022.
^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2022.
^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2022.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Cengiz Han</span> Moğol İmparatorluğunun kurucusu ve ilk hükümdarı (1162–1227)

Cengiz Han,, Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu ve ilk Kağanı olan Moğol komutan ve hükümdardır. Hükümdarlığı döneminde gerçekleştirdiği hiçbir savaşı kaybetmeyen Cengiz Han, dünya tarihinin en büyük askerî liderlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. 13. yüzyılın başında Orta Asya'daki tüm göçebe bozkır kavimlerini birleştirip, bir ulus hâline getirerek Moğol siyasi kimliği çatısı altında toplamıştır. Cengiz Han, hükümdarlığı döneminde 1206-1227 arasında, Kuzey Çin'deki Batı Xia ve Jin Hanedanı; Türkistan'daki Kara Hıtay, Maveraünnehir; Harezm, Horasan ve İran'daki Harezmşahlar, Kafkasya'daki Gürcüler, Deşt-i Kıpçak'taki Rus Knezlikleri, Kıpçaklar ile İdil Bulgarları üzerine seferler yaptı. Bunların sonucunda Pasifik Okyanusu'ndan Hazar Denizi'ne ve Karadeniz'in kuzeyine kadar uzanan bir imparatorluk kurdu.

Altın Orda, Altın Ordu Devleti, Uluğ Ulus veya Kıpçak Hanlığı bir Türk hanlığıdır. Cengiz Han ölmeden önce topraklarını oğulları arasında paylaştırmış ve Seyhun Irmağı ile Balkaş Gölü'nün batısındaki yerleri büyük oğlu Cuci Han'a vermişti. Cuci Han'ın küçük oğlu Batu Han, batıya doğru giriştiği seferlerle bu toprakları genişletti. Cuci'nin toprakları sonradan Batu Han ile ağabeyi Orda Han arasında paylaşıldı. Balkaş ile Aral gölleri arasındaki ve Seyhun Irmağı'nın güneyindeki yerler Orda'ya verildi. Harezm ve yeni alınan topraklarsa Batu'nun yönetimine bırakıldı. Orda'nın yönetimindeki doğu bölgesine Ak Orda, Batu'un yönetimindeki batı bölgesine de Gök Orda adı verildi. Gök Orda sonradan Altın Orda olarak adlandırıldı.

Çağatay Hanlığı, Moğol hükümdarı Cengiz Han’ın oğullarından Çağatay Han’ın adını taşıyan Türkleşmiş Moğol devletidir.

Yuan Hanedanı ya da Kubilay Hanlığı, 1280-1368 yılları arasında Çin'i egemenliği altına alan Moğollar tarafından kurulmuş hanedan.

Kırım Hanlığı veya Taht-i Kırım ve Deşt-i Kıpçak, 1441-1783 yılları arasında Kırım'da hüküm sürmüş Kırım Tatar devletiydi. Altın Orda Devleti'nin yerini alan dört Hanlıkların en uzun süre hüküm süreni idi. Bazı kaynaklarda 1475'ten 1774 yılında Küçük Kaynarca Antlaşması'nın imzalanışına kadar Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı kaldığı belirtilmektedir.

Rus hükümdarları listesi; Kiev Knezliği, Vladimir-Suzdal Knezliği, Moskova Knezliği, Rusya Çarlığı ve Rus İmparatorluğu'nun hükümdarlarını içeren bir liste maddesidir. Bu listedeki hükümdarlar değişik dönemlerde Knez, Veliki Knez, Çar sonra da İmparator unvanıyla anılmışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Ögeday</span> Cengiz Hanın oğlu ve 2. Moğol imparatoru

Ögeday veya Ogeday, Cengiz Han'ın oğullarından biri ve halefi. Cengiz Han'dan sonra Moğol İmparatoru olmuş ve babasının yarım bıraktığı istilaları ve devlet düzenlemesini tamamlamıştır.

Rusya Çarlığı, 1547 yılında Korkunç İvan'ın Çar unvanı almasıyla başlayan ve 1721'de Çar I. Petro'nun Rus İmparatorluğu'nu kurmasıyla son bulan Rus devletinin resmî adıdır. Çarlıktan önce bu topraklarda Moskova Knezliği egemen olduğu için çarlık Batı Avrupa dillerinde Moskova olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca Rusça ve Türkçe kaynaklarda da Moskova Çarlığı olarak bilinir.

Moğol İmparatorluğu, 13. ve 14. yüzyıllarda tarihin en büyük bitişik imparatorluğuydu. Doğu Asya'da bugünkü Moğolistan'da ortaya çıkan Moğol İmparatorluğu, en güçlü döneminde Japon Denizi'nden Doğu Avrupa'nın bazı bölgelerine kadar uzandı, kuzeye doğru Kuzey Kutbu'nun bazı bölgelerine kadar uzandı; doğuya ve güneye doğru Hint alt kıtasının bazı bölgelerine girdi, Güneydoğu Asya'yı istila etmeye çalıştı ve İran Platosu'nu fethetti; ve batıya doğru Levant ve Karpat Dağları'na kadar uzandı.

Kazan Hanlığı, Altın Orda'nın çöküşünden sonra, Cengiz Han'ın oğlu Cuci'nin ulusuna bağlı Toka Temür sülalesinden Uluğ Muhammed Han tarafından bugünkü Rusya topraklarında kurulmuş olan Türk devletidir. Farklı zamanlarda yaklaşık 750.000 km² alana hakim olmuştur. Ağırlık merkezi bugünkü Tataristan, Başkırdistan, Çuvaş, Mari El (Çirmişistan), Mordovya ve Udmurt (Aristan) Cumhuriyetlerinin toprakları idi.

<span class="mw-page-title-main">İdil Bulgar Devleti</span> 7. yüzyılda kurulmuş bir Türki devleti

İdil Bulgar Devleti, 9. yüzyılda kurulmuş bir Türk Devleti. Büyük Bulgarya Hanlığı'nın Hazarlar tarafından dağıtılıp Ön Bulgarlar halkının bölünmesinden sonra meydana gelmiştir ve 13. yüzyılda Moğollar devleti yıkıncaya kadar ayakta kalmayı başaran bir devlet olmuştur. İslamiyeti kabul eden ilk müslüman Türk devletidir.

Moskova Knezliği ya da Moskova Dukalığı, Rusya toprakları içerisinde kurulmuş Moskova merkezli devlettir. Başlangıçta Altın Orda Devleti'ne bağlı olan Moskova Prensliği Vladimir-Suzdal Knezliği'nin halefi olup 1340-1547 yılları arasında hüküm sürmüştür. Çar III. İvan'ın reformları ile knezlik gelişmiş ve Rusya Çarlığı adını almıştır. Çar olarak bilinen ilk hükümdar IV. İvan olmuştur.

Börçigin, Cengiz Han ve ardıllarının üyesi olduğu boydur. Ayrıca "Altan Urug", yani "altın soy" ve Munkak olarak da bilinir.

Buhara Emirliği, Aştarhan hanedanı'nın son hanı olan Ebül Gazi zamanında, Muhammed Rahim Han yönetimindeki Moğol kökenli Mangıtlar tarafından kurulan Özbek devleti. Moğol kökenli ancak Cengiz Han soyundan olmayan Mangitler 1747'de Buhara'yı işgal ederek 1753'te Emirliğini ilan etmişti. Dönemin Orta Asya'nın töresine göre Cengiz Han soyundan gelmeyen Han olamadığı için 1756'de "Amīr al-Mu'minīn" unvanını kullanmıştı. Ve 1785 yılında Aştarhan hanedanının Buhara Hanlığını yok etmişti.

Kurultay Altay budunlarında politik ve askeri kararların alındığı meclise verilen addır. Eski Türklerde kurultaya daha çok "toy" adı verilmiştir. Günümüzde ise, hem Moğol hem de Türk topluluklarında parlamento veya seçimli toplantı anlamında kullanılmaktadır.

Aziz Dmitri İvanoviç Donskoy ya da Don'lu Dmitri, bazen basitçe Dmitri -, II. İvan'ın (1326–1359) oğlu. 1359'dan itibaren Moskova Büyük Prensi ve 1363'ten itibaren Vladimir Büyük Prensi olarak ölümüne kadar hükmetmiştir. Rusya'daki Moğol otoritesine açıkça meydan okuyan ilk Moskova prensiydi. Donskoy takma adıdır, Don Nehri üzerinde gerçekleşen Kulikovskaya Muharebesi'nde (1380) Tatarlara karşı büyük zaferini ifade eder. 19 Mayıs'ta kutlanan ziyafet günüyle Ortodoks Kilisesi'nde bir Aziz olarak kabul edilmektedir.

I. Ivan Daniiloviç Kalita 1325 ile 1340 veya 1341 yılları arasında hüküm sürmüş Moskova Büyük Prensi. Abisi, III. Yuri'nin ölümünden sonra İvan, Moskova Prensliği tahtına çıktı. Ivan, Altın Orda Han'ının onayı ile elde edilebilecek Vladimir Büyük Dükü unvanını alma mücadelesine katıldı. Rakipleri Mikhail, Korkunç Gözlü Dmitry ve Aleksandr Mihayloviç'di. Hepsi Altın Orda'da öldürüldü. 1328'de I. İvan, Özbek Han'ın tüm Rusya topraklarından vergi toplama hakkı ile Vladimir'in Büyük Dükü olma onayını aldı. 31 Mart 1340 veya 1341'de öldüğü sanılıyor.

Bu makale, Moğol İmparatorluğu ve ardılı devletlerin istilaları ve sonraki işgalleri sırasında Avrupa'da gerçekleşen çatışmaları listeler. Avrupa'nın Moğol tarafından istilası 13. yüzyılda gerçekleşti. Bu, Doğu Avrupa'nın çoğunun işgali ile sonuçlandı ve Geç Orta Çağ'dan erken modern döneme kadar çeşitli baskınlar, istilalar ve fetihler üç yüzyıl daha devam etti. Moğol ve Türk halklarının bir karışımına atıfta bulunan bir terim olan Türk-Moğol geleneği, tarihsel olarak genellikle Tatarlar veya Tartarlar terimleriyle biliniyordu. Başlangıçta Tatarlar, daha sonra Moğol İmparatorluğu tarafından boyun eğdirilen Tatar konfederasyonundan bir halktı.

Ugra Savaşı, 1480'de Altın Orda Hanı Ahmet Hanının birlikleri ile Moskova Büyük Dükü III. İvan ve Moskova'ya destek amacıyla gelen Vologda Prensi Andrei Vasilievich Menşoy birlikleri arasında yaşanan ve Rusya'daki Moğol-Tatar boyunduruğunun, özellikle de daha öncesinde birleşik bir Rus devletinin oluşum sürecinin devam ettiği kuzeydoğu kesiminde sona ermesiyle sonuçlanan savaştır.

<span class="mw-page-title-main">Ögeday Hanedanı</span>

Ögedei Hanedanı, 12. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar etkili bir Moğol ailesi ve Börçigin kabilesinin alt koludur. Kurucusu olan Ögeday, Cengiz Han’ın oğullarından olup babasının ölümü sonrası Moğol İmparatorluğu’nun ikinci kağanı olmuştur. Ögeday, Moğol İmparatorluğu sınırlarını genişletmeyi sürdürmüştür.

Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.