Villa rustica

Villa rustica (Latince çoğulu villae rusticae "çiftlik, kır evi") Antik Roma'da merkezi bir yapı ve bu yapı etrafına yayılmış daha küçük ek yapıların oluşturduğu duvarlarla çevrili kırsal yerleşime verilen addır. Başlangıçta tarımsal faaliyet amacıyla inşa edilen villa rusticalar, zamanla bu özelliğini yitirmiştir.

Villa rustica Antik Çağ'da kullanılan bir kavram değildir. Latince bir kelime olan rusticus isminin sıfat haline getirilmesi suretiyle türetilmiştir ve kırsal gibi bir anlam kazanmaktadır. Literatürde zaman zaman çiftlik anlamına gelen praedium yahut fundus kelimelerinin de kullanıldığı olur.

Romalılar daha ziyade aedes adını verdikleri şehirsel yapılar ile villae adını verdikleri kırsal binalar arasında temel bir ayrım yapmaktaydılar. Buna benzer biçimde şehirde imar yapılmayan araziler area adlandırılırken, kırsal araziler ager adlandırılmakta ve bu sayede birbirlerinden ayrılmakta idiler.^[1] Ayrıca büyük çiftlikler latifundium olarak tanımlanmaktadır.

Villae rustica'nın ortaya çıkışı Roma'daki tarım faaliyetlerinin gelişimi ile doğrudan ilişkilidir. MÖ 3. yüzyılın sonlarına değin Roma'da daha ziyade geçimlik tarım icra edilmekteydi. Ancak Hannibal'a karşı kazanılan zafer sonrası ele geçen topraklar ile beraber^[2] ziraat alanında bir değişim yaşanmaya başlamıştır. Parsel parsel bölünen bu topraklar ya çiftçilere verilmiş ya da coloniaların kurulması için ayrılmışlardır. Bu dönemde devlet kontrolünde olmasına rağmen bireylere dağıtılan bu topraklar üzerinde bireyler ne inşa edecekleri konusunda özgür hale gelmişlerdir. Öte yandan miras sisteminde yer alan düzenlemeler ile birlikte bazı gruplar haksız bir biçimde fazla toprak sahibi olmaya ve zenginleşmeye başlamışlardır. .

Roma'nın Kartaca zaferi, Akdeniz ticaretinde söz sahibi olmasını da kolaylaştırmıştır. Bu durum yerli üretim ile ithal edilen mallar arasında bir rekabeti doğurmuş, alt sınıf bu rekabet ile mücadele ederken zenginleşen toprak sahipleri mallarını en fazla gelir getiren yerlere ihraç ederek daha da zenginleşmiştir.

Villa rusticalar Roma İmparatorluğu'nun batı eyaletlerinde daha yaygın rastlanan bir fenomendi. Vicus adı verilen köyler çok nadiren bulunuyor, şayet var iseler de tarımsal üretime büyük bir katkıda bulunmuyorlardı. Almanya'da keşfedilen yüksek sayıdaki villa rusticalar bu durumu kanıtlar niteliktedir.^[3] Kendi içerisinde çeşitleri olan villa rusticalar sarayvari boyutlara ulaşabileceği gibi -ki Trier şehri yakınlarında böyle örnekler bulunur- çok küçük de olabilirlerdi.

Villa rusticaların korunma koşulları da birbirinden farklılık göstermektedir. Büyük bir kısmı ya hava fotoğrafı arkeolojisince keşfedilmiş ya da inşa çalışmaları sırasında tesadüfen bulunmuşlardır. Önceden daha ziyade dikkat çeken büyük yapılara odaklanan arkeolojik araştırmalar artık antik tarımsal faaliyeti anlamak adına çiftlik arazisini de odak noktası haline getirmiştir.

İtalya'daki villa rusticalar etrafında pars rustica adı verilen yapıların toplandığı bir iç avluya sahiptir, pars urbana adı verilen iki katlı yaşam alanları genellikle avlunun kuzey tarafında bulunur. Günümüze ulaşmayı başaran villa rusticaların büyük çoğunluğu Galya ya da Cermen eyaletlerinde bulunmaktadır. Ancak burada bulunan yapıların tipolojisi İtalya'daki örneklerden biraz daha farklıdır. Buradaki yapılarda ana konut merkezde revaklı olacak şekilde düzenlenmiştir, köşelerde ise rizalit yapılar yer almaktadır. Bu villaların oturma ve çalışma alanları doğrudan doğrudan revaklara bağlanmıştır. Bazı örneklerde, daha büyük ve merkezi bir oda gözlemlenebilir ancak yine de bu alanın kapalı bir salon mu yoksa açık bir avlu mu olduğu sorusu büyük ölçüde cevaplanmamıştır.^[4] Revaklı ve rizalitli yapılar orta büyüklükteki villa rusticalarda sıkça karşılaşılan bir tipolojidir.

Büyük villalarda tespit edilen hipokaustlar, bu villaların ısıtılabilir hamamlara sahip olduklarını göstermektedir. Hamamlara ait olmayan bazı odaların da kısmen hipokaustlar aracılığıyla ısıtıldığı tespit edilmiştir. Bu tip yapılarda ayrıca cella adı verilen kiler benzeri ekler tespit edilmiştir. cella adı verilen bu kısımlar zaman zaman ailelerin ya da bölgelerin koruyucu tanrısı kabul edilen lareslere ayrılmıştır. Şayet böyle bir bölüm yoksa, villa arazisi içerisinde küçük bir tapınak tespit etmek de mümkündür.

Lüks yaşama imkanları yalnızca üst sınıfa özgüydü ve bir istisna oluşturmaktadır. Batı Ren bölgesinde bulunan mütevazı villalar bu durumu kanıtlar niteliktedir.^[5] Bu duruma kırsal bölgelerde yaygın olan patrocinium sisteminin sebep olduğu ileri sürülmüştür,^[6] zira bu evlerde yapılan arkeolojik kazılarda kölelerin varlığına dair izler bulunmamıştır.^[7]

Devletin sınır bölgelerinde bulunan villa rusticaların arazisi hendekler, çitler ya da duvarlarla çevrili olabilirdi. Daha varlıklı olan villa rustica sahipleri sur ve hendeklerin dışında kuleler ve burçlar da inşa ettirebilmekteydi. Varlıklı bu ailelerin kendilerine ait askerleri villa rusticanın güvenliği ile sorumlu olurdu. Duvarlarla çevrili alan içerisinde konaklama için yapılmış binalar dışında ahır, kuyu, bahçe ve gölcükler bulunurken, duvarlar dışında kalan arazide ölüler defnedilirdi.

Arazinin kullanımına göre villa rusticalar iki kategori halinde değerlendirilmektedir. Bu kategorilerden birisi duvarla çevrili avlu içerisinde kalan yapıların belirli bir düzen göstermeden yayıldığı düzensiz tip, diğeri ise pars rustica ve pars urbana ayrımının açık bir biçimde belli olduğu düzenli eksenli tiptir.

villa rusticaların başında sıklıkla dominus denilen emekli askerler bulunurdu. Dominus bölgenin altyapısı ile ilgilenir ve yakındaki şehirlere kırsalda yetişen ürünleri tedarik etmelerinde yardımcı olurdu. Zorlu nakliye koşullarından ötürü çoğu villa tüketicilerin yakınlarında bulunurdu ki sınır bölgelerinden yoğunlaşan villa sayısı bununla doğrudan ilişkilidir. Ortalama olarak örneğin 40.000 nüfuslu Carnuntum gibi bir şehrin beslenebilmesi için yaklaşık 2000 adet villa rusticaya ihtiyaç vardı denebilir. Nakliyenin mümkün olduğu yerlerde nehirler üzerinden yapıldığı ancak genel anlamda villa rusticaların en fazla 50 km uzaklıktaki şehirlere nakliyat yapabildiği düşünülmektedir. Tüm bu idare işleri dominusun kölelerince ve kölelerin başındaki bir yönetici tarafından halledilir, yapılacak işlerin planlaması yapılırdı.

Villa rusticalarda ekilen ürünler genelde villaların bulunduğu coğrafyaya göre değişiklik gösterebiliyordu. Örneğin Germania superiorda ekilen ürünlerin Apenin Dağlarında ekilen ürünlerle aynı olması beklenemez. Buna bağlı olarak farklı iklim şartlarının farklı ticaret ağlarına yol açtığı da söylenebilir.^[8] Buna göre Cerman eyaletlerinin Akdeniz iklimine uygun ürünleri ekip yetiştiremeyeceğini ancak bu iklim şartlarında yetişebilen ürünlerin ithalatı ile ilgili olacağını söylemek mümkündür.

Ana Madde: villa urbana

Bazı senatörler ya da politik anlamda güç sahibi olan kişilerin yazlık olarak kullandıkları çok daha büyük lüks evleri ve çiftlikleri bulunurdu. Böylesi villalar literatürde daha ziyade villa urbana olarak adlandırılmaktadır. Villa rustica ve villa urbana arasında yapılan bu kavramsal ayrım tamamıyla villanın hizmet ettiği amaçla alakalıdır. Zira villa rusticalar tarımsal üretim merkezleri iken, villa urbanalarda tarımsal üretim söz konusu değildir. Dahası villa urbanalar şehrin konforuna alışmış siyasetçileri ağırlayabilecek lükslük içerisinde inşa edilmiştir.

MS 3. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Germania inferior ve Germania superior eyaletlerinde Alamanlar ve Franklar'ın başını çektiği cermen grupların bölgeyi istilası sebebiyle nüfusta ciddi bir gerileme yaşanmıştır. Bu bölgedeki birçok villa rustica terk edilmiş ve takip eden dönemde de cermenler tarafından kullanılmamıştır ya da böylesi bir kullanım arkeolojik olarak kanıtlanabilir nitelikte değildir. Güney Almanya'da Wurmlingen'de bulunanvilla rusticada Cermen kabilelerince yapılan ikincil bir kullanım tespit edilebilmiştir. Buna mukabil 4. ve 5. yüzyıllarda da villa rusticaların var olduğunu ancak sayılarının önceki dönemlere kıyasen çok az olduğunu söylemek mümkündür.

• Werner Tietz: Hirten – Bauern – Götter. Eine Geschichte der römischen Landwirtschaft. C.H.Beck. München 2015.
• Helmut Bender, Hartmut Wolff (Hrsg.): Ländliche Besiedlung und Landwirtschaft in den Rhein-Donau-Provinzen des Römischen Reiches. (Passauer Universitätsschriften zur Archäologie; Bd. 2). Leidorf Verlag, Espelkamp 1994.
• Ursula Heimberg: Villa rustica. Leben und Arbeiten auf römischen Landgütern. Philipp von Zabern, Mainz 2011. (konu ile alakalı güncel giriş kitabı)
• Karl Heinz Lenz: Ländliche Besiedlung. In: Thomas Fischer (Hrsg.): Die römischen Provinzen. Eine Einführung in ihre Archäologie. Theiss-Verlag, Stuttgart 2001, S. 58–67.
• Hans Ulrich Nuber: Villae Rusticae. Römische Bauernhöfe und Landgüter in Baden-Württemberg. In: Imperium Romanum. Roms Provinzen an Neckar, Rhein und Donau. Archäologisches Landesmuseum Baden-Württemberg, Esslingen 2005, S. 270–277.
• John Percival: The Roman Villa. A Historical Introduction. Batsford, London 1988. (Roma villaları hakkında genel bilgiler)
• Peter Rothenhöfer: Die Wirtschaftsstrukturen im südlichen Niedergermanien. Untersuchungen zur Entwicklung eines Wirtschaftsraumes an der Peripherie des Imperium Romanum. Kölner Studien zur Archäologie der römischen Provinzen 7, 2005.
• Vera Rupp, Heide Birley (Hrsg.): Landleben im römischen Deutschland. Theiss, Stuttgart 2012, ISBN 978-3-8062-2573-0.
• John T. Smith: Roman Villas. A Study in Social Structure. Routledge, London 2003. (Roma villalarına genel bir giriş)

• Antik Roma'da kölelik
• Villa rustica – das römische Landgut24 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Bir villa rusticanın detaylı betimlemesi (Almanca)31 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Villa Rustica Münzenberg-Gambachı gösteren bir film14 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Çevrimiçi yayınlar:

• Bilgehan Köhler: Villa rustica Frimmersdorf 49 und Villa rustica Frimmersdorf 131. Studien zur römischen Besiedlung im Braunkohlentagebaugebiet Garzweiler I. Dissertation an der Universität Köln, 2005. Köln Üniversitesi ve Alman Ulusal Kütüphanesi sunucularından okunabilir.