İçeriğe atla

Vurgu (dilbilim)

Vurgu; dil biliminde, bazı hecelere veya sözcüklere daha fazla önem yüklemektir. Sözlü anlatımlarda vurgulanan hece ya da sözcük diğerlerinden farklı tonlanır.

Türkçede Vurgu

Vurgunun konumu

Cins isimlerde vurgu

Çoğu cins isimde vurgu son hecede olur:

  • Okul, Ka, Ödev, Örümcek, Mücadele

Bazı yabancı kelimeler, bu kurala istisnadır:

  • Abluka, Penaltı, Lokanta, Tarhana

Ancak çoğu yabancı kelime, istisna değildir:

  • Kitap, İstasyon, Fotokopi, Kalem

Bazı zarflar, bağlaçlar ve soru kelimeleri de bu kurala istisnadır:

  • Nerede? Nasıl? Niçin?
  • Şimdi, Sonra, Ancak, Fakat

Yer isimlerinde vurgu

Yer isimleri, "Sezer vurgusu" diye adlandırılan özel bir vurgu düzenini takip ederler.[1] Bu kurala göre sondan üçüncü hecesi kapalı (Ünsüzle biten) ve sondan ikinci hecesi açık (Ünlüyle biten) olan yer isimleri, sondan üçüncü hecesinde vurgulanırlar:

  • Marmaris, İskenderun, Sirkeci, Ankara

Diğer yer isimleri ise sondan ikinci hecelerinde vurgulanırlar:

  • İstanbul, Adana, Antalya

Bu kural, yer isimlerini cins isimlerinden ayırmamıza olanak tanır:

  • Ordu - ordu, Sirkeci - sirkeci, Mercimek - mercimek

Bu kurala da bazı istisnalar vardır:

  • Bazı yabancı asıllı yer isimleri sondan üçüncü hecesi kapalı olup sondan ikinci hecesi açık olsa da sondan ikinci hecede vurgulanırlar:
    • Afrika, İngiltere, Üsdar
  • -iye ile biten yer isimleri sondan üçüncü hecede vurgulanır:
    • Süleymaniye, Ahmediye, Sultaniye
  • -hane, -istan, -ler ve -mez ile biten yer isimleri ve birkaç istisnai yer daha; cins isimleri gibi son hecelerinde vurgulanırlar:
    • Bulgaristan, Hindistan, Macaristan
    • Kâğıthane, Gümüşhane
    • Işıklar, Söylemez
    • Anadolu
  • Vurgusu son hecede olmayan cins isimlerinden türemiş yer isimleri de türediği isimler gibi vurgulanırlar:
    • Sütce
  • Birleşik isimlerden gelen yerlerde, bileşen kelimelerin ilki vurgulanır:
    • Çanakkale, Eminönü, Sultanbeyli
  • Az sayıda düzensiz yer ismi sondan üçüncü hecede vurgulanır:
    • Rumeli, nalı, Kuleli

Kişi isimlerinde vurgu

Kişi isimleri de cins isimleri gibi son hecede vurgulanır:

  • Hüseyin, Ahmet, Necati

Seslenirken cins isimleri ve özel isimlerde vurgu kayabilir:

  • Ahmet! Öğretmenim!

Bazı soy adların vurgusu son hecede değildir:

  • Erbakan, Erdoğan, İnönü, Atatürk

Eklerde vurgu

Çoğu ek vurgulu olduğundan son hecesi vurgulu bir kelimeye gelince vurguyu kendi üzerine çeker:

  • Karar
  • Karar
  • Kararlılık
  • Kararlılığı
  • Kararlılığından

Son hecesi vurgulu olmayan kelimeye gelen ekler ise vurguyu çekmezler:

  • Avrupa'da
  • Lokantada

Çok heceli olan şu ekler, son hecesinde vurgulu olmadığından vurgunun sonraki eklere çekilmesini engeller:

  • Bayorum
  • Gidiversene
  • Düşününce
  • Bakarak

Bazı heceli ekler ise vurgusuzdur ve bu sebeple vurgunun daha ileriye aktarılmasını engeller:

  • Bakmamalıyız
  • Annemleyim
  • Arapça
  • Benimki

Bu kural aynı zamanda -me/ma olumsuzluk ekini -me/ma fiilimsi ekinden ayırmamıza imkân tanır:

  • Gitmeyin
  • Gitme zamanı

-me/ma eki, ilk hecesi vurgulanmayan kelimelerde bile vurguyu bir önceki heceye çeker:

  • Avrupalılaşmadık

Ayrı yazılsa da ek gibi davranan de/da bağlacı ve mı/mi/mu/mü soru edatı da vurgusuzdur:

  • Sen de mi?
  • Sende mi?

Bu kural -de/da bulunma ekini de/da bağlacından ayırmamıza olanak tanır.

Ek fiiller isimlere geldiği zaman vurgusuz olurlar:

  • Sendeydim
  • Çocukmuşsunuz
  • Okulluysanız

Ek fiiller fiillere geldiği zaman da vurguyu bir önceki heceye çekerler, ancak cümle içinde fiiller çoğu zaman vurgusunu yitirdiğinden bu kural o kadar ortaya çıkmaz:

  • Gitmiştim
  • Düşündüysen

İsime gelen şahıs ekleri de aynı zamanda vurgusuzdur, bu kural da iyelik eklerini ve çoğul ekini şahıs eklerinden ayırmamıza olanak tanır:

  • O kalem benim!
  • Vazoyu kıran benim.

Birleşik kelimeler ve tamlamalar

Birleşik isimlerde ve tamlamalarda ikinci öğe vurgusunu yitirir:

  • Başbakan, Ayakkabı, Çoban salatası, Mavi kuş

Pekiştirmeli sıfatlar da ilk hecede vurgulanır

  • Dümdüz, Sapsarı, Masmavi

Fiil içeren birleşik kelimelerde ise ikinci kelime vurgulanır:

  • Hünkârbeğendi, Uyurgezer

-ma/me eki tamlamalarda ve birleşik fiillerde bile vurguyu bir önceki heceye çeker:

  • Ali iskambil oynadı.
  • Ali iskambil oynamadı.
  1. ^ Sezer (1981), s. ?.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">İtalyanca</span> Roman dili

İtalyanca, çoğunluğu İtalya ve İsviçre'nin güneyindeki Ticino kantonunda yaşayan 61 milyon kişi tarafından konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir Latin dilidir. İtalyan asıllı göçmenlerce Amerika Birleşik Devletleri'nde, Arjantin'de, Brezilya'da, Kanada'da ve Avustralya'da da sıkça konuşulur.

<span class="mw-page-title-main">Fince</span> Sondan eklemeli Finlandiyanın resmi dili

Fince (

Kısa çizgi veya tire, sözcükleri birleştirmek ve tek bir sözcüğün hecelerini ayırmak için kullanılan bir noktalama işaretidir. Tire kullanımına tireleme denir. Tirelenmemiş, tirelenmiş bir sözcük örneğidir. Kısa çizgi, daha uzun ve farklı kullanımlara sahip kısa çizgilerle veya eksi işareti ile karıştırılmamalıdır.

Aruz ölçüsü ya da aruz vezni, Arap edebiyatından doğarak İslamî edebiyatalara da yayılmış bir nazım sistemi; nazımda uzun veya kısa, kapalı ya da açık hecelerin belli bir düzene göre sıralanarak ahengin sağlandığı ölçüdür.

<span class="mw-page-title-main">Moğolca</span> Moğol yerlisinin konuştuğu dil

Moğolca, Moğolistan ve civardaki bazı özerk bölgelerde resmî dil olan Asya dilidir.

<span class="mw-page-title-main">İzlandaca</span> İzlandanın resmî dili olan Kuzey Cermen dili.

İzlandaca, Cermen dillerinden biri ve İzlanda'nın resmî dilidir. İzlandacaya en yakın diller, Faroe Adaları'nda konuşulan Faroe dili ile Sognamål gibi Batı Norveç lehçeleridir. İzlanda, anakaraya uzak bir ada devleti olmasından dolayı, diğer ülkelerle arasında kayda değer oranda kültür alışverişi gerçekleşmemiş, bunun sonucunda dile çok az yabancı sözcük girmiştir. İzlanda'nın konumu Amerika'ya daha yakın olmasına rağmen, İzlandaca bir İskandinav dilidir.

Kelime veya sözcük, tek başına anlamlı, bir ya da birbirine bağlı birden fazla biçimbirimden (morfem) oluşan, ses değeri taşıyan dil birimidir.

Alomorf, altbiçimbirim, altbiçim, biçimbirimcik, biçimbirimsel değişke veya değişken şekil; bir biçimbirimin anlamının değişmeden ses veya yazılışının değiştiği versiyonudur. Alomorf, tek bir morfemin sesbilimsel çeşitlerini tanımlamaktadır. Bir biçimbirimin dönüşebileceği altbiçimbirimler dilin morfofonemik kurallarıyla belirlenir.

Ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu, Türkçe dilbilgisindeki ses olaylarından biridir. Bu kurala göre herhangi bir kelimeye eklenen ve ünsüz harfle başlayan yapım ve çekim ekleri kendisinden önceki son harf sert ünsüz ise sert, yumuşak ünsüz ise yumuşak ünsüz harfle başlamak zorundadır:

Ölçü, şiirde ritmi sağlamak için kullanılan bir tekniktir.

Mari (Çirmiş) dili Ural Altay Dil Ailesinin Ural Koluna bağlı Fin/Ugor dilleri ana grubundandır ve 600.000 kişi tarafından konuşulur. Çirmiş dili; Rusya'ya bağlı Mari El Cumhuriyeti başta olmak üzere Rusya'da Tataristan, Udmurtya ve Perm bölgelerinde konuşulur. Etnik Çirmişler, çoğunlukla Ural Dağları'nın doğusunda Vyatka Nehri çevresinde yaşamaktadır.

Vokatif, Türkçede olmayan ismin hâllerindendir. Kişiye, hayvana ya da eşyaya hitap için bazı dillerde kullanılmaktadır. Vokatif bir ifade hitabın altını çizen bir söz yöneltme şeklini içerir. Mesela "Bilmiyorum, Ahmet" cümlesinde Ahmet vokatif bir ifade olup "Bilmiyorum Ahmet" cümlesindeki Ahmet gibi "bilmek" fiiline bağlı düz tümleç olmayıp tersine kime hitap edildiğini belli eder.

Ünlü daralması, Türkçede geniş ünlülerin dar ünlülere dönüşmesi şeklinde gerçekleşen bir ses olayıdır. a veya e ünlüleriyle biten bir fiile -yor eki getirildiğinde, fiilin son hecesindeki ünlü, ı, i, u veya ü ünlülerinden birine dönüşür:

Zarf-fiil, bağ-fiil, ulaç veya gerundium bir fiilin cümlede zarf (belirteç) görevinde kullanılan hâli. Türkçedeki üç fiilimsi grubundan biridir. Fiillere -esiye, -ip, ıp, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -ir … -mez, -diğinde, -e … -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. Bu ekler, Türkçedeki ses uyumlarına veya ağızlara bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

Mısır Arapçası, Mısır'da konuşulan Arapçanın adlandırılmasıdır. Modern standart Arapçadan ses ve gramer yönüyle farklılıkları vardır. Arapçanın en yaygın, en çok konuşulan ve en çok öğrenilen lehçesidir.

Aküt veya vurgu işareti (´) Latin, Kiril ve Yunan betiklerine dayalı alfabeler ile birçok modern yazı dilinde kullanılan aksan işaretidir. Sesli harfler üzerine konulan aksan işareti olarak da geçer. Asıl olarak Fransızca kökenli bir kelimedir ve Fransızca yazılışı Accent aigu şeklindedir.

Grav aksan, aküt aksanın sola yatık versiyonudur. Birçok farklı dilde kullanılır. Evrensel bir anlamı yoktur; ve vurguyu, tonu veya ünlü niteliğini gösterebilir.

Bürünbirimcik ya da mora, bazı dillerdeki vurgu ya da dilsel eş değerlemenin boyutunu ortaya koyan, hece değerinin belirlendiği ses bilimsel birimdir. Bürünbirimcik, hece kavramından farklı olup heceden farklı bir zamansal ölçüme dayanmaktadır. Bununla birlikte, bürünbirimciğin birçok farklı tanımı vardır. İngilizcede kullanılan mora terimi Latincede "kalabalık, gecikme" anlamlarına gelir ve Yunanca "chronos" kelimesinin birebir çevirisidir. 1968'de Amerikan dil bilimci James D. McCawley bürünbirimciği "iki parçadan oluşan uzun bir hece ya da tek bir parçadan oluşan kısa bir hece" olarak tanımlamıştır.

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.

Dilbilimde prozodi tek haldeki fonetik birimler olmayan(ünlüler ve ünsüzler) fakat ton, vurgu ve ritim gibi dilsel işlevleri içeren daha büyük boyuttaki konuşma birimleri ve hecelerin özellikleri ile ilgilenir.