Vita Contemplativa

Vita Contemplativa (latince: De vita contemplativa; grekçe: Περί βίου θεωρητικού), anlam olarak derin düşünce demektir. Sosyolojik araştırmaların gerçekleştirildiği çağdaş döneme gelmeden önce, derin düşünceyi içeren yaşamın doğası gereği aktif yaşamdan daha üstün olduğu görüşü hakimdir. Bu durum insanların bir eyleme kalkışmaksızın sadece düşünerek esas mutluluğa ulaşacağı düşüncesinin sonucu niteliğindedir. Bu anlamda çağların getirileri olarak vita contemplativa ve vita activa kavramları birbirleriyle sürekli karşılaştırılmış, kimi dönemlerde vita contemplativanın kimi dönemlerde ise vita activanın daha üstün olduğu savunulmuştur. Vita activa ile vita contemplativanın anlamları birbirleriyle tamamen zıt yöndedir. Öyle ki vita activa ise hareketli yaşam anlamına gelmektedir. Vita activa mutluluğa ulaşmanın düşünmekle değil eylemlilikle mümkün olacağını nitelendirmektedir.

Antik Yunan’da vita contemplativanın yani derin düşüncenin eylemlilikten daha önemli olduğu düşüncesi hakimdir. İnsanlar gerçek mutluluğa ancak boş zamanlarında düşünerek kavuşabilirler. İnsanlara mutluluk verecek olan durum onların hakikate ulaşabilmeleridir. Bu anlamda eylemlilik alanı mutluluğa erişebilecek kimseler için kısıtlı bir alan olmalı ve sürekli kontrol altında tutulmalıdır. Eylemlilik alanı kendi içerisinde politikayı da barındırır ve bu alan filozofların yaşamında ya da filozofça yaşamda sadece bir araç niteliğindedir. Kaldı ki metafizik gelenek de eylemlilik alanını yani vita activayı Platon’un mağara alegorisi ile hiyerarşik olarak ezmiş, küçümsemiş ve hakikat alanının dışına itmiştir. Platon’un mağara alegorisinde insanlar, kendilerine gösterilen gölgelerin varlığını ancak düşünerek kavrayabilmektedir. İnsanların hareket etmeleri sürekli olarak kontrol altında tutulmakta ve onların gerçek hakikati düşünerek bulmaları istenmektedir. Bu düşünce sistemine göre insanlara has olan hareket alanı mağara teoreminde ki karanlık ve kör alana denk gelmektedir. Antik Yunan’da bir hayli etkin olan kölelik sistemi neticesinde eylemlilik alanı kölelere atfedilmiştir. Kaldı ki bir kölenin mutluluğa ulaşabilmesi ancak sahibine itaat etmesiyle mümkündür. Bu ortamda kölelere sahip olan kimselerin eylemlilik alanında aktif olamayacaklarından dolayı onlar hakikate ulaşmak adına boş zamanlarını derin düşünceye dalarak değerlendirmektedir ki bu ortamda yapılması gereken asıl şeyin bu olduğu kabul edilmektedir.

Hannah Arendt, 14 Ekim 1906 yılında Hannover’de, bir Yahudi mühendisin tek çocuğu olarak doğmuştur. Marburg ve Freiburg’da üniversite eğitimini tamamladıktan sonra Heidelberg’de Martin Heidegger ve Karl Jaspers’ten felsefe öğrenmiş ve 22 yaşında yine burada doktorasını vermiştir.^[1] Hannah Arendt, İnsanlık Durumu adlı eserinde vita contemplativa ve vita activa kavramlarını açıklamış ve vita contemplativadan vita activaya geçiş sürecini değerlendirmiştir. Öncelikle Arendt, vita contemplativa ve vita activa ayrımıyla başlamıştır. Bunlardan vita contemplativa düşünce ve tefekkür esaslı iken vita activa ise eylemi, pratik ve politik yaşamı esas almıştır.^[2] Eski düşünürlerin fikirleri ekseninde vita contemplativa mutluluğa ulaşmanın tek ve esas kaynağı olarak kabul edilirken Hannah Arendt’e göre eylem ve pratik/politik yaşam alanı insan varoluşunun en temel ve ayırt edici alanıdır.^[3] Hannah Arendt için bu iki kavram arasında ayrım yapmak hiç de kolay olmamıştır. Bu süreç içerisinde Arendt, vita melancholia durumunu yaşamış ve kendisi için bu duruma odaklanmak bir hayli zaman almıştır

İlkçağlardan beri bir düşünme ve araştırma konusu olan melankoli kimi düşünürler tarafından yaşam koşulları karşısında bir güçsüzlük durumu olarak nitelendirilmiştir. Melankolik olarak nitelendirilebilecek öyle insanlar vardır ki hayatları başarılarla doludur. O insanlar her ne kadar duygusal ve hayat karşısında güçsüz olarak nitelendirilse de hayata karşı bir başkaldırma gücüne sahiptirler. Her ne kadar melankolik olarak nitelendirilse de güçlü bir başkaldırma potansiyeline sahip olan insanlardan birisi de Hannah Arendt’tir. Hannah Arendt, 19 Temmuz 1947’de arkadaşı Kurt Blumenfeld’e yazdığı bir mektupta kullandığı, “Bir çeşit melankoli yaşıyorum ve bununla savaşmanın tek yolu anlamak ve konular üzerine düşünmek.” cümlesiyle içinde bulunduğu ruh durumunu, hayata bakışını ya da bir anlamda kendi kişiliğinin yapısını açığa çıkarmıştır.^[4] Melankoli durumu kişinin içinde bulunduğu yaşam koşullarına göre de değişiklik göstermektedir. Öyle ki insanların içinde bulunduğu toplumların sosyokültürel yapıları bu durumu farklılaştıran en önemli unsurdur. Arendt’in melankoli olarak nitelendirilmesinin nedenlerine bakacak olursak yaşadığı dönemde soykırımların olması, radikal kötülüğün dünyanın dört bir yanında hakim olması ve atom bombası unsuru göze çarpmaktadır.^[5] Ancak Arendt bu melankoli durumunu kendi lehine çevirmeye yönelik çalışmalar yapmış ve nitekim içinde bulunduğu bu melankoli durumundan kurtulduğunda vita contemplativa ve vita activa arasında ayrımlar yapabilmiş ve vita melancholiadan vita activaya geçiş yapabilmiştir. Bu durum Binkert’in “Arendt’te melankoli, eğer kabuğuna çekilen melankolik, kabuğunu kırıp dışarı çıkabilirse, vita activa ve vita contemplativa arasında, durmak ve ilerlemek arasında bir arabulucu ve yaşamla başa çıkmanın yaratıcı bir biçimde olma potansiyeline sahiptir.” cümlelerini doğrulayacak niteliktedir.^[6] Arendt’in duyduğu bu melankoli hissi sonrasında bir dünya sevgisine dönüşecektir. Nitekim bu kez de 1958 yılında hocası Karl Jaspers’e bir mektup yazacak ve mektupta “Çok geç kaldım, ancak son yıllarda gerçek anlamda dünyayı sevmeye başladım. Siyaset kuramları adlı kitabıma Amor Mundi (Dünya Aşkı) adını vererek minnettarlığımı göstermek istiyorum.”^[7] cümlelerini kullanacaktır. Hannah Arendt’in içinde bulunduğu melankoli durumundan kurtulması onun ilerleyen zamanlarda vita activa ve vita contemplativa arasında ayrım yapmasını sağlayacaktır.

Hannah Arendt melankoliden çıkmak için eylemde bulunmanın önemini kavramış, bu kişilik halindeki kabuktan kurtuluşun doğum gibi yeni bir mucize şeklinde olacağını vurgulamıştır. Melankoli halinde ölüme, dünyadaki acı çeken insanları düşünerek acı çekmeye ve ruhen acı çekmeye son vermenin zor olduğu, bazılarının bu durumu hastalık olarak görürken bazılarının ise aykırı insan kişiliği olduğu söylenmektedir. Melankoliden çıkış sonrası vita activa ve vita contemplativa arasında kalacak olan insan, ikisinden birini seçerek düşünce ve eylem arasında seçim yapmak zorunda kalır. Vita contemplativa düşünce halinde olma durumu olduğu için melankoli yapıda olan insan acı çekmeyerek zaten bu durumda olduğunu bir nevi göstermektedir. Melankoli hali fiziksel acıdan çok zihinsel, düşünce yoluyla kazanılan acı hissiyatı olduğu için acılarından kurtularak vita contemplativa duruma gelmiş olur. Kardeşi ölen ve “öyle sevinçliyim ki, öylesine sevinçliyim ki yaptıklarım için… Eğer bunu yapmamış olsaydım, kendimi öldürmekle vereceğim ceza bile çok hafif olurdu benim için. Kişiler yaşantılarıyla kendilerini ortaya koymak zorundadırlar. Yoksa insan, insan olmaktan çıkar, batan gemilerden kaçışan farelere döner.”^[8] sözlerini gömdükten sonra söyleyen Antigone vita melancholia halinin vita activa haline döndüğünü vurgulamış böylece eylem yapmanın vita activa hali olduğunu söylemiştir. “ Antigone ya da Arendt hayatı ve dünyayı seviyor mu? Evet, Antigone abisinin gömülmediği, Kreon’un zalim buyruklarına göre hareket etmek zorunda kaldığı o adaletsiz dünyayı, Arendt, milyonlarca insanın ölüme gönderildiği bir dünyayı, o çöl dünyayı elbette ki sevmiyor. Her ikisi de trajik insan olmanın gerekliliği olarak bütün bunlara hayır diyor, fakat bu hayırın ve reddedişin içine tıkılıp kalıyor, var olanı değiştirmeye ve iyileştirmeye çalışıyor. Eylemde bulunma mucizesi gerçekleştiriyor ve her ikisi de kendi ellerinden geleni yapmaya çalışıyor. Vita melancholiadan vita activaya doğru bir yolculuğa çıkıyor.”^[9] Bu ayrımda sonra Arendt nezdinde vita contemplativa kavramını inceleyecek olursak, vita contemplativa eylemsizlik hali olarak yansımaktadır. Vita contemplativa insanı, rahat ve sükûnet içinde olan, modern düşünce biçiminden kopuk olan, reaksiyon vermeyen kişilik halidir. Vita contemplativa beraberinde melankoli ve teslimiyetçi düşünceleri getirdiği için vita activayı insanlıktan iyice koparmıştır. Bu uzaklaştırma siyaset felsefesinde kendini göstermiştir. Hannah Arendt siyaset felsefesini yeniden kurgular. “Dünyanın ihtiyacı olan, ne eylemsizliği seçip, vita contemplativanın kanatları altına sığınarak, sadece düşünmek ne de düşünmeden, düşüncesizlikle eylemektir. Berktay da ‘Hannah Arendt: Bir İnci Avcısı’ makalesinde, Arendt’ın vita activa ile vita contemplativa arasındaki ayrımı sona erdirme çabasının, yani düşünen ve eyleyen varlığı birleştiren zemini gözlerimizin önüne getirme çabasının, siyasi düşünüşün kendisinin siyasi bir eylem haline geldiği sonucuna varmamıza neden olabileceğini belirtir.”^[10] Böylece bu iki kavramı aynı zeminde birleştirerek aslında siyaset felsefesini teorik olmaktan çıkarıp düşünce biçimini eyleme dönüştürmeyi amaçlamıştır. Çünkü felsefenin Sokrates’ten sonra başlamış, insanların düşünce biçimi olarak vita contemplativa, boş zamanlarını doldurdukları ama bu düşüncelerini hayata geçirmedikleri için eylemsizlik olarak değerlendirir. Günümüzde siyaset filozoflarının toplumun sorunlarını idealist bir biçimde çözmeye çalıştıkları bu yüzden bir çözüm için eylemde bulunmadıkları genellikle vita contemplativa içinde olup sadece bu sorun hakkında düşündüklerini belirtip doğa filozoflarından sonra insan odaklı felsefelerini vita contemplativadan vita activaya geçiremedikleri için gelenekselleşen bir metafora döndüğünü açıklamıştır. Dünyayı değiştirmek için siyaset felsefesinin metotlarının değişmesini vurgulayan, bu yüzden melankoli durumundan çıktıktan sonra bu iki kavramı birleştirip vita activanın da felsefedeki önemimi gözler önüne sermiştir. Düşünce ve eylem arasındaki farkların ehemmiyetini irdeleyerek açıklamıştır.

Hannah Arendt vita contemplativadan vita activaya geçişi insanın kendi kabuğunu kırıp boş olan zamanını değerlendirmesiyle açıklamıştır. Haksızlık ve adaletin düşünerek yok olmayacağını bunlara karşı formüller geliştirerek aktivite yapmak gerektiğini söylemiştir. Antik Yunan’da filozoflar asil ve zengin oldukları için iyi ve doğrunun asıl kaynağına inmek istemişlerdir. Bunu yaparken çalışma görevi ise kölelere düştüğü için bu asillerin boş zamanları çok olduğundan felsefeye önem vermişledir. Dünya tarihinde filozofun en çok olduğu ve felsefenin en çok yapıldığı dönem Antik Yunan dönemidir. Bu dönem filozofları için vita contemplativa halinde olmak doğal ve gereklidir. Çalışmak ve para kazanmak onursuz bir davranış biçimi olarak nitelendirildiği için dönemin insanları felsefeye ağırlık vermişlerdir. Hannah Arendt ise artık böyle bir gerekliliğin olmadığını, insanların eylemlerde bulunarak dünya koşullarına ayak uydurmaları gerektiğini vurgulamıştır. Bunun için siyaset felsefesini değiştirmek istemiş ve bu bilim dalını incelemiştir. “Kullanmaktan kaçındığım, siyaset felsefesi değimi, geleneğin aşırı ölçüde sıkboğaz ettiği bir ifadedir. Akademik bağlamda olsun ya da olmasın bu gibi şeyler hakkında konuştuğumda hep, felsefe ile siyaset arasında çok önemli bir gerilim olduğundan söz ederim. Yani düşünen bir varlık olarak insan ile eyleyen bir varlık olarak insan arasında, söz gelimi doğa felsefesinde var olmayan, bir gerilim vardır. Herkes gibi filozof da doğa karşısında nesnel olabilir; doğa hakkında düşündüklerini dillendirdiğinde bütün insanlık adına koşuşuyordur. Fakat siyaset karşısında nesnel ya da tarafsız olamaz. Platon’dan beri olamaz”^[11] diyen Hannah Arendt böylece siyaset felsefesinin amacının artık vita activaya uygun olarak gerçekleşmesi gerektiğini savunur.