İçeriğe atla

Yahudi terörizmi

Yahudi terörizmi, Yahudilik içindeki aşırılık yanlıları tarafından işlenen dini terörizmdir.[1][2]

Tarihçe

1. yüzyılda Yahudi fanatizmi

Mark Burgess'e (Bir Savunma Enformasyon Merkezi araştırma analisti) göre, Zelotlar adlı 1. yüzyılda var olan Yahudi siyasi ve dini hareketi, Yahudiler tarafından terörizmin kullanımının ilk örneklerinden biriydi.[3] Yahudiye halkını Roma İmparatorluğu'na karşı isyana teşvik etmeye ve onları İsrail'den silah zoruyla kovmaya çalıştılar. İbranicesi kanai olan "zelot" terimi, Tanrı'ya kendini adamış olan anlamına gelir.[4][5] Bunların en aşırı gruplarına Sicarii adı verildi.[3] Sicariiler, Romalılara karşı şiddetli gizli taktikler kullandı. Pelerinlerinin altında, adlarını aldıkları sicae isimli küçük hançerler gizlediler. Halk toplantılarında, özellikle Tapınak Tepesi'ne yapılan hac ziyareti sırasında, düşmanlarını (Romalılar veya Roma sempatizanları, Herodyanlar) bıçakladılar, eylemden sonra fark edilmemek için de kalabalığa karışarak gösterişli bir şekilde ağıt yaktılar. Talmud'da verilen bir anlatıda Sicariiler, halkın barış müzakereleri etmesi yerine Roma kuşatmasına karşı savaşmak zorunda kalması için şehrin yiyecek arzını yok etti. Sicariiler ayrıca Yahudi yerleşimlerine baskın düzenledi ve mürted ve işbirlikçi olarak gördükleri diğer Yahudileri öldürdü.

1948'den beri

İsrail'de Yahudi terörizmi 1950'lerde birkaç yıldır vardı ve İsrail Arap nüfusuna değil, İsrail-Yahudi iç hedeflerine yönelikti.[6] Daha sonra, Yahudi Yeraltı'nın açığa çıktığı 1980'lere kadar uzun bir ara verildi.[6] Fiyat etiketi saldırıları olgusu 2008 civarında başladı. Bunlar, aşırılık yanlısı yerleşimci Yahudi İsrailliler tarafından işlenen ve genellikle mülkün yok edilmesini veya nefret dolu duvar yazılarını içeren, özellikle Araplar, Hristiyanlar, laik İsrailliler ve İsrail askerleriyle bağlantılı mülkleri hedef alan nefret suçlarıdır. İsim, saldırının hükûmetin yerleşimcilerden aldığı yerleşimler için bir "fiyat" ve Filistinliler tarafından yapılan saldırıların intikamı olduğu iddiasıyla saldırının olduğu yere karalanmış "fiyat etiketi" kelimesinden türetildi.[7]

Araştırmacılar Ami Pedahzur ve Arie Perliger, Batı demokrasilerindeki Yahudi teröristler ile cihat ağları arasında benzerlikler olduğunu öne sürdüler: çoğunluğun değerlerinden yabancılaşma ve izolasyon, kendi toplumları için varoluşsal bir tehdit olarak gördükleri ana akım kültür; ve siyasi, bölgesel ve milliyetçi hedeflere de ulaşmaya çalıştığı için (örneğin Camp David anlaşmalarının bozulması) ideolojilerinin yalnızca "dini" olmadığı. Bununla birlikte, bu Yahudi gruplarının daha yenileri, laik olanlar pahasına eylemleri için dini motifleri vurgulama eğilimindeydiler. Modern İsrail'deki Yahudi terörizmi örneğinde, ağların çoğu izole edilmiş, homojen topluluklarda yaşayan dindar Siyonistlerden ve Haredi Yahudilerden oluşuyor. Bununla birlikte, cihat ağlarının aksine, Yahudi teröristler, Baruch Goldstein dışında toplu ölümlü saldırılara girişmediler.[8]

Şin Bet, İsrail hükûmetinin Yahudi dinî kanunları olan halaha'ya dayalı bir Yahudi devletinin yaratılmasını isteyen Yahudi aşırılık yanlılarının dini aşırılıkçılığına karşı çok hoşgörülü olduğundan şikayet etti. Haaretz şöyle diyor: "Şin Bet, mahkemelerin, özellikle kendilerini Batı Şeria'dan uzaklaştıran veya hareketlerini kısıtlayan yasaklama emirlerini ihlal edenlere karşı uygulamada çok yumuşak olduğundan şikayet etti. Şin Bet, Yahudi teröristlere karşı sınırlı idari gözaltı kullanımı çağrısında bulunan Savunma Bakanı Moşe Ya'alon'un tutumunu destekliyor." [9] Dini terörist grupları takip eden İsrail ajansları, onların "anarşist" ve "antisiyonist" olduklarını, İsrail hükûmetini devirmek ve halaha'ya (Yahudi şeriatı) göre işleyen yeni bir İsrail "krallığı" yaratmak için motive olduklarını söylüyorlar.[9] Temmuz 2015 saldırılarından bir hafta sonra, Yahudi terör zanlıları için idari gözaltı onaylandı.[7]

Terörist gruplar

Aşağıdaki gruplar İsrail'de dini terör örgütleri olarak kabul edilmiştir (kuruluş yılına göre kronolojik sırayla):

  • Brit HaKanaim (İbranice: בְּרִית הַקַנַאִים) İsrail'de 1950 ve 1953 yılları arasında ülkedeki yaygın laikleşme eğilimine karşı faaliyet gösteren radikal bir dini Yahudi yeraltı örgütüydü. Hareketin nihai amacı, İsrail Devleti'nde Yahudi dini yasasını dayatmak ve bir Halaha devleti kurmaktı.
  • İsrail Krallığı örgütü (İbranice:: מלכות ישראל, Malchut Yisrael) ya da Tzrifin Yeraltı, 1950'lerde İsrail'de aktifti. Grup, SSCB ve Çekoslovakya'nın diplomatik tesislerine saldırılar düzenledi ve zaman zaman Kudüs sınırında konuşlanmış Ürdün birliklerine ateş açtı. Mayıs 1953'te İsrail Eğitim Bakanlığı'nı bombalamaya çalışırken yakalanan grubun üyeleri, Kuzey Afrikalı Yahudi göçmenlerin laikleşmesini 'dindar Yahudilerin yaşam biçimine doğrudan bir saldırı' ve 'İsrail'deki ultra-Ortodoks topluluğa varoluşsal bir tehdit' olarak gördükleri için eylemde bulunduklarını savundular.
  • Guş Emunim Yeraltı (1979–1984): İsrail'deki Guş Emunim siyasi hareketinin üyeleri tarafından kurulmuştur. Bu grup en çok iki eylemiyle tanınır: birincisi, 2 Haziran 1980'de Batı Şeria şehirlerinin belediye başkanlarına yönelik bombalı saldırılar ve ikincisi, Tapınak Tepesi'nin camilerini havaya uçurmak için terk edilmiş bir plandır. Grubun davasında ceza heyetine başkanlık eden yargıç Zvi Cohen, "tüm sanıklar tarafından paylaşılmayan" üç nedeni olduğunu belirtti. "Tapınak Tepesi komplosunun da kalbinde yer alan ilk neden, dinîdir."
  • Keshet (Kvutza Shelo Titpasher, 1981–1989): Tel Aviv'deki bir Siyonist karşıtı Haredi grubu, can kaybı olmadan mülkleri bombalamaya odaklandı.:101 Tel Aviv Bölge Polisi komutanı Yigal Marcus, grubu terörist bir grup değil, bir suçlu çetesi olarak gördüğünü söyledi.
  • Kach, İsrail'de yasaklanmış bir aşırı sağcı parti (resmi olarak 1971-1994 arası kayıtlı) ve yine yasaklanan alt grubu Kahane Chai (1991-1994). Günümzde, her iki grup da İsrail,[10] Kanada,[11] Avrupa Birliği[12] ve Amerika Birleşik Devlerleri[13] tarafından terör örgütü olarak tanımlanmıştır. Grupların, 100'den az kişiden oluşan, örtüşen bir "çekirdeğe" sahip olduğuna inanılıyor.[14][15] Kahane tarafından kurulan Amerika'daki Yahudi Savunma Birliği (JDL) de terörist olarak kabul ediliyor. FBI istatistikleri, 1980'den 1985'e kadar ABD'de JDL üyeleri tarafından 15 terör saldırısı girişiminde bulunulduğunu gösteriyor.[16] FBI'dan Mary Doran, JDL'yi 2004 Kongre ifadesinde "yasaklı bir terörist grup" olarak tanımladı.[17] Ulusal Terör ve Terörizme Müdahale Çalışmaları Konsorsiyumu, JDL'nin ilk yirmi yıllık faaliyeti sırasında onun "aktif bir terör örgütü" olduğunu belirtiyor.[18][19]
  • Teröre Karşı Terör (İbranice: Terror Neged Terror, "TNT"), 1975-1984 yılları arasında aktif olan, Filistinli hedeflere karşı çeşitli saldırıları üstlenmiş olan radikal bir Yahudi militan örgütüydü. Grup, Haham Meir Kahane'nin Kach örgütü tarafından kurulmuş ve adını Kahane'nin Arap terörizminin Yahudi terörü ile karşılanması gerektiği teorisinden almıştır.[20][21]
  • Sicarii, 1989'da kurulan ve solcu Yahudi siyasetçilere karşı kundaklama ve duvar yazısı saldırıları düzenleyen bir İsrailli terörist grup. Filistin Kurtuluş Örgütü ile herhangi bir yakınlaşma sürecine karşı çıktılar.[22][23]
  • "Bat Ayin Yeraltı" veya Bat Ayin grubu. 2002'de Bat Ayin ve Hebron'dan dört kişi, Doğu Kudüs'teki bir Filistinli kız okulu olan Abu Tor Okulu'nun önünde patlayıcılarla dolu bir treyler ile tutuklandı. Adamlardan üçü bombalamaya teşebbüsten suçlu bulundu.[8][24][25][26][27][28][29]
  • Lehava (kur. 2005), toplumun nasıl görünmesi gerektiğine dair görüşlerini terör yoluyla uygulamaya çalışan aşırı dindar bir azınlık olarak anıldı.[30] Ocak 2015'te Kanal 2, Savunma Bakanı Moşe Ya'alon'un Lehava'yı terör örgütü olarak sınıflandırmaya hazırlanıyor olabileceğini bildirdi. Ya'alon'un Şin Bet ve Savunma Bakanlığı'na sınıflandırma için gerekli kanıtları toplamasını emrettiği bildirildi. Eski Adalet Bakanı Tzipi Livni, Ya'alon'un asimilasyon karşıtı grup Lehava'yı terör örgütü ilan etme hamlesinin aylar önce yapılması gerektiğini belirtti. "Bu örgüt nefret, ırkçılık ve milliyetçilik üzerinden çalışıyor ve amacı içimizde şiddeti tırmandırmak" dedi. İsrail Demokrasi Enstitüsü'nde (IDI) bir sosyolog ve anketör olan Tamar Hermann, hükûmetin Lehava'ya karşı eyleminin ancak "sol eğilimli İsrailliler ve medya yorumcuları" tarafından aylarca süren dilekçelerin ardından geldiğini bildiriyor.[31][32] İsrailli haham Binyamin Lau, "Lehava bir dini terör saltanatı uygulamak istiyor" uyarısında bulundu.[33]
  • Sikrikim (ilk olarak 2005'te ortaya çıktı), esasen Kudüs'teki İsrailli ultra-Ortodoks mahalleleri Meah Shearim ve Ramat Beit Shemesh'te yerleşik radikal bir ultra-Ortodoks Yahudi grubu. Siyonizm karşıtı grubun yaklaşık 100 aktivist üyesi olduğu düşünülüyor.[34] Sikrikim, Ortodoks Yahudi kurumlarına ve taleplerini yerine getirmeyen kişilere karşı işledikleri şiddet eylemleriyle uluslararası ilgi gördü.[35] Neturei Karta ile uzak bir bağları vardır.[36]
  • "İsyan" terör grubu: Yahudi "İsyan" terör grubunun üyeleri, laik İsrail Devleti'nin var olma hakkının olmadığını iddia ediyor; İsrail'de bir Yahudi Krallığı kurmayı ve ayrılmayı reddederlerse Arapların öldürüleceğini umuyorlar. Şin Bet, "İsyan" grubunun ideolojisinin Ekim 2013'te, geçici olarak idari gözaltına alınan Haham Meir Kahane'nin torunu Meir Ettinger de dahil olmak üzere kıdemli "tepe gençliği" tarafından şekillendirilmeye başladığını söylüyor. Duma saldırısından önce, grup üyeleri Filistinlilere veya Hristiyan kiliselerine yönelik 11 kundaklama saldırısı gerçekleştirmişti. Duma saldırıları nedeniyle 23 üyesi gözaltına alındı.

Bireysel terörist saldırılar

Yahudilerin birkaç şiddet eylemi terörizm olarak tanımlandı ve dini sebeplere atfedildi. Aşağıdakiler en dikkate değer olanlardır:[37]

  • Amerika doğumlu İsrailli bir doktor olan Baruch Goldstein, 1994 yılında El Halil şehrinde İbrahim Camii Katliamı'nı gerçekleştirdi ve (Atababalar Mağarası içinde bulunan) İbrahim Camii'nin içinde 29 Müslüman ibadetçiyi vurarak öldürdü, 125 kişiyi de yaraladı. Goldstein, hayatta kalanlar tarafından öldürüldü.
  • Yigal Amir'in 4 Kasım 1995'te Yitzhak Rabin'e yönelik suikastı, dini bir motivasyona sahip bir terör eylemi olarak tanımlanmıştır.[2]:98–110[38] Amir'in "tek başına ve Tanrı'nın emirlerine göre hareket ettiğini" söylediği aktarıldı ve "Eğer tanıdığım birkaç haham tarafından Rabin'e karşı yapılan Halahaca bir din rodef hükmü olmasaydı, benim için öldürmek çok zor olurdu."[39]:45 Halahaya yönelik eğitim almış eski bir muharip asker olan Amir, başbakanı öldürme kararının, militan hahamların, böyle bir suikastın Halah'ın din rodef kararı ("takipçinin kararı") tarafından haklı çıkarılacağı yönündeki görüşlerinden etkilendiğini belirtti.[39]:48 Bu Yahudi dinî kavramı, Rabin'in din rodef olarak nitelendirilmesinin çoğu haham tarafından bir sapkınlık olarak reddedilmesine rağmen, o kişi "takip ediyorsa", yani derhal sizin veya başka bir kişinin hayatını almaya teşebbüs ediyorsa, bir kişinin derhal idam edilmesine izin verir.[40]:255 Amir'e göre, Filistin Yönetiminin Batı Şeria'da genişlemesine izin vermek böyle bir tehlikeyi temsil ediyordu.[39]:48Amir, Kahanizm'den büyük ölçüde etkilenen radikal Eyal hareketiyle ilişkilendirildi.[39]:53
  • Haredi bir Yahudi olan Yishai Shlisel, 30 Haziran 2005'te Kudüs'teki bir gey onur yürüyüşünde üç yürüyüşçüyü bıçakladı. Shlisel, "Tanrı adına" hareket ettiğini iddia etti. Cinayete teşebbüsle suçlandı.[41]
  • Eden Natan-Zada, 4 Ağustos 2005'te dört İsrailli Arap sivili öldürdü. Eylemleri zamanın başbakanı Ariel Şaron tarafından "kana susamış bir Yahudi teröristin kınanması gereken bir eylemi" olarak kınandı ve yazar Ami Pedahzur onun motivasyonlarını dini olarak nitelendirdi.[2]:134
  • Amerika doğumlu İsrailli Yaakov Teitel, 2009'da Tel Aviv'de LGBT örgütü Aguda'nın merkezine yapılan silahlı saldırının ardından saldırıyı öven afişler astığı için tutuklandı. Teitel merkeze yönelik saldırıyı itiraf etmesine rağmen, İsrail polisi saldırıda kendisinin rolü olmadığını belirledi. 2009'da Teitel tutuklandı ve solcu entelektüel Zeev Sternhell'e yönelik bir boru bombası saldırısı, 1997'de bir Filistinli taksi şoförü ve bir Batı Şerialı çobanın öldürülmesi ve Ariel'de "Mesiyanik Yahudi" bir ailenin evine bubi tuzaklı bir paket göndermek gibi birçok iç terör eylemiyle suçlandı.[42][43][44] Evine yapılan bir arama sonucu silahlar ve patlayıcı yapımında kullanılan malzemeler bulundu.[45][46] 16 Ocak 2013'te Teitel iki cinayet, iki cinayete teşebbüs ve diğer bazı suçlamalardan hüküm giydi.[47][48]
  • Muhammed Ebu Khdeir'in kaçırılması ve öldürülmesi, öldürülen üç İsrailli gencin cenazesinden bir gün sonra, 2 Temmuz 2014 sabahı erken saatlerde meydana geldi. 16 yaşındaki Filistinli Khdeir, İsrailli yerleşimciler tarafından Doğu Kudüs'te bir caddede zorla arabaya bindirildi.[49] Yosef Ben-David ve iki reşit olmayan kişi, eylem nedeniyle tutuklandı. Otopsiden elde edilen ilk sonuçlar, Khdeir'in dövüldüğünü ve hala hayattayken yakıldığını gösterdi.[50][51][52] Bir levye ile defalarca dövüldü, her darbede Yahudi terör kurbanlarının isimlerinin söylenmesi eşlik etti. Khdeir, İsrail tarafından terör kurbanı olarak tanındı,[53] ve böylece aileye tazminat hakkı verildi. Cinayetler, 2014 İsrail-Gazze çatışmasında düşmanlıkların başlamasına katkıda bulundu.[54]
  • Yishai Shlisel, hapisten çıktıktan üç hafta sonra, 30 Temmuz 2015'te Kudüs eşcinsel onur yürüyüşünde altı yürüyüşçüyü tekrar bıçakladı ve yaraladı.[55] Kurbanlardan biri olan 16 yaşındaki Shira Banki, 2 Ağustos 2015'te Hadassah Hastanesi'nde aldığı yaralardan dolayı öldü.[56][57] Kısa bir süre sonra, Başbakan Netanyahu taziyelerini iletti ve "Katil ile yasaların izin verdiği kadar ilgileneceğiz" dedi.[56]
  • Duma kundaklama saldırısı: 31 Temmuz 2015'te, İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu'nun "terörist" bir eylem olarak adlandırdığı olayda, Filistinlilere ait iki evin maskeli saldırganlar tarafından ateşe verilmesi, bir bebeğin ani ölümüne ve diğer aile üyelerinin yaralanmasına yol açtı. Failler, harap edilmiş evlere İbranice "İntikam!", "Yaşasın mesih!" veya[58] Chabad-Lubavitch hareketinin mesihçi kanadının sloganı olan "Yechi Hamelech Hamashiach" yazan grafitiler yazdı. Hareket, 1994'te ölen bir haham olan Menachem Mendel Schneerson'un "mesih olduğuna ve eski krallığı yeniden inşa etmek ve dünyayı kurtarmak için geri döneceğine" inanıyor.[59] İddianamede belirtildiği üzere gerekçe, genç İsrailli Malachi Rosenfeld'in yaklaşık bir ay önce Duma yakınlarında Filistinliler tarafından öldürülmesinin intikamıydı.[60][61][62] 8 Ağustos'ta Ali Dawabsha'nın babası Saad Dawabsha, saldırıda aldığı yanıklardan dolayı öldü.[63] Amiram Ben-Uliel, "terör eylemi" kapsamında cinayet ve kundakçılıktan suçlu bulundu ve itirafta bulunarak savunma anlaşması yapan bir çocuk, terör örgütü üyeliği ve cinayetlerin planlanmasında yer almaktan suçlu bulundu; ikisi de hapis cezasına çarptırıldı.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Explaining Part 1: The Axis of Good and Evil." Section "Terrorism Across Religions." 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Mark Burgess. Agentura.ru.
  2. ^ a b c Jewish terrorism in Israel. Columbia University Press. 2009. s. 196. ISBN 978-0-231-15446-8. Our Jewish terrorism dataset consists of a list of terror incidents perpetrated by Jewish terrorists in Israel. 
  3. ^ a b "A Brief History of Terrorism". 11 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  4. ^ Zealot 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Online Etymology Dictionary
  5. ^ Zelotes, Henry George Liddell, Robert Scott, "A Greek-English Lexicon", at Perseus
  6. ^ a b Gal-or, Noemi (editor; 2004). Tolerating Terrorism in the West: An International Survey. Routledge. 978-0-415-02441-9. pp. 61–62
  7. ^ a b "Quick Links". CNN. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022. 
  8. ^ a b Terrorism, Identity and Legitimacy: The Four Waves theory and political violence. Taylor & Francis. 2010. ss. 103-111. ISBN 9780203834329. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  9. ^ a b "Settler Terror Underground Seeks to Overthrow Israeli Government, Say Investigators" 16 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Haaretz, 3 August 2015.
  10. ^ "Cabinet Communique - March 13, 1994". Israel Ministry of Foreign Affairs. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2015. 
  11. ^ "Canada Public Safety website". 31 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ "COUNCIL COMMON POSITION 2009/67/CFSP". Official Journal of the European Union. European Union. 26 Ocak 2009. s. L 23/41. 13 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ "Country Reports on Terrorism 2004" (PDF). U.S. Department of State. April 2005. 2 Nisan 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2015. 
  14. ^ "Kach, Kahane Chai (Israel, extremists)". Council for Foreign Relations. 20 Mart 2008. 4 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2015. 
  15. ^ "Terrorist Organization Profile: Kach". National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism. University of Maryland. 23 Haziran 2015. 24 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ The Achille Lauro Hijacking: Lessons in the Politics and Prejudice of Terrorism. Brassey's Inc. 2004. s. 67. ISBN 1-57488-779-3.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  17. ^ "Federal Bureau of Investigation - Congressional Testimony". 11 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ "Anti-Defamation League on JDL". Anti-Defamation League. 13 Aralık 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ "JDL group profile from National Consortium for the Study of Terror and Responses to Terrorism". 28 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ "Brother Against Brother: Violence and Extremism in Israeli Politics from Altalena to the Rabin Assassination". Simon and Schuster. 13 Mayıs 1999. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022 – Google Books vasıtasıyla. 
  21. ^ The Boundaries of Liberty and Tolerance: The Struggle Against Kahanism in Israel. University Press of Florida. 1994. s. 159 – Internet Archive vasıtasıyla.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  22. ^ "Sicarii | Terrorist Groups | TRAC". www.trackingterrorism.org (İngilizce). 28 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2018. 
  23. ^ "Underground group targets Jewish leftists". The Globe and Mail. 28 Nisan 1989. s. A8.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  24. ^ "Supreme Court rejects appeal of the 'Bat Ayin Underground': Yuval Yoaz". Haaretz. 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  25. ^ "Jewish terrorist group (Bat Ayin) attempts to blow up girls school in the East Jerusalem neighborhood of A-Tur: Palestine: Information with Provenance". Cosmos. 4 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  26. ^ "Bat Ayin terror cell members get 12 to 15 years in prison". Haaretz. 7 Ağustos 2011. 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  27. ^ "Israel's Next War: CHAPTER TWO: A Plot That Shocked All of Israel: Members of a terror cell in the settlement of Bat Ayin are caught trying to bomb a girls' school in East Jerusalem at the busiest time in the morning". PBS. 12 Nisan 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  28. ^ "Acts of Jewish terrorism since 1949: Matthew Gutman". Jerusalem Post. 11 Kasım 2005. 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  29. ^ Munayyer, Yousef (11 Ocak 2010). "Jewish Terrorism in Israel written by Ami Pedahzur and Arie Perliger. Palestine Center Book Review No. 1". 9 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2021. 
  30. ^ "Second Opinions". www.top-hotels-uk.com. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  31. ^ "Why Israel may list this hard-line Jewish group as a terrorist organization". The Washington Post. 5 Ocak 2015. 6 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022. 
  32. ^ "Anti-Arab group poses legal, political dilemma for Israel". Reuters. 28 Aralık 2014. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022. 
  33. ^ "הרב בני לאו: ארגון להב"ה מעוניין להשליט משטר טרור דתי - כיפה" [Rabbi Benny Lau: The Lehava organization is interested in establishing a religious terror regime - Kippah]. www.kipa.co.il. 12 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  34. ^ Lidman, Melanie (20 Eylül 2011). "Police arrest one of the leaders of Mea She'arim 'mafia'". Jerusalem Post. 21 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2012. 
  35. ^ "Religious zealots attack "immodest" Jerusalem shops". Reuters. 22 Nisan 2011. 14 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2011.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  36. ^ [The Jewish soul stirs (quote from national anthem, "Hatikvah")] |çeviri-başlık= kullanmak için |başlık= gerekiyor (yardım). Ma'ariv nrg (İbranice). 14 Aralık 2006 http://www.nrg.co.il/online/1/ART1/517/704.html |url= eksik başlık (yardım). 24 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2011.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  37. ^ "Terror in Shfaram". Jerusalem Post. 7 Ağustos 2005. s. 13. 
  38. ^ Terror in the Name of God: Why Religious Militants Kill. HarperCollins. 2004. s. 91. ISBN 0-06-050533-8.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  39. ^ a b c d Juergensmeyer, Mark (2003). Terror in the Mind of God: The Global Rise of Religious Violence. University of California Press. ISBN 0-520-24011-1. 
  40. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; sprinzak isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
  41. ^ "Man charged over Jerusalem attack". BBC News. 5 Temmuz 2005. 4 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2010. 
  42. ^ "Israeli police arrest West Bank settler over Palestinian killings". The Irish Times. 2 Kasım 2009. 18 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2009.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  43. ^ "Suspect Arrest Announced in Ami Ortiz Case". Chris Mitchell for CBN News. 6 Kasım 2009. 5 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2009. 
  44. ^ "Who is suspected Jewish terrorist Yaakov Teitel?". Haaretz. 1 Kasım 2009. Erişim tarihi: 2 Kasım 2009.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  45. ^ "Settler suspected of multiple hate crimes". Ynetnews. 1 Kasım 2009. 3 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2009. 
  46. ^ "Teitel's associates: He's gone mad". 23 Ocak 2011. 25 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi – www.ynetnews.com vasıtasıyla.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  47. ^ "'Jewish terrorist' Jack Teitel convicted". 16 Ocak 2013. 17 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi – www.ynetnews.com vasıtasıyla.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  48. ^ "Jewish terrorist Jack Teitel convicted of murdering two Palestinians". 16 Ocak 2013. 14 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  49. ^ Adiv Sterman (6 Temmuz 2014). "Six Jewish extremists arrested in killing of Jerusalem teen". The Times of Israel. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2014. 
  50. ^ "Suspects Arrested in Death of Palestinian Youth, Israeli Police Say". The New York Times. 6 Temmuz 2014. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2014.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  51. ^ "Official: Autopsy shows Palestinian youth burnt alive". Ma'an News Agency. 5 Temmuz 2014. 8 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2014. 
  52. ^ "Palestinian teen abducted, killed in suspected revenge attack". Ma'an News Agency. 2 Temmuz 2014. 7 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2014. 
  53. ^ "Defense Ministry recognizes Mohammed Abu Khdeir as victim of 'hostile action'". Haaretz.com. 9 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  54. ^ Eranger, Steven; Kershner, Isabel (8 Temmuz 2014). "Israel and Hamas Trade Attacks as Tension Rises". The New York Times. 8 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2014.  Yazar eksik |soyadı1= (yardım)
  55. ^ "Six stabbed at Jerusalem pride parade by same assailant who attacked parade in 2005" (İngilizce). 11 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2018. 
  56. ^ a b Victim of Jerusalem Pride attack dies of injuries 8 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Joe Williams for PinkNews, August 2, 2015
  57. ^ "16-year-old stabbed in Jerusalem pride parade succumbs to wounds". Haaretz. 2 Ağustos 2015. 28 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2015.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  58. ^ Palestinian baby killed in arson attack 'by Israeli settlers' 23 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Telegraph, 31 July 2015
  59. ^ "Why Jewish Terror Is Different This Time" 23 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Forward, 1 August 2015.
  60. ^ Duma arson attack Wikipedia page for Duma Arson Attack
  61. ^ "Amiram Ben Uliel and minor indicted in Duma terror attack" 23 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Yonah Jeremy Bob for Jerusalem Post, 3 January 2016
  62. ^ "'This is a slap in the face to memory of my son'" 4 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Arutz Sheva, 1 April 2016
  63. ^ "Israel braces for West Bank escalation after death of Ali Dawabsha's father". www.timesofisrael.com. 9 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

Kaynak kitaplar

  • Juergensmeyer, Mark (2003). Terror in the mind of God: the global rise of religious violence. University of California Press
  • Pedahzur, Ami; Perliger, Arie (2009). Jewish terrorism in Israel. Columbia University Press
  • Sprinzak, Ehud (1999). Brother against brother: violence and extremism in Israeli politics from Altalena to the Rabin assassination. Simon and Schuster
  • Stern, Jessica (2003). Terror in the name of God: why religious militants kill. HarperCollins

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kudüs</span> Orta Doğuda yer alan bir şehir

Kudüs veya Yeruşalim, Orta Doğu'nun Kenan bölgesinde, Akdeniz ile Lut Gölü arasındaki Yehuda Dağları'ndaki bir plato üzerine kurulmuş eski bir şehirdir. Üç büyük İbrahimî din olan Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam için kutsal sayılan bir şehirdir. İsrail, başkentinin Kudüs olduğunu ilan etmiştir. Birleşmiş Milletler, bu kararı tanımadığını açıklamıştır. Aynı şekilde Filistin de tıpkı İsrail gibi kendi başkentinin Kudüs olduğunu ilan etmiştir. Günümüzde İsrail ve Filistin Kudüs'ü başkent olarak kabul eder fakat Uluslararası alanda bu kararlar tanınmamaktadır. Çoğu ülke İsrail'deki diplomatik misyonlarını ve Büyükelçiliklerini Tel Aviv'de bulundururken, Filistin'deki diplomatik misyonlar ve Büyükelçilikler ise Ramallah, Gazze Şehri, Kahire ve Şam gibi çeşitli yerlerde bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">İsrail</span> Batı Asyada bulunan bir ülke

İsrail, resmî adıyla İsrail Devleti (İbranice: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל‎,

<span class="mw-page-title-main">Irgun</span>

Irgun, 1931-1948 arasında Filistin Mandası'nda faaliyet gösteren siyonist bir milis örgütüdür. Eski ve büyük Yahudi paramiliter örgüt Haganah'ın bir koluydu. Grup Haganah'tan ayrıldıktan sonra Haganah Bet veya alternatif olarak haHaganah haLeumit ya da Hama'amad olarak tanınmaya başlandı. Irgun üyeleri, 1948 Arap-İsrail savaşının başlangıcında İsrail Silahlı Kuvvetleri'ne dahil edildi. Irgun ayrıca İbranice harflerin bir kısaltması veya IZL kısaltması Etzel olarak da bilinmektedir.

İkinci İntifada veya El Aksa İntifadası , Eylül 2000'den 2005 yılına kadar devam eden ikinci Filistin ayaklanmasıdır. İsrail ve Filistin arasındaki çatışmalar Şubat 2005 yılında Ariel Şaron ve Mahmud Abbas'ın katıldığı Sharm ek-Sheikh Zirvesi ile sona ermiş. Ayrıca Oslo Savaşı olarak da bilinir. Toplam ölü sayısı Filistin tarafında 3000 ve İsrail tarafında 1000 i buldu ve ayrıca 64 yabancı da hayatını ayaklanma sürecinde kaybetti. B’Tselem’in raporlarına göre, 30 Nisan 2008 tarihine kadar öldürülen Filistinlilerin 35.2% si ayaklanmalarda aktif bir şekilde rol aldı, 46.4% ü ayaklanmalara katılmadı ve 18.5% inin katılıp katılmadığı bilinmiyor. Yine B’Tselem raporlarına göre, İsrail tarafında ölenlerin 31.7% si güvenlik güçlerinden ve 68.3% ü sivillerdendi. Diğer yandan, İsrail Uluslararası Terörle Mücadele Enstitüsü’nün 2005 tarihli bir çalışmasına göre, Filistinliler arasında yaşamını kaybedenlerin çoğunluğu mücahitti. Enstitü, İsrailli şiddete başvuranların, 22% olduğu ve sivillerin, 78% olduğu sonucuna vardı. Bundan önceki Birinci İntifada 1987 ve 1993 yılları arasında gerçekleşti.

<span class="mw-page-title-main">Hindistan'daki Yahudilerin tarihi</span> Hindistanda bulunan dini bir azınlık

Hindistan Yahudileri Hindistan'da bulunan dini bir azınlıktır. Yahudiliğin, Hindistan'a giren ilk gayri-Dharma dinlerden olduğu tarihte kayıtlıdır. Antik çağlardaki cemaatler kültürel asimilasyona uğramıştır. Her Yahudi cemaati, Yehuda Krallığı ve Kayıp On Kabile gibi farklı kökenlerden geldiği için ülkedeki Yahudi sayısını kestirmek zordur. Toplam Yahudi nüfusunun yarısı Manipur ve Mizoram'da, çeyreği de Mumbai'de yaşamaktadır. Dünyadaki birçok ülkenin aksine Hintlerin kontrolündeki Hindistan'da antisemitizm olayları görülmemiştir. Bölgede görülen tek antisemitik olaylar, Portekiz'in Goa'yı işgal edip engizisyonları başlattığı dönemdir. Yahudiler Malabar kıyılarındaki Kodungallur'a yerleşip 1524'e kadar barış içinde ticaretle uğraştılar. Hem İngiliz hakimiyetinden önce hem de sonra Yahudiler Hint prensleri altında, hükûmette, orduda ve endüstride önemli mevkilere geldiler.

Bney Menaşe Hindistan'ın kuzey doğusundaki Manipur ve Mizoram eyaletlerinde, İsrail'in kayıp kabilelerinden geldiklerini iddia eden 9000'i aşkın kişiden oluşan topluluktur. Bu iddia, bir Pentakostalistin 1951'de, rüyasında Hristiyanlık öncesi dinleri olan Yahudiliğe ve anavatanları İsrail'e dönmesini görmesiyle ortaya çıkmıtır. Bney Menaşe dilsel olarak Tibet Burma dil grubunun ve halk olarak Mizo, Kuki ve Çin halklarının bir parçasıdır. Bu kişilere Myanmar'da Çin denir.

<span class="mw-page-title-main">İsrail Yahudi Ajansı</span>

İsrail Yahudi Ajansı, Dünyanın en büyük kâr amacı gütmeyen Yahudi kuruluşudur. Görevi, "tüm dünyadaki Yahudi halklarının, mirası ve topraklarıyla bağlantı kurmalarını sağlamak ve gelişen bir Yahudi geleceği ile güçlü bir İsrail'i inşa etmek için onları güçlendirmektir".

Geri Dönüş Kanunu, 5 Temmuz 1950 tarihinde geçen, Yahudilere İsrail’e dönme ve İsrail vatandaşı olma hakkını tanıyan İsrail kanunudur. Geri Dönüş Kanunu’nun ilk bölümünde şu deklarasyon vardır:

"Her Yahudi, bu ülkeye oleh (göçmen) olarak gelme hakkına sahiptir."
<span class="mw-page-title-main">İnsan kurban etme</span> geçmiş toplumlarda tanrı veya ilah için bir insanın öldürülmesi

İnsan kurban etme, genellikle tanrıları, hükümdarı, yetkili veya rahip figürünü veya ölü ataların ruhlarını memnun etmek veya yatıştırmak amacıyla yapılan bir ritüelin parçası olarak bir veya daha fazla insanı öldürme eylemidir. Burada hizmetli veya hizmetliler sonraki yaşamlarında efendilerine hizmet etmeye devam etmeleri için öldürülürdü. Bazı kabile toplumlarında bulunan yakından ilişkili uygulamalar yamyamlık ve kelle avcılığıdır.

<span class="mw-page-title-main">Orchard Operasyonu</span> 2007 İsrailin Suriyede şüpheli bir nükleer reaktöre düzenlediği hava saldırısı

Orchard Operasyonu, aynı zamanda Operation Outside the Box olarak da bilinir, Suriye'nin Deir ez-Zor bölgesinde, Al Kibar sahası olarak anılan, şüpheli bir nükleer reaktöre, 6 Eylül 2007'de gece yarısından hemen sonra meydana gelen İsrail hava saldırısıydı. İsrail ve ABD hükûmetleri yedi ay boyunca bu gizli baskınlarını açıklamadılar. Beyaz Saray ve Merkezi İstihbarat Teşkilatı (CIA) daha sonra Amerikan istihbaratının sitenin askeri amaçlı bir nükleer tesis olduğunu belirttiğini doğruladı, ancak Suriye bunu reddetti. 2009 Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) soruşturması, uranyum ve grafitin kanıtlarını bildirdi ve sitenin bildirilmemiş bir nükleer reaktöre benzeyen özellikler taşıdığı sonucuna vardı. IAEA başlangıçta sitenin yapısını onaylayamadı veya reddedemedi çünkü, IAEA'ya göre Suriye, IAEA soruşturmasıyla gerekli işbirliğini sağlayamadı. Suriye bu iddialara itiraz etti. Yaklaşık dört yıl sonra, Nisan 2011'de Suriye İç Savaşı sırasında IAEA, tesisin bir nükleer reaktör olduğunu resmen doğruladı. İsrail, 2018 yılına kadar saldırıyı kabul etmedi.

El-Aksa TV Gazze Şeridi'nde bulunan Hamas tarafından işletilen bir televizyon kanalıdır. Programları arasında Hamas'ı tanıtan haberler ve propagandalar, çocuk programları ve dinden ilham alan eğlence programları yer alıyor. Şu anda, Filistin Yasama Meclisi üyesi ve Gazze Şeridi İçişleri Bakanı Fethi Hamad tarafından yönetilmektedir. Kanal, adını Kudüs'teki Mescid-i Aksa'dan alıyor.

<span class="mw-page-title-main">Aslanlar Yuvası</span>

Aslanlar Yuvası Batı Şeria'da faaliyet gösteren silahlı bir Filistinli gruptur. Ağustos 2022'de diğer Filistinli militan örgütlerin eski üyeleri tarafından kuruldu.

<span class="mw-page-title-main">Birthright İsrail</span>

Taglit-Birthright İsrail (İbranice: תגלית Birthright İsrail veya basitçe Birthright olarak da bilinen, 18-32 yaş arası Yahudi mirasına sahip genç yetişkinler için İsrail, Kudüs ve Golan Tepeleri'ne on günlük ücretsiz gezilere sponsor olan, kâr amacı gütmeyen bir eğitim kuruluşudur.

<span class="mw-page-title-main">Yahudi partizanlar</span>

Yahudi partizanlar, II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası ve işbirlikçilerine karşı Yahudi direniş hareketine katılan düzensiz askeri gruplardaki savaşçılardı.

Siloam Havuzu bazı arkeologlar tarafından Kudüs'ün orijinal bölgesi olarak kabul edilen Wadi Hilweh'in güney yamacında, güneydoğuda Eski Şehir duvarlarının dışında yer alan bir dizi kayaya oyulmuş havuzu ifade eder. Havuzlar, Siloam Tüneli ile buraya taşınan Gihon Pınarı suları ile besleniyordu.

15 Kasım 2022'de, Batı Şeria'da bulunan Ariel şehrinde bir saldırıda üç İsrailli öldü ve üç kişi yaralandı. Saldırgan ilk olarak Ariel Endüstri Parkı girişinde bir güvenlik görevlisini bıçakladı ve ardından 60-70 metre uzaklıktaki Ten benzin istasyonunda düzenlediği bıçaklı saldırıda iki kişiyi öldürdü ve bir kişiyi ölümcül şekilde yaralayarak aracıyla olay yerinden ayrıldı. Bir sivil, yaralı adama yardım etmek için aracından inince fail, adamın aracını çalarak uzaklaştı. Aracı trafiğin yoğun olduğu bir alana sürdü. Fail, saldırı başladıktan yirmi dakika sonra, yerel saatle 9:48 civarında siviller ve güvenlik güçleri tarafından vurularak öldürüldü.

<span class="mw-page-title-main">Kadın intihar bombacısı</span>

Kadın intihar bombacıları, bombacının hedeflenen insanları öldürürken aynı anda kendini öldürdüğü bir intihar saldırısı gerçekleştiren kadınlardır. İntihar bombacıları normalde erkek siyasi radikaller olarak görülüyor, ancak 1960'lardan beri kadın intihar saldırıları artıyor. 1985–2006 yılları arasında, tüm intihar saldırılarının %15'i kadın intihar bombacıları tarafından gerçekleştirildi. Boko Haram, IŞİD ve El Aksa Şehitleri Tugayı gibi son zamanlarda intihar saldırıları için kadınları da kullanmaya başlayan birçok örgüt var, çünkü normalde erkek meslektaşlarından daha az tehdit olarak görülüyorlar. Kadınların sürpriz unsuruna sahip olması, kadınlar üzerinde arama yapma konusunda tereddüt edilmesi ve kadınların genelde şiddetsiz kişilikler olarak görülmesi, kadın intihar bombacılarına ilgiyi arttırmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Bracha Zefira</span>

Bracha Zefira Yemenli Yahudi kökenli İsrailli halk şarkıcısı, söz yazarı, müzikolog ve aktris. Yeni bir "İsrail tarzı" yaratmak için Yemenli ve diğer Orta Doğu Yahudi müziğini Filistin'deki etnik müzik karışımına eklemekle ve diğer Yemenli şarkıcıların İsrail müzik sahnesinde başarılarının önünü açmakla tanınır. 400'den fazla şarkı olduğunu tahmin edilen repertuarında Yemen, Buhara, Fars, Ladino ve Kuzey Afrika Yahudi halk şarkıları ile Arap ve Bedevi halk şarkıları ve ezgileri yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Antik İsrail ve Yahuda tarihi</span>

Antik İsrail ve Yahuda tarihi, Geç Tunç Çağı ve Erken Demir Çağı'nda Batı Asya'nın Güney Levant bölgesinde başlar. Bir halk veya kabile konfederasyonu olarak "İsrail"den ilk kez eski Mısır'dan M.Ö. 1208'e tarihlenen bir yazıt olan Merneptah Steli'nde bahsedilir ancak halkın tarihi muhtemelen daha eskidir. Modern arkeolojiye göre eski İsrail kültürü Sami Kenanlıların bir sonucu olarak gelişti. İsrail Krallığı (Samiriye) ve Yahuda Krallığı olarak bilinen iki ilgili İsrail yönetimi Demir Çağı II'de bölgede ortaya çıktı.

Hizbullah'ın bir Dış İlişkiler Birimi bulunmaktadır ve bir dizi yabancı ülke ve kuruluşla ilişkiler sürdürmektedir. Bunlar bilhassa Şii devletler ve Filistin davasına bağlı olan Sünni gruplardır. Ancak grubun Orta Doğu dışında Latin Amerika ve Kuzey Kore gibi yerlerde de operasyonları olduğu öne sürülüyor.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.