Yönetim (dilbilim)

Dilbilgisi ve teorik dilbilimde, yönetim veya reksiyon bir kelime ve ona bağımlı olan diğer kelimeler arasındaki ilişkiyi ifade eder. En az üç farklı yönetim kavramı bulunur: geleneksel dilbilgisindeki durum yönetimi kavramı, bazı üretici sözdizimi modellerinde oldukça gelistirilmis yönetim kavramı ve bağımsal dilbilgisinde kapsamı çok daha geniş olan yönetim kavramı.

Geleneksel dilbilgisi açıklamalarında yönetim, bir sözcüğe fiiller ve edatlar tarafından durum eki atanması olayıdır. Daha yaygın olarak, bir fiil veya edat, tamamlayıcısına bir durum eki atıyorsa o fiil ve edatın durum atadığı sözcüğü "yönettiği" varsayılır. (bakınız: durum yönetimi).^[1] Örneğin, Türkçede geçişli fiillerin çoğunda, dolaysız nesneler -i ekini alırken, dolaylı nesneler -e ekini alır:

1. Aslan zebrayı kovaladı.
2. Öğrenci çiçeği öğretmene verdi.

1. cümlede kovala- fiili dolayısız nesnesi olan zebra sözcüğüne -i ekini yüklemistir ve 2. cümlede ver- fiili, -i ekini dolaysız nesnesi olan çiçek sözcüğüne; -e ekini de dolaylı nesnesi olan öğretmen sözcüğüne yüklemiştir.

1. Annem bana yardım etti.

Yukarıdaki örnekte olduğu gibi yardım et- gibi fiiller, -i eki yerine yalnızca -e ekini atadıkları için yönetim açısından istisnadır, çünkü dolaylı nesneler edilgen halde de aynı olur:

1. Annem bana yardım etti. (dolaylı nesne: bana)
2. Bana yardım edildi. (özne: bana)

Durum atanan öge hem nesne hem özne halinde aynı eki alıyorsa durumu atayan fiil bu ögeleri yönetmez. Daha ayrıntılı olarak, iki farklı durum atama sekli bulunur: yapısal durum(nominatif-akuzatif) ve içsel durum(nominativ-akuzatif durumları dışındaki durumlar). Yapısal durum, tamamlayıcının bulunduğu konumdan dolayı aldığı durum ekidir:

1) Aslan zebrayı kovaladı. (etken cümle)

Yukarıdaki cümlede -i ekini alan nesne, kovala- eylemi tarafından atanmıştır ve bu nesne, edilgen bir cümlede özne konumunda olduğu zaman yalın hal ekini alır:

2) ZebraØ kovalandı. (edilgen cümle)

Zebra sözcüğünün yalın hal eki(sözcükte hiçbir ekin olmaması durumu) almasının sebebi, yine bulunduğu konumdan dolayıdır(Spec-TP). Kısaca, konumuna göre bir sözcüğün durum ekinin değismesine yapısal durum denir ve bu değisim yalnızca Nominatif-Akuzatif durumları için geçerlidir.

Nominatif(yalın hal)-Akuzatif(-i hali) durumları dışındaki diğer tüm durumlara ise içsel durum denir. Bunlar -e, -de, -den ekleridir ve bu eki almış sözcükler hem nesne hem özne konumunda aynı ek ile belirir, bu yüzden yapısal durum olarak adlandırılmazlar çünkü bu durumların amacı anlamsal olarak bilgi vermektir. Örneğin -den eki ayrılma anlamı taşır, -de eki ise bulunma anlamı taşır:

1) Annem örümceklerden korkar. (etken cümle)

1) Örümceklerden korkulur. (edilgen cümle)

Yukarıdaki örneklerden de görüleceği üzere, örümceklerden sözcüğü her iki yapıda da aynı eki almıştır, fakat aynı durum yapısal durumlar için geçerli değildir.

Kısaca, yapısal durum:

Nominatif(Yalın hal): Ø

Akuzatif(ismin -i hali): -i

İçsel durum:

Datif(yönelme hali): -e

Lokatif(bulunma hali): -de

Ablatif(ayrılma hali): - den

Edatlar (önedatlar veya artedatlar) da tıpkı fiiller gibi tamamlayıcılarına durum atayabilir. Örneğin göre edatı tamamlayıcısına -e ekini yükler: bana göre, onlara göre; dolayı edatı tamamlayıcısına -den ekini yükler: benden dolayı, onlardan dolayı.

Yönetim ve Bağlama Kuramındaki bu yönetim kavramının soyut sözdizimsel iliskisi, geleneksel yönetim kavramının bilimsel açıklamasıdır.^[2] Fiiller nesnelerini yönetir ve daha genel olarak, başlar bağımlılarını yönetir. A, ancak ve ancak aşağıdaki durumlarda B'yi yönetir:^[3]

• A bir yönetendir(sözcüksel bir baş),
• A B'ye b-buyur ve
• A ve B arasına hiçbir engel girmez.

Bu tanım daha ayrıntılı olarak yönetim ve bağlama kuramında açıklanmıstır.