Vücut zırhı
Vücut zırhı ya da basitçe zırh veya cebe, vücudu saldırılara karşı korumak için giyilen koruyucu giysidir. Zırh savaşçılar tarafından giyilebileceği gibi binekleri de koruyabilirdi. Zırhlar bu vazifeyi silahların veya fırlatılan cisimlerin etkisini saptırarak veya emerek yerine getirir.
Zırhların tarihi İlk Çağ uygarlıklarına dayanmaktadır. Bronz Çağı'nda MÖ 2050'den beri zırhların ilk belirtilerine rastlanmaktadır. MÖ 1500'lerde eski uygarlıklar tunçtan ve deriden yapılmış zırhlar giymeye başlanmıştır. MÖ 400'lerde örme zincir zırh ortaya çıkmıştır. Daha sonraları levha zırhlar kullanılmaya başlandı. Ateşli silahların gelişmesiyle geleneksel zırhlar azalarak kayboldu.
Etimoloji
Zırh sözcüğünün kökeni Farsça "savaş giysisi" anlamına gelen زره (zirih) sözcüğüne dayanmaktadır. Farsça sözcük Orta Farsça *zrād sözcüğü ile aynı kökene sahiptir. Bu sözcük Avestacada aynı anlama sahip olan *zrāda- sözcüğü ile eş kökenlidir.[1]
Tarihçesi
Bronz Çağı'nda MÖ 2050 itibarıyla Sümerliler ve Asurlular döneminde zırhın ilk izlerine rastlanmaktadır. MÖ 1500 ile birlikte Mısır, Hitit ve Miken uygarlıklarının savaşçıları tunçtan ve deriden imal edilmiş zırhlar giymekteydiler. MÖ 11. yüzyılda Çinli savaşçılar ve Moğollar 5 ila 7 katmandan oluşan gergedan derileri ve öküz postu giyerlerdi.[2]
Demir Çağı'nın sonlarına doğru demirden üretilen zırhlar kullanılmaya başlanmıştır. Mısır ve Asurlular deri veya ketenin üzerine bronz ve demir gibi metallerin balıksırtı dizilmesiyle yapılan pullu zırhlar kullanmaktaydılar. MÖ 400'lerde ilk defa Kelt soyluları ve daha sonra Romalılar tarafından metal halkaların birbirine geçirilmesiyle oluşturulan örme zincir zırh kullanılmaya başlandı. Örme zırh Avrupa'da 14. yüzyıla kadar Batı Avrupa'da en yaygın zırh türü olarak kullanılmaya devam etti.[2]
Roma'nın düşüşüyle başlayan Karanlık Çağ ve Erken Orta Çağ'dan Şarlman dönemine kadar zırh üretiminde kullanılan yöntemler Antik Roma uygarlığından kalan yöntemlerin ve daha sonra bu bölgeyi istila eden barbar savaşçıların getirdiği teknikler üzerine kuruluydu.[3]:15
Deri veya metal levhaların birleştirilmesiyle plaka veya levha zırhlar da üretilmiştir. Antik Yunan piyadeleri gövde zırhından ve uzun dizçeklerden oluşan levha zırhlar giymiştir. Roma lejyonerleri dört ila yedi çelik çemberden oluşan silindirik levha zırhlar giyerdi. 14. yüzyılda Orta Çağ Avrupası'nda levha zırh yaygınlaştı.[2]
16 ve 17. yüzyıllarda ateşli silahların gelişmesiyle daha kalın ve dolayısıyla ağır zırhlar üretildi. Bu yüzden levha zırh üretimi askerlerin hareketliliği lehine büyük ölçüde terk edildi. Miğferler ve gövde zırhları 17. yüzyılda kullanılmaya devam etse de 18. yüzyılda maliyeti, modern silahlara karşı etkisizliği ve fazla ağırlığı sebebiyle büyük ölçüde tedavülden kalktı.[2]
Bölümleri
Kalkan
Kalkanlar savaşlardan önce avlanma sırasında savunma ve gizlenme amacıyla kullanılırdı. Yunan hoplitleri hoplon denilen yuvarlak kalkan taşırlardı. MÖ 4. yüzyılda mızraklı Roma askeri oval bir kalkan taşırdı. Daha sonra kısa kılıç kullanan lejyonerler scutum denilen büyük silindirik kalkanlarla korunurlardı.[4] Karanlık Çağ'da ahşaptan yapılma oval kalkanlar kullanılırdı. 11. yüzyıldan hemen önce oval kalkan uzatılarak alt kısmının sivri bir görünüme sahip olması sağlandı. Böylece süvarilerin sol dizleri saldırılardan korunabilecekti. Bu dönemde kalkan ve miğfer savaşçının bedenini tanınmayacak şekilde örttüğünden düşmanı dosttan ayırabilmek için kalkanlara figürler ve desenler çizildi. 13. yüzyılda ve 14. yüzyılın ilk yarısında üçgen kalkanlar kullanıldı. 1350'lerde koltuklu kargı için yuva bulunduran karemsi kalkanlar ortaya çıktı.[3]:15
Miğfer
Miğfer başı, yüzü ve bazen de boynu korumak için giyilirdi. Asurlular ve Persler deri ve demirden miğferler yapardı. Daha sonra Yunanlar Bronz miğferler üretti.[5]
Kuzey ve batı Avrupa'da bronz veya demirle takviyeli tolgalar (skullcap) kullanılırdı. 1200'lerde tolganın üstüne giyilen ve helm denilen, tepesi düz, silindirik miğferler ortaya çıktı. Aynı dönemde tolga, boynu ve yüzü korumak için eklentilerle birlikte bazinete evrildi.[5]
16 ve 17. yüzyıllarda geniş siperlikli, hafif, açık miğferler tercih edilirdi. 18 ve 19. yüzyıllarda ateşli silahların yaygınlaşmasıyla miğfer kullanımı büyük ölçüde yok oldu.[5]
Gövde zırhı
İlk gövde zırhları göğüs ve sırt parçalarından oluşan kalın derilerden üretilirdi ve boynu korumak için buna bir yakalık (gorget) eklenirdi. Helenistik dönemde bronzdan yapılma gövde zırhları, Roma dönemindeyse deri ve demirden gövde zırhları, sonralarıysa kurşunları saptırabilen çelik gövde zırhları kullanılmıştır.[6]
Uzuvlar
Askerler ellerini korumak için elçek denilen zırh eldivenleri giyerdi. Kola giyilen zırhlara kolçak denirdi. Baldırları koruyan zırh parçalarının adı dizçek, bacakların üst kısmını koruyanların ise butluktur. Bu zırhlar deri kemerlerle kola ya da bacağa bağlanırdı.
- Uzuvları korumak için giyilen çeşitli zırhlar
Üst kolu korumak için kullanılan pazubent.
Ön kolu korumak için kullanılan kolçak.
Baldırları korumak için kullanılan dizçek.
Uyluğu korumak için kullanılan butluk.
Sabaton denilen zırh pabucu.
Türleri
Bronz
Klasik Antik Çağ'da bronzdan yapılmış gövde zırhları ağır piyade ve süvariler tarafından kullanılmaktaydı. Bronzdan yapılmış dizçekler de kullanılan zırhlar arasındaydı.[4] Antik Yunanlar pek çok boğa derisi katmanından oluşan ve bronzla güçlendirilmiş kalkanlar kullanırdı. Geç Helladik Dönem'de Yunan savaşçılar deriden yapılmış ve yaban domuzu dişi, fildişi ve bronzla güçlendirmiş miğferler takarlardı. Bunun yanı sıra tamamen bronzdan yapılmış miğferler de vardı. Bu dönemde kol ve bilekleri koruyan zırhların kullanımı pek yaygın olmasa da yapılan araştırmalarda bronzdan yapılmış ön kol zırhlarına rastlanmıştır.[7]:19-40
Örme zırh
Örme zırh demirden yapılan ilk zırh türüydü. İlk olarak MÖ 3. yüzyılda Helenistik dönemde ortaya çıktı ancak örme zırhın daha eskiye dayandığına ve Kelt kökenli olduğuna dair bulgular vardır. Daha sonraları Roma döneminde lorica hamata denilen zincir gömlekler yaygın olarak kullanılmaya başlandı.[4] Örme zırhın üretiminde demirden halkaların birbirine geçirilmesiyle koruyucu bir kumaş elde edilirdi. Bronzdan yapılan halkalar yeterince dayanıklı olduğu için kullanışlı değildi.[4]
Örme zırhın avantajı kesici saldırılara karşı dayanıklı ve aynı zamanda elastiki olmasıydı. Ancak bu zırh türü delici silahlara ve ezici vuruşlara karşı zayıftı. Halkaların cildi tahriş etmesini önlemek ve şok darbelerinin emilmesini sağlamak için aketon olarak bilinen takviyeli içlikler giyilirdi. Haçlı Seferleri sırasında havanın sıcak olmasından metal halkalar çok ısınırdı. Bunu önlemek için kolsuz cübbeler (surcoat) giyilirdi. Bu cübbelerin kalkanlar gibi armalarla süslenirdi.[2][3]:16
İngiltere'nin Normanlar tarafından fethi sırasında ağır silahlı atlı askerlerin, mesela şövalyeler, zırhları hauberk denilen zincir gömlek, helm denilen miğfer ve kalkandan oluşuyordu. Hauberk savaşçının dizine kadar inerdi. Baş ile boynu örten ve coif-de-mailles denilen bir zincir peçelikten ve dirseklere kadar inen yenlerden oluşurdu.[8]:49 Chausses denilen tozluklar bacakları korurdu.[3]:16
Levha zırh
Bronzdan imal edilen ilk zırhlar levha zırh sayılabilecek olsa da Roma döneminde levha zırh lorica segmentata ile geniş çapta üretilmeye başlandı.[4]
Bir uzunyaydan 3-4 kat daha güçlü olan kundaklı yayı kalkanlar ve örme zırh durdurmakta etkisizken levha zırhlar fazla zarar almadan kundaklı yay oklarını saptırabilmekteydi. Bundan ötürü Orta Çağ Avrupası'nda levha zırhlar yaygınlaşmaya başladı.[3]:16-17
İlk başta örme zırhın üzerine giyilen surcoat yatay sıralar halinde yerleştirilmiş ufak çelik levhalarla güçlendirildi. 15. yüzyılın ilk yarısında Milano'daki zırh ustaları gövde zırhını da içeren tam levha zırh takımları üretmeyi başardı. İlk gövde zırhları, göğüs ve sırt levhaları olarak iki kısımdan oluşurdu. Bunlar, hareket kabiliyetinin artması için, birbirine kayışlarla bağlanırdı.[3]:18
15. yüzyılda Almanya'da üretilen zırh unsurları keskin kenarlar ile ince uzun ve şık bir görünüme sahipti. Bu yüzden bu zırh türü "Gotik" zırh olarak adlandırılmıştır. 1500'lerden sonra zırhlardaki bütün şekiller Rönesans'ın etkisiyle daha yuvarlak bir görünüme büründü. Bu dönemde İmparator I. Maximilian ardından "Maximilian" zırhı olarak adlandırılan yivli levha zırhlar ortaya çıktı. Bu, bir yandan göz alıcı bir görünüme sahipken diğer yandan zırhın hem korumasını arttırdı hem de ağırlığını azaltırdı. Yivli levha zırhın dalgalı yapısı levhayı güçlendirirken onun daha ince üretilmesini sağlamıştır.[3]:20
Pullu zırh
Pullu zırhlarda altın, demir, keten, bakır, bronz vb. pullar aşağıya bakacak şekilde, üst üste çakışır ve genellikle dokuma kumaş veya deriden oluşan sürekli astar üzerine yerleştirilir. Bu zırh tipinin ilk defa Mısırlılar ve Asurlular tarafından kullanıldığı tespit edilmiştir. Daha sonra sırayla İskitler, Sarmatlar tarafından ve Orta Asya bozkırları ile Çin arasındaki bölgede kullanılmıştır. Roma döneminde yarı sabit pullu zırhlar kullanılmıştır. Bunlarda pullardan yapılan bütün yapı metal bağlarla birbirine bağlanır, astar veya bağlama için tekstil ürünleri veya ipler kullanılmazdı. Bu zırh Romalılar tarafından lorica squamata olarak bilinirdi ve pulların esnek olmayışından ve bu yüzden askerlerin hareket kabiliyetlerini kısıtlamasından 2. yüzyılın ortaları itibarıyla kullanımı azalmıştır.[9]:11-12
Lamelli zırh
Pullu zırhın aksine lamelli zırhlar yukarı doğru, üst üste çakışır ve bunların genellikle ipsi malzemelerden oluşan aralıklı astarı vardır.[9]:11
Lamelli zırhın Geç Antikite'de Orta Asya'dan Avrupa'ya gelmiş olduğu düşünülse de 1967'de H. Robinson Russel lamelli zırhın ilk bulgularının Batı'da bulduğunu gözlemledi ve lamelli zırhın Geç Antikite'de Uzak Doğu'ya ulaşmasıyla birlikte bu gözlemi çürütecek bir araştırma ortaya konmadı. Ancak lamelli ve pullu gibi parçalı zırhların birden fazla bölgeden birbirinden bağımsız olarak icat edilmiş olması da mümkündür.[9]:7
Hayvan zırh takımı
MÖ 4 ve 5. yüzyıllardan beri atların kafasını boynunu ve göğsünü koruyacak zırhlar kullanılmıştır. Persler, Grekler, Araplar, Türkler ve Memlükler gibi pek çok millet atlarına zırh giydirmiştir. Bizanslar tarafından kullanılan katafrakt adındaki süvariler atlarının alınlarını ve göğüslerini demir zırhlarla kaplarlardı ki katafrakt sözcüğünün kendisi Yunanca "zırh" anlamına gelmektedir.[4] Orta Çağ şövalyeleri de atlarını levha zırhlarla korurdular. At zırhı; alın zırhı, göğüs zırhı, sağrı zırhı, karınlık, boyunluk gibi parçalardan oluşurdu.
Koruyucu işlevsellik
Ateşli silahlar dışında zırhlar dört çeşit saldırıya karşı korur: keskin darbeler, kör darbeler, kesişler, saplamalar.[9]:15 Zırhlar bu tür saldırılardan gelen gelen etkileri saptırma veya emme özelliğine sahiptir.[2]
Kısmı esnekliklerinden dolayı pullu veya lamelli gibi ufak parçalardan oluşan levha zırhlar ok, cirit gibi hafif fırlatılabilir cisimlere karşı daha etkilidir. Bu kısmi esneklikleri sayesinde fırlatılan cismin enerjisini emebilir veya dağıtabilirler. Benzer şekilde gürz gibi kör darbeli silahların da ufak parçalardan oluşan levha zırhlara karşı verimliliği daha azdır. Ancak balta gibi silahlardan gelen keskin darbeler zırhın bütünlüğünü tehlikeye düşürebilir. Lamelli ve pullu zırhlar kesişlere karşı dayanıklıdır. Lamelleri birbirine bağlayan kayışları keserek zırhın bütünlüğünü bozma ihtimali kesilmesi gereken kayışların fazlalığından düşüktür. Ufak parçalardan oluşan levha zırhlar yukarıdan gelen saplama darbelerinde karşı dirençli olsa da pullu zırhta alttan yapılan saplamalar pulların arasından kayıp zırhın arkasındaki astara erişip onu delebileceği için risk oluşturmaktadır.[9]:15-16
Galeri
Zincir peçelik giyen tarihi canlandırman.
Omuzluk.
Çelik, atın ve deri kullanılarak yapılmış İngiliz işi elçek. Muhtemelen Sör John Scudamore'a aitti.
Alman işi, çelik gövde zırhı.
Çelik, latten denilen bakır alaşımı, demir ve pirinçten yapılmış 15. yüzyıla ait Alman işi örme zincir gömlek.
1550 yılından kalma, muhtemelen İspanya Kralı II. Philip'e ait, çelik, altın, deri ve bakır alaşımı kullanılarak yapılmış Alman işi yakalık.
Brigandine tipi zırh.
Moravya işi nazal miğfer, 11. yüzyıldan kalma.
Osmanlılar'a ait zincir ve levha karışımı korazin zırhı.
Kaynakça
- ^ "zırh". Nişanyan Sözlük. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021.
- ^ a b c d e f "armour | History, Types, Definition, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021.
- ^ a b c d e f g Helmut, Nickel; Pyhrr, Stuart W.; Tarassuk, Leonid (1982). "The Art of Chivalry: European Arms and Armor from The Metropolitan Museum of Art". www.metmuseum.org. 15 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021.
- ^ a b c d e f "military technology | Definition, History, Advances, & Weapons". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 23 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021.
- ^ a b c "Helmet | armour". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021.
- ^ "Cuirass | armour". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 8 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021.
- ^ D'amato, R.; Salimbeti, A. (2011). Bronze Age Greek Warrior 1600-1100 BC (İngilizce). Osprey Publishing.
- ^ Kelly, Francis M.; Schwabe, Randolph (1931). A Short History of Costume & Armour (İngilizce). Benjamin Blom.
- ^ a b c d e Dawson, Timothy (2013). Armour Never Wearies: Scale and Lamellar Armour in the West From the Bronze Age to the Nineteenth Century (İngilizce). The History Press.
