Yünlü mamut

Yünlü mamut Yaşadığı dönem aralığı: 0,4-0,004 myö Çibanyen-Günümüz[1]  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
Avrupa'da bulunan en büyük örnek, Siegsdorf'tan bir erkek.
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Takım: Proboscidea Familya: Elephantidae Oymak: Elephantini Cins: †Mammuthus Tür: †M. primigenius
İkili adlandırma
†Mammuthus primigenius Blumenbach, 1799
Weichselian buz devri sırasında olan dağılımı
Sinonimler
Elephas primigenius (Blumenbach, 1799) Mammonteus primigenius (Osborn, 1924) Elephas boreus (Hay, 1924) Mammuthus boreus (Hay, 1924)

Yünlü mamut veya kıllı mamut (Mammuthus primigenius), Pleistosen'de Avrasya ile Kuzey Amerika'da yaşamış ve Holosen'de soyu tükenmiş bir mamut türü.^[2]

Yünlü mamut kalıntıları dünyanın dört bir yanında (Avustralya, Antarktika ve Güney Amerika hariç) çıkmış ve biliniyordu, ancak bu hayvanların gerçekte ne oldukları belirsizdi. Doğu ve Batı toplumlarında mit ve efsanelerle ilgili canavarlar olarak sayılıyorlar ve zaman zaman dinsel olaylara ithaf ediliyorlardı. Avrupalılarca mamut kalıntılarının bulunması 15. yüzyıla kadar gitmektedir. Viyana'da bir katedralde tutulan devasa canlılara ait bir fosilden bahsedilir. Yine 1696 civarında Almanya Gotha'da bir mamut fosili bulundu ve bu canlının fillerden biraz farklı olduğu yapılan değerlendirmede belirtildi, ancak yine soyu tükenmiş başka bir türe ait olduğu açıklaması getirilemedi. 18. yy'da bu fosillerin yaşayan fillerle bağlantısı olduğu ve olasılıkla Hannibal'in Romalılara karşı kullandığı fillerden geldiği iddia edildi, ama yaşayan fillerin genellikle daha güneydeki sıcak çevrelerde yaşaması Avrupa'nın ortası ve kuzeyinde bulunan fil fosilleriyle bir tezat oluşturuyordu. Doğa bilimciler o günün verilerini kullanarak iki teori geliştirdi: İlki fosilleri kalan fillerin yaşadığı zamanlarda Avrupa, bugünkü halinden daha sıcaktı ve böylece filler yaşayabilmişti. İkincisi, Nuh Tufanı nedeniyle güneydeki topraklarında boğulan fillerin kalıntıları kuzeye taşınmıştı.^[3] Nihayet karşılaştırmalı anatominin babası, büyük doğa bilimci Baron George Cuvier 1796'da kendisine Sibirya'dan getirilen bir mamut fosilini incelemesi üzerine bu canlının soyu tükenmiş fil akrabası bir canlı olduğunu ortaya koyunca ona Elephas primigenius ismi verilmiştir.^[2]

Oldukça dev hayvanlar olan yünlü mamutlar kabaca günümüz Afrika filleri boyutundadırlar; ancak biyolojik akrabalık olarak Afrika fillerinden ziyade Asya fillerine yakındırlar. Yerden omuzlarına kadar yaklaşık 3.5 metre boyunda olan bu canlılar ortalama 6 ton ağırlığa sahiptirler. En fazla tanınan mamut türü olan yünlü mamutların en önemli iki özelliği de kıvrık ve uzun müdafaa dişleri ve kalın kürkleridir. Siyah, kahve rengi tonlarda kürk renklerine sahiptirler ve sadece bu uzunluğu 1 metre olan kürklerle ısı yalıtımını sağlamazlar, aynı zamanda deri altlarındaki kalın ve katı yağ tabakası da bu izolasyona katkı sağlar. Hemen tüm hortumlular sınıfı üyesinde olduğu gibi müdafaa dişlerini korunma, kar kürüyüp taze otları çıkarma ve dişileri cezbetme gibi konularda kullanabildikleri düşünülüyor. Dişleri 3 metreye kadar uzayabilmektedir.^[4]

Savunma dişleri, hortumlular için yaş, tür ve cinsiyet belirlenmesinde kullanışlı bir yapıdır. Yünlü mamutlar için de savunma dişleri ait olduğu bireyin yaşam süresi içindeki durumunu yansıtır. Dişlerin kimyasal ve fiziksel yapısı önemli bir belirteçtir. Tüm hortumlularda bu savunma dişleri ön kesici dişlerin aşırı büyümesinden oluşur. Mamutların savunma dişleri fillerinkilere göre daha kıvrıktır. Erkek bir bireyden belgelenen en büyük mamut savunma dişi 380 cm uzunluğunda (dış kıvrımdan ölçülerek), kökünde 18 cm çapında ve 86 kg ağırlığındaydı. Dişi bir mamut için en büyük savunma dişiyse 247 cm uzunluğunda, 9,3 cm çapında ve 19,7 kg ağırlığındaydı. 20. yy başında 400 cm kadar uzun bir savunma dişi de rapor edilmiştir.^[5]

Aşağıdaki kladogram, Mammuthus cinsinin genetik karakterlerin yanı sıra hiyoid kemiğin nitelikleri temelinde hortumlular takımı içindeki yerleşimini gösterir.^[6]

Buzul çağına uygun şekilde anatomik özelliklere sahip olan bu canlı arktik koşullarda hayatta kalacak şekilde yaşıyordu. Geniş bir bitki spektrumunda beslenebiliyor, kar altında kalan taze bitkilerden yararlanabiliyordu. Tundraya özgü cılız çalılardan çimlere, sucul bitkilerden ağaçlara kadar beslenebiliyorlardı. İki alt, iki de üst çenede olmak üzere dört güçlü azı dişlerine sahip olan mamutlar 60-70 yıllık yaşam sürelerine sahip olabiliyorlardı.

Günlük 200 kg'yı aşan bitki tüketimine ihtiyaç duydukları tahmin ediliyor ve hassas hortumları da besleyici bitki kısımlarını seçerek yemelerine yardım ediyor olabilir. Başka bir çalışmaya göre de bu dev yaratıklar sadece tundrayı oluşturan tek düze çimenleri değil o dönem arktik çevreyi süsleyen çimen olmayan çiçekli bitkileri de yiyorlardı.^[7]

Antarktika, Güney Amerika ve Avustralya hariç tüm Dünya sathına yayılmış toleranslı bir türdür. Yünlü mamutların aile ağacı oldukça iyi bilinmektedir. Yaklaşık 6.5 milyon yıl önce Afrika fili, Asya fili ve yünlü mamut ortak bir ataya sahipken, bu ağaçtan önce Afrika fili ayrılmıştır ve yaklaşık 6 milyon yıl önce de Asya fili ve yünlü mamut türleşmiştir.^[8] Morfolojik verilere dayanan güncel araştırmalara göre yaklaşık 1.7 milyon yıl önce güneyli mamutların bir popülasyonu step mamutuna evrimleşti ve en erken 700 bin yıl önce de step mamutu yünlü mamuta evrildi.^[9] Bu dev yaratıkların yok oluşu hala netleştirilmiş bir konu değildir. Yaklaşık 40 bin yıl önce Avrasya'nın soğuk düzlüklerine ulaşan erken insanların mı yoksa buzul çağının yerini sıcak bir periyoda bırakmasının mı bu canlıların yok oluşunda parmağı olduğu tartışmalı bir konudur, ancak insan mamut etkileşimi ve insanların mamutları avladığı arkeolojik ve antropolojik olarak ortaya konmuştur. Yaklaşık olarak 10 bin yıl önce mamutların çoğu Dünya'dan silinmiştir; ancak Sibirya'nın kuzeyindeki izole bir ada olan Wrangel'de bir mamut popülasyonu direnmiştir. Yaklaşık olarak 4000 yıl önce onların da yok olduğu yaşlandırma yöntemleriyle saptanmıştır.^[4]

Kimi görüşler mamutların ve diğer buzul çağı megafaunasının favori besinleri olan çimen dışındaki çiçekli bitkilerin azalmasıyla (forb) yünlü mamutların yok oluşu arasında bağlantı kurmaktadırlar.^[7]

Son yıllarda moleküler biyoloji alanındaki muazzam ilerlemeler sayesinde canlı klonlama ve yok olan türlerin DNA diziliminin çözülümü işlemleri başarıyla sürdürüldü. Son olarak Rus ve Japon bilim insanlarından oluşan bir takım Scientific Reports dergisinde yayımlanan makaleye göre, 28 bin yıllık bir mamut yavrusunun sol arka bacak kemiğinden canlı hücre çıkartmayı başardı. Bu hücrenin çekirdeği bir fareye aktarıldı ve bu materyal biyolojik aktivitelerde bulundu. Projenin üyeleri hala daha yok olmuş bir canlının geri getirilmesi için zaman olduğunu düşünseler de yakın gelecekte böyle bir genetik teknolojinin var olacağını düşünüyorlar.^[10]