Dinozor (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur. Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.
Jura veya Jura dönemi, Mezozoyik Zaman'ın Triyas'tan sonra gelen, yani ikinci dönemidir. 200 milyon yıl öncesi ve 145 milyon yıl öncesi arasındadır. Jura, adını o döneme ait kireçtaşı tabakalarının ilk belirlendiği Avrupa Alplerindeki Jura Dağları'ndan almıştır. Jura döneminin başlangıcında, süper kıta Pangea iki kara kütlesine bölünmeye başlamıştı: kuzeyde Lavrasya ve güneyde Gondvana. Bu, daha fazla kıyı şeridi yarattı ve karasal iklimi kurudan nemliye kaydırdı; Triyas'ın kurak çöllerinin çoğunun yerini yemyeşil yağmur ormanları aldı.
Kretase veya Kretase dönemi, Mezozoyik Zaman'ın üç alt bölümünden sonuncusudur. Jura'dan sonra, Paleojen'den önce gelir. Günümüzden 145 milyon yıl önce başlayıp ~ 66 milyon yıl önce sona erdiği kabul edilir.
Argentinosaurus, Geç Kretase döneminde Güney Amerika'da yaşamış bir sauropod dinozor cinsi. Bilinen en büyük dinozorlardan biridir.
Adamantisaurus, Geç Kretase devrinde, Güney Amerika’da yaşamış bir sauropod dinozor cinsidir. Sadece altı adet kuyruk kemiğinden bilinir; ama bir sauropod olduğu için, uzun boyun ve kuyruklu, çok büyük bir dinozor olduğu varsayılır.
Epachthosaurus, Geç Kretase'de yaşamış bir titanosaurian sauropod dinozor cinsi. Fosilleri Güney Amerika'daki Orta ve Kuzey Patagonya'da bulunmuştur.
Crocodyliformes, genellikle geleneksel olarak "timsahlar" olarak adlandırılan grup olan crurotarsan arkozorlarının bir kladıdır. Daha sonraki akrabalarını tanımlayan özelliklerin çoğuna sahip olan Crocodylomorpha'nın ilk üyeleridir.
Troodontidae, genellikle küçük, tüylü teropodları içeren bir maniraptoran dinozor familyasıdır. Yalnızca Kuzey Amerika ve Asya'dan bilinirler – en çok Asya'dan. Yakın zamana kadar yalnızca Kretase dönemine ait birkaç eksik örnekten biliniyorlardı, bu nedenle diğer maniraptoranlara olan kesin yakınlıkları belirsizdi. Daha önce kuşların atası oldukları öne sürülmüştür, ancak şu anda bu kabul edilmiyor; onun yerine farklı paravianların kuşların atası olduğu düşünülüyor. Dromaeosauridler ve troodontidler görünüşte benzer olsalar da, bilim adamları henüz yakın akraba olduklarından emin değiller, ancak troodontidlerin Maniraptora kladında yer aldığından eminler.
Prokennalestes, fosilleri Moğolistan'ın erken Kretase aşamasından bilinen bazal eutherian memeli cinsi. İlk olarak 1989'da Kielan-Jaworowska & Dashzeveg tarafından, cinse ait iki tür ile tanımlandı: Prokennalestes trofimovi ve Prokennalestes minor.
Murtoilestes, Erken Kretase döneminde (Barremiyen–Apsiyen, Murtoi Formasyonu), doğu Rusya'da yaşamış bazal eutherian memeli cinsi. Cins, ilk defa 2000 yılında Averianov ve Skutschas tarafından tanımlandı. Cinse ait tek tür, tip tür olan Murtoilestes abramovi'dir.
Hesperornithes, modern kuşların atalarıyla yakından ilişkili, soyu tükenmiş ve son derece uzmanlaşmış bir su kuşları grubudur. Kuzey Yarımküre'de hem deniz hem de tatlı su habitatlarında yaşadılar ve hepsi güçlü yüzen, yırtıcı dalgıçlar olan Hesperornis, Parahesperornis, Baptornis, Enaliornis ve Potamornis gibi cinsleri içerir. Yüzmek için en özelleşmiş türlerin çoğu tamamen uçamayanlardı. Bilinen en büyük hesperornithean, Canadaga arctica, maksimum yetişkin uzunluğuna 1,5 metreden (4,9 ft) fazla ulaşmış olabilir.
Turanoceratops, Özbekistan'ın geç Kretase yaşlı Bissekty Formasyonu'ndan otçul bir ceratopsian dinozor cinsidir. Fosilleri, yaklaşık 90 milyon yıl öncesine, orta-geç Turoniyen evresine tarihlendi. Kafatası, Ceratopsidae'de görülenlere benzer bir çift uzun kaş boynuzu taşıyordu; ancak Turanoceratops, bir ceratopsid değil, daha önceki ceratopsianlar ve ceratopsidler arasında geçiş fosili gibi görünüyor.
Apsaravis, Kretase döneminde Asya'da yaşamış bir bazal ornithuromorf cinsi. Bilinen tek türü olan Apsaravis ukhaana, yaklaşık 78 milyon yıl önce, Geç Kretase döneminin Kampaniyen çağında yaşadı. Fosilleşmiş kalıntıları Moğolistan'ın Gobi Çölü'ndeki Ukhaa Tolgod'da Djadokhta Formasyonunun Camel's Humps alt bölgesinde bulundu. Bunlar Moğol Bilimler Akademisi/Amerikan Doğa Tarihi Paleontolojik Keşif Gezileri Müzesi tarafından 1998 tarla sezonunda toplanmıştır. Norell ve Clarke (2001) tarafından tanımlanmıştır.
Stegouros, güney Şili'nin Geç Kretase yaşlı Dorotea Formasyonu'ndan bir ankylosaurian dinozor cinsidir. Cins yarı eklemli, neredeyse tam bir iskeletten bilinen tek bir türü içerir.
Tengrisaurus Rusya'nın Erken Kretase (Barremiyen-Apsiyen) yaşlı Murtoi Oluşumu'ndan gelen bir lithostrotian sauropod cinsidir. 2017 yılında Averianov & Skutschas tarafından tanımlanmıştır. Tip türü T. starkovi'dir. Yeni kalıntılar 2021'de Averianov, Sizov & Skutschas tarafından tanımlandı.
Geç Kretase, jeolojik zaman cetvelinde Kretase döneminin ayrıldığı iki zaman diliminden genç olandır. Tebeşir anlamına gelen Kretase adı bu dönemde yoğun olarak çökelmiş olan tebeşir kayasına atıfta bulunularak verilmiştir.
Ibirania Brezilya'daki Geç Kretase (Santonian) yaşlı São José do Rio Preto Formasyonu'ndan bir saltasaurin titanosaur dinozor cinsidir. Tip türü Ibirania parva'dır.
Alamosaurus, Geç Kretase'nin Maastrihtiyen çağında Kuzey Amerika'nın güneybatısında yaşamış ve tek türü Alamosaurus sanjuanensis olan, Opisthocoelicaudiinae alt familyasından bir titanozor cinsidir. Omurları ve uzuv kemikleri, onun Argentinosaurus ve Puertasaurus gibi dev sauropodlarla karşılaştırılabilir boyutlara ulaştığını gösteriyor; bu da onu Kuzey Amerika'da yaşamış en büyük dinozor yapıyor. Teksas'ta Kretase-Paleojen sınırının yalnızca birkaç metre altında bulunan genç bir Alamosaurus sanjuanensis'in örnekleri, onu hayatta kalan son kuş olmayan dinozor türlerinden biri hâline getiriyor. Alamosaurus, sauropodların Kuzey Amerika fosil kayıtlarında yaklaşık 30 milyon yıllık yokluğundan sonra Kuzey Amerika'da yaşadığı bilinen tek sauropoddur ve muhtemelen Güney Amerika'dan gelen bir göçmeni temsil etmektedir.
Amargasaurus, şu anda Arjantin olan Erken Kretase döneminden bir sauropod dinozor cinsidir. Bilinen tek iskelet 1984'te keşfedildi ve Amargasaurus'u çağının en iyi bilinen sauropodlarından biri yapan parçalanmış bir kafatası da dahil olmak üzere neredeyse tamamlandı. Amargasaurus ilk kez 1991'de tanımlandı ve bilinen tek bir tür olan Amargasaurus cazaui'yi içeriyor. Büyük bir hayvandı, ancak bir sauropod için küçüktü ve 9 ila 13 metre uzunluğa ulaştı. En belirgin özelliği, boynunda ve sırtında iki paralel sıra halinde uzun dikenlere sahip olmasıydı ve bilinen diğer tüm sauropodlardan daha uzundu. Hayatta, bu dikenler keratinli bir kılıfı destekleyen tek yapılar olarak vücudun dışına çıkmış olabilir. Şimdi daha çok tercih edilen alternatif bir hipotez, bir deri yelkeni destekleyen bir yapı iskelesi oluşturabileceklerini varsayıyor. Gösteri, savaş veya savunma için kullanılmış olabilirler.
Dreadnoughtus, bilinen tek türü olan Dreadnoughtus schrani'yi içeren titanozor sauropod dinozor cinsi. D. schrani, Arjantin'in Santa Cruz Eyaleti'ndeki Cerro Fortaleza Oluşumu'nun Üst Kretase kayalarında keşfedilen iki kısmi iskeletten bilinmektedir. 26 metre uzunluğunda ve 48-49 ton ağırlığında olduğu hesaplanan ve yetişkin olmayan tip örneğiyle, bilinen en büyük kara omurgalılarından biridir. D. schrani diğer devasa titanozorlara göre daha eksiksiz bir iskeletten bilinir.
