İçeriğe atla

Yalancı kökteş

Yalancı kökteşler, sahte kökteşler, sahte eş asıllılar veya sahte soydaşlar, benzer hatta aynı ses veya anlam taşıması sebebiyle eş asıllı gibi görünen ancak farklı kökenlere sahip sözcük çiftleridir.[1][2] Bu çiftler ile aynı dil içinde, farklı dillerde, hatta aynı dil ailesi içerisinde dahi karşılaşılabilir.[3] Örneğin, İngilizce 'dog' sözcüğü ve Mbabaram dilindeki 'dog' sözcüğü tamamen aynı anlama ve çok benzer söyleyişlere sahiptir ancak bu durum tamamen rastlantısaldır. Aynı şekilde, İngilizce 'too' ve İspanyolca 'too' benzer anlamlarını tamamen farklı Proto-Hint-Avrupa köklerinden almıştır ve aynı şey İngilizce 'has' ve İspanyolca 'haber' sözcükleri için de geçerlidir. Yalancı kökteşler, farklı anlamlara sahip benzer sesli sözcükler olan ancak aslında kökenbilimsel olarak ilişkili olabilen yalancı eşdeğer sözcüklerden farklıdır.

Olgu

"Yalancı kökteş" terimi, bazen yanlış bir şekilde yalancı eşdeğer terimine atıfta bulunmak için kullanılır ancak iki fenomen farklıdır.[4][5][2] yalancı eşdeğer sözcükler, farklı dil veya lehçelerde bulunan iki sözcüğün yazım ya da telaffuz açısından benzer fakat anlam açısından farklı olmaları ile ortaya çıkar. Bazı yalancı eşdeğer sözcükler aynı zamanda yalancı kökteş olsa bile, birçoğu aslında eş asıllı sözcüklerdir.[6] Örneğin, İngilizce 'pretend' ve Fransız 'prétendre' yalancı eşdeğerdir ancak aynı kökene sahip oldukları için yalancı kökteş değildirler.[7] Tüm bunların yanında, yalancı kökteş sözcükler ortak bir köke sahip olmasalar dahi, aralarında hala fono-semantik eşleştirme veya halk etimolojisi ile alakalı bir bağlantı olabilir.

Ana ve baba yalancı kökteşleri

Ana madde: Anne-baba yalancı kökteşleri

Temel akrabalık belirten anne ve baba sözcüklerinin, yalancı kökteşler arasında özel bir konumu bulunmaktadır.[8][9][10][11] Dillerin pek çoğunda benzer ses ev anlam taşıyan bu sözcüklerin aslı, bu benzerlikleri taşıyan sözcüklerin aynı kökten gelmesinden değil, dil ediniminin erken evrelerinde bebeklerin babıldama yaparak çıkarabildiği en basit seslerin bu sözcüklerin yapısını oluşturmasından doğar.[12]

Örnekler

Dil içi yalancı kökteşler

  1. Sözcük
  1. Etimoloji
2. Sözcük 2. Etimoloji
İngilizce day "gün" Eski İngilizce dæġ

<< Proto-Cermen *dagaz

<< Proto Hint-Avrupa *dʰeǵʰ-[13]

İngilizce diary "günlük" Latince diārium << dies (gün)

<< Proto-İtalik *djēm

<< Proto Hint-Avrupa *dyḗws (cennet)[14][15]

İngilizce island "ada" Eski İngilizce īġland

<< Proto-Cermen *awjōlandą

veya ea + land

İngilizce isle "ada" Latince insula

Farklı dillerden yalancı kökteşler

  1. Sözcük
  1. Etimoloji
2. Sözcük 2. Etimoloji
İngilizce bad "kötü" Muhtemelen Eski İngilizce bæddel "hermafrodit, efemine adam"

<< Proto-Germen *bad- "kirletmek"

Farsça: بد, bad[16][17]Orta İranca *vat

<< PHA *wed(h)-

İngilizce cinder "kül" Eski İngilizce sinder

<< Proto-Cermen *sendra- "cüruf" << PHA *sendhro- "pıhtılaşma sıvısı"

Fransızca cendre ("kül") Latince cinerem

<< Pha *ken- ("ortaya çıkmak, başlamak")

İngilizce dog "köpek" Eski İngilizce docga veya doggaMbabaram dog ("köpek")[17]Proto-Pama-Nyungan *gudaga
İngilizce much "çok" Eski İngilizce myċel

<< Proto-Cermen *mikilaz

<< PHA *meǵa- ("büyük, sağlam, harika")

İspanyolca mucho ("çok")[17]Latince multus

<< PHA *ml̥tos ("ufalanmış")

İngilizce desert "çöl" Latince dēserō ("terk etmek")

<< nihayetince PHA **seh₁- ("ekme")

Antik Mısırca Deshret (Nil'in ulaşmadığı alanlara verilen ad) dšr ("kırmızı")
Fransızca feu "ateş" Latince focusAlmanca Feuer "ateş" Proto-Cermen *fōr ~ *fun-[13][16][17]

<< Proto Hint-Avrupa *péh₂wr̥

Fransızca nuque "ense" Macarca nyak "boyun"[18]
İsveççe göl "göl" Proto-Cermen *guljōSalarca göl "göl") Ana-Türkçe *kȫl
Almanca Erdbeere "çilek" Erd "dünya" + Beere "dut" Macarca epér 'çilek')[18]
Almanca Haus "ev" Macarca ház "ev"[18]
Macarca nő "kadın" Mandarin 女 (nü̆) "kadın"[18]
Doğu Kanada İnuitçesi ᖃᔭᖅ (kayak) Proto-Eskimo *qyaqTürkçe kayık[19]Eski Türkçe kayguk

<< Ana-Türkçe kay-

Mayaimi Mayaimi (Büyük su) İbranice מים mayim ("su")
Japonca: ありがとう arigatō "teşekkürler" 有難う御座います "arigatō gozaimasu" cümlesinin kısaltması "ben müteşekkirim, teşekkür ederim"

<< 有難く "arigataku" << 有難い "arigatai" ("müteşekkir, takdir") << Eski Japonca 有難斯 "arigatasi" ("olması zor") 

Portekizce obrigado ("teşekkür ederim")[20]tam anlamıyla "minnettar"

<< Latince obligātus

Yeni sözcüklerin oluşturulması

Yalancı kökteşler arasındaki tesadüfi benzerliğin, bazı zamanlarda yeni sözcüklerin (Neolojizm) üretilmesinde kullanıldığı görülmüştür. Örneğin, İbranice: דַּל' dal sözcüğü, İngilizce poor (fono-anlamsal olarak benzer İngilizce dull sözcüğünün yalancı kökteşidir), Modern İbranice'de אין רגע דל 'en rega dal'da (sözcüğün tam anlamıyla "there is no poor moment" yani "kötü bir an değil") İngilizce ifade, fono-semantik olarak İngilizcede "Never a dull moment" yani "asla sıkıcı bir an yok" şeklinde kullanılır.[21]

Benzer şekilde, fono-semantik olarak benzer İngilizce sözcük dubbing yani "dublaj" sözcüğünün yalancı kökteşi (ve dolayısıyla kökenbilimsel olarak ilgisiz) olan İbranice דיבוב dibúv (konuşma, birini konuşmaya teşvik etme) sözcüğü daha sonra İbranice dubbing için fono-anlamsal eşleştirmesi olarak kullanılır. Sonucunda, bugünün İsrail'inde דיבוב dibúvi, "dublaj" anlamına gelmektedir.[22]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Özel

  1. ^ Moss 1992, s. 142.
  2. ^ a b Söylemez 2022, s. 70.
  3. ^ Söylemez 2022, s. 71.
  4. ^ Moss 1992, s. 144.
  5. ^ Chamizo-Domínguez 2008, s. 2-3.
  6. ^ Chamizo-Domínguez 2008, s. 3-4.
  7. ^ Harper, Douglas. "Pretend". The Online Etymological Dictionary. 18 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2015. 
  8. ^ Jakobson, Roman (1962). Selected writings. University of California Libraries. s-Gravenhage : Mouton. ISBN 978-90-279-3178-8. 
  9. ^ Brinton, Laurel J. (2001). Historical Linguistics 1999: Selected Papers from the 14th International Conference on Historical Linguistics, Vancouver, 9-13 August 1999 (İngilizce). John Benjamins Publishing. ISBN 978-1-58811-064-0. 
  10. ^ Bengtson, John D. (3 Aralık 2008). In Hot Pursuit of Language in Prehistory: Essays in the four fields of anthropology. In honor of Harold Crane Fleming (İngilizce). John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-8985-8. 
  11. ^ Lefebvre, Claire; Comrie, Bernard; Cohen, Henri (15 Kasım 2013). New Perspectives on the Origins of Language (İngilizce). John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-7113-6. 
  12. ^ Trask 2004, s. 16.
  13. ^ a b Kroonen, Guus (2013). "Etymological Dictionary of Proto-Germanic Online". Brill (İngilizce). Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023. 
  14. ^ Oxford English Dictionary, ikinci basım.
  15. ^ Campbell, Lyle; Mixco, Mauricio J. (2007). A glossary of historical linguistics. Edinburgh: Edinburgh university press. ISBN 978-0-7486-2378-5. 
  16. ^ a b Lyle Campbell, Historical Linguistics: An Introduction, 3rd edition, s. 350
  17. ^ a b c d A Glossary of Historical Linguistics. Edinburgh University Press. 2007. s. 29. ISBN 978-0-7486-2378-5. 
  18. ^ a b c d Bárczi, Géza (1958). A magyar szókincs eredete. Budapeşte: Tankönyvkiadó. s. 8. 
  19. ^ de la Fuente, José Andrés Alonso (2010). "Urban legends: Turkish kayık 'boat' | "Eskimo" Qayaq 'Kayak'" (PDF). Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2015. 
  20. ^ "'Arigato in Japanese and Obrigado in Portuguese', Semantic Enigmas". The Guardian. 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2021. 
  21. ^ Zuckermann, Ghil'ad (2003). Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew (İngilizce). Palgrave Macmillan. s. 91. ISBN 9781403917232. 
  22. ^ Zuckermann, Ghil'ad (2003). Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew (İngilizce). Palgrave Macmillan. s. 96. ISBN 9781403917232. 

Genel

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Azerice</span> Azerbaycanın resmî dili olan Türk dili

Azerice, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi, Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir. Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">İngilizce</span> Batı Cermen dili

İngilizce (

Etimoloji veya kökenbilim, sözcüklerin köklerini, hangi dile ait olduklarını, ne zaman ortaya çıktıklarını, ilk olarak hangi kaynakta kayıt altına alındıklarını, ses ve anlam bakımından geçirdikleri dönüşümleri inceleyen bilim dalıdır.

<span class="mw-page-title-main">İbranice</span> Afro-Asyatik dil ailesinin Kenan koluna bağlı bir dil

İbranice (עִבְרִית‎,

<span class="mw-page-title-main">Arnavutça</span>

Arnavutça, başta Balkanlar'daki Arnavutlar olmak üzere Avrupa, Türkiye, Amerika ve Okyanusya'daki Arnavut diasporası tarafından konuşulan bir Hint-Avrupa dilidir. Dünyada yaklaşık 7.5 milyon insan tarafından konuşulan Arnavutça, Hint-Avrupa dil ailesinin özgün bir koludur ve hemen hemen hiçbir dille yakından akraba değildir.

<span class="mw-page-title-main">Yahudi dilleri</span> Yahudiler tarafından konuşulan ve konuşulmuş olan diller ve lehçeler.

Yahudi dilleri, dünya üzerinde Yahudilerin konuştuğu veya bir zamanlar konuşmuş olduğu diller.

<span class="mw-page-title-main">Moğolca</span> Moğol yerlisinin konuştuğu dil

Moğolca, Moğolistan ve civardaki bazı özerk bölgelerde resmî dil olan Asya dilidir.

Edimbilim, edim bilimi veya pragmatik, işaretlerin kullanımı ve işaretler ile işaretlerin kullanıcıları arasındaki ilişkiyi inceler. Edimbilim, dilsel fiilleri ve dilin kullanımını araştıran dilbilimsel bir alandır. Sözdizim ve anlambilimin yanı sıra dilsel göstergelerin özellikleriyle uğraşan göstergebilimin alt alanıdır.

<span class="mw-page-title-main">İtalik diller</span>

İtalik diller, bilinen ilk üyeleri MÖ 1. milenyumda İtalyan Yarımadası'nda konuşulmuş olan bir Hint-Avrupa dil ailesi koludur. Eski dillerinin en önemlisi, milattan önce diğer İtalik halkları fetheden Antik Roma'nın resmi dili olan Latinceydi. Diğer İtalik diller; MS ilk yüzyıllarda, konuşanları Roma İmparatorluğu'nda asimile olduğundan ve Latinceye kaydıklarından dolayı yok oldu. MS 3. ve 8. yy. arasında Halk Latincesi, günümüzde ana dil olarak konuşulan tek İtalik dil grubu olan Latin (Romen) dillerine ayrıldı, ayrıca Edebi Latince de hayatta kaldı. Latincenin yanında bilinen diğer antik İtalik dilleri; Faliskçe, Umbriyaca ve Oskanca ve Güney Pikencedir. Yarımadada konuşulmuş ve sınıflandırması tartışmalı olan diğer İtalik diller Venetçe ve Sikulcadır. Uzun zaman önce yok olmuş bu diller, yalnızca arkeolojik bulgulardaki birkaç yazıttan bilinmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Japonca</span> Doğu Asya dili

Japonca, Japonlar tarafından konuşulan Japon dil ailesine bağlı bir dildir. Başta Japonya ve Japon diasporasındakiler olmak üzere yaklaşık 128 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Japonya'da de facto millî dil olarak kabul edilip Palau'da tanınmış azınlık dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Peştuca</span> dil

Peştuca ya da Afganca, Afganistan’da ve Pakistan’ın batı kesiminde yaşayan Peştunların konuştuğu dil. Hint-Avrupa dillerinin Hint-İran dilleri öbeğine bağlıdır. Kırk beş harfli bir alfabesi vardır. Bazı sesler Sanskritçede de bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Ural dilleri</span> otuz dokuz dil barındıran ve toplamda 50 milyon insan tarafından konuşulan dil ailesi

Ural dilleri, içinde otuz dokuz dil barındıran ve toplamda 25 milyon insan tarafından konuşulan dil ailesidir. Dünya üzerinde en çok konuşanı olan Ural dilleri, sırasıyla Macarca, Fince, Estonca, Marice ve Udmurtçadır. Yine dünyada içinde belirgin olarak Ural dilleri konuşanı barındıran ülkeler Estonya, Finlandiya, Macaristan, Romanya, Rusya, Sırbistan ve Slovakya'dır.

<span class="mw-page-title-main">Tunguz dilleri</span>

Tunguzca veya Tunguz dilleri, Sibirya, Moğolistan ve Mançurya'da konuşulan bir dil grubu. Bu dil grubuna ait dillerin günümüzde sadece 75,000 konuşanı bulunmaktadır ve ölü bir dil olma tehlikesi ile karşı karşıyadır.

<span class="mw-page-title-main">Halk etimolojisi</span>

Halk etimolojisi, çözümlenmesi zor yabancı gelen bilinmedik bir formdan, daha bilindik yerli bir forma zaman içinde dönüşen ve etimolojik açıdan yanlış ve yakıştırma olan kelime ya da deyim.

<span class="mw-page-title-main">Dil ailesi</span> birbirleriyle bağlantılı dil topluluğu

Dil ailesi, birbiriyle aynı kökten gelen ve soysal açıdan akraba dil topluluğuna verilen ad. Aynı dil ailesine mensup dillerin, ortak bir proto dilden türediği kabul edilir. Ethnologue'a göre dünyada 7.000'i aşkın yaşayan dili kapsayan 142 farklı dil ailesi bulunmaktadır.

Yalancı eşdeğerler, farklı dillerde yazım veya söyleniş bakımından aynı olan ya da birbirine çok benzeyen; ancak anlamları tamamen veya kısmen farklı olan sözcüklerdir. Örneğin magazin sözcüğü Türkçede başlıca "sosyete haberleri" anlamında kullanılırken İngilizce magazine sözcüğü şarjör ve dergi anlamlarında kullanılır. Benzer şekilde İngilizce asparagus sözcüğü "kuşkonmaz" anlamına gelirken Türkçe asparagas sözcüğü "yalan, uydurma" anlamına gelir.

<span class="mw-page-title-main">Eş asıllı</span>

Dilbilimde eş asıllı sözcükler, farklı dillerde olup aynı etimolojik kaynaktan gelen sözcüklerdir. Eş asıllı kelimeler çoğunlukla aynı ortak ana dilden devralınmıştır ancak bazen başka bir dilden ödünç alınmış da olabilir. Örneğin İngilizce dish (tabak) ve desk kelimeleri ve Almanca Tisch (masa) kelimesi eş asıllıdır çünkü hepsi Latince discus (daire) kelimesinden gelir. Bu ilişkinin sebebi hepsinin düz yüzeye sahip olmasıdır. Eş asıllı kelimeler benzer, farklı ya da zıt anlamlı olacak şekilde evrimleşebilse de bazı nadir durumlar haricinde hep benzer sesler ve harfler içerirler. Bazı sözcükler yakın söylenişe sahip olsa da aynı kökten gelmez, bunlar yalancı eş asıllı tabir edilir. Bunun yanı sıra, eş asıllı oldukları hâlde anlamları farklı olan kelimelere yalancı eşdeğer denir.

Bilişsel dil bilgisi, Ronald Langacker tarafından geliştirilen ve dil bilgisi, anlambilim ve sözlükçenin ayrı süreçler olarak var olmadıklarını; aksine, bir süreklilik içinde var olduklarını varsaydığı dilde bilişsel bir yaklaşımdır. Dile dair bu yaklaşım, bilişsel dilbilimin ilk projelerinden birisidir. Bu yaklaşıma göre dil bilgisi, anlamdan bağımsız olarak çalışan bir biçimsel sistem değildir. Aksine, dil bilgisi kendi başına anlamlı ve anlambilimden ayrılmazdır.

<span class="mw-page-title-main">Alice Harris (dilbilimci)</span>

Alice Carmichael Harris, Amerikalı dilbilimci. 2009'dan beri Massachusetts Amherst Üniversitesi'nde dilbilim profesörülüğü yapmaktadır.

Etimolojik safsata, sözcüğün tarihte geçirdiği dönüşümlere ve kökenine atıf yaparak halihazırdaki anlamı üzerine çıkarım yapmak iddiasında bulunur. Bu iddiaya göre, sözcüğün tarihte kullanıldığı anlam, bugünkü anlamını geçersiz kılar. Bu bir etimolojik yanılgı olsa da, kimi entelektüeller tarafından etimolojik reçete olarak sunulabilir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.