İçeriğe atla

Velociraptor

Velociraptor
Yaşadığı dönem aralığı: 75-71 myö
Kampaniyen-Senozoyik[1][2] 
PreЄ
J
↓
Velociraptor mongoliensis'in iskelet yeniden yapımı
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem:Animalia
Şube:Chordata
Klad:Dinosauria
Klad:Saurischia
Klad:Theropoda
Familya:†Dromaeosauridae
Alt familya:†Velociraptorinae
Cins:†Velociraptor
Osborn, 1924
Türler
  • V. mongoliensis, Osborn, 1924 (tip tür)
  • V. osmolskae, Godefroit vd., 2008

Velociraptor (Latince: "hızlı gaspçı"),[3] Dromaeosauridae familyasından, geç Kretase döneminde (Kampaniyen-Maastrihtiyen; 75 ila 71 myö) Asya'da yaşamış, kuş benzeri, tüylü teropod dinozor cinsi.[4] Geçmişte birçok tür atanmış olmasına rağmen, şu anda iki tür tanınmaktadır. Tip türü V. mongoliensis'in fosilleri Moğolistan'da bulunmuştur. İkinci bir tür olan V. osmolskae, 2008 yılında Çin'in İç Moğolistan bölgesinden alınan kafatası materyali ile tanımlandı.

Velociraptor (genellikle "raptor" olarak kısaltılır), Jurassic Park sinema filmlerindeki önemli rolü nedeniyle genel halk tarafından en çok bilinen dinozor cinslerinden biridir. Ancak gerçek hayatta Velociraptor kabaca bir hindi büyüklüğündeydi ve filmlerde görülen (yakın akrabası Deinonychus cinsinin üyelerine dayanan) yaklaşık 2 m yüksekliğinde ve 80 kg'lık sürüngenden çok küçüktü. Bugün Velociraptor, paleontologlar tarafından iyi bilinmektedir, bir düzineden fazla tanımlanmış fosil iskeleti ile herhangi bir dromaeosauridden daha fazla bulunmuştur.

Kökenbilim

Bu dinozorun cins adı olan Velociraptor, Latince velox (hızlı) ve raptor (hırsız) sözcüklerinden oluşmuş bir ad tamlamasıdır. Tür adı olan mongoliensis ise Moğolistanlı demektir. Keşif bölgesine izafeten verilmiştir.[5]

Keşif

Velociraptor mongoliensis örneğinin kafatası ve boynu, Protoceratops andrewsi ile mücadelede fosilleşmiştir.

1920'lerin başından itibaren Moğolistan üzerine paleontolojik keşif seferleri yapılmaya başlanmıştır. O dönemlerde Moğolistan'ın yaban arazileri dünyanın uzak köşelerinden sayılmaktadır ve güçlü atlar ve belki ilkel otomobiller hariç bölgeye ulaşmak mümkün olmamaktadır. 1920'lerle Amerikan Doğa Tarihi Müzesi içinde yer alan bilim insanları bu uzak bölgelere bilimsel keşif seferleri düzenlemeye başlamışlardır. Protoceratops ve Oviraptor gibi ünlü dinozor cinsleri R. C. Andrews tarafından bu bölgede bulunmuştur. Velociraptor da yine bu gruptan bir bilim insanı olan Peter Kaisen tarafından bulunmuştur. İlgili buluntu bir kafatası ve birinci ayak parmağı pençesidir ve bu numune H. F. Osborn tarafından 1924 yılında bilimsel bir makalede Velociraptor olarak adlandırılmıştır.[6]

Fiziksel özellikleri

Boyut karşılaştırması

Dromaeosauridae familyasına bağlı bu dinozorun yaklaşık olarak 2-2.5 metre uzunluğunda ve 20[7][8] ila 25 kg vücut ağırlığında olduğu sanılmaktadır.[4] Özellikle teropodların kafatası uzunluğu ve vücut ağırlığı denkleştirmesi yöntemine göre 7 kg civarında ağırlık değerleri de önerilmiştir.[9]

Velociraptor'un kafatası

Velociraptor'un kafatası uzun, dar ve hafiftir, ayrıca ağız ve burun yapısı kafatasının yüzde 60'ına denk gelmektedir. Premaksilla yüksekliğine görece daha uzun bir yapıda olup maksilla ile burun yapısı arasına sıkışmıştır. Maksilla yaklaşık olarak üçgensi bir yapıdadır ve maksillanın burun çıkıntısı, elmacık kemiği çıkıntısından kısadır. Velociraptor'un alt çene kemiği çok sığ yapıda olup kalınlığı uzunluğunun yüzde 13'ü oranındadır. Alt çenesi boyunca birbirine her iki diş dizisi kemiği (dentary) de yakın şekilde koşut olarak konumlanmıştır.[10]

Paleoekoloji

Velociraptor ve Protoceratops savaş verirken
Aynı sahnenin rekonstrüksiyonu

Velociraptor bugünkü Moğolistan civarında yer alan topraklarda Geç Kretase döneminde yaşamıştır. Bu cinsin yaşam alanının fosillerin yer aldığı çökeller üzerine yapılan stratigrafik incelemeler sonucu ilk olarak delta ortamına sahip bir alan olduğu öne sürülürken, akabinde özellikle son 30 yıl içinde yapılan çalışmalarla bölgenin rüzgar kumullarından oluşan bir paleoçevreye sahip olduğu anlaşılmıştır. Velociraptor daha başka dinozorlarla bu habitatı paylaşmaktadır, bunlar arasında Protoceratops, Oviraptor gibi ikonik dinozorlar da vardır. Özellikle Protoceratops ile aralarında av-avcı ilişkisi olduğu net fosil kanıtlarla ileri sürülebilmektedir.[11]

Protoceratops ile Velociraptor arasındaki ekolojik mücadele için ilgili fosil kanıtlar, 1971'de Güney Moğolistan'da Orta Campanian katmanında bulunmuştur ve 1974 yılında Barsbold tarafından fosilleşen iki numune de tanımlanmıştır. Protoceratops'un yüzü ve fırfırı erozyonla silinmiştir – bölge o gün de rüzgarlı bir çöl ortamıdır – ve ayrıca kafatası ve vücudu sağa dönükken, kuyruğu keskin şekilde sola kıvrıktır. Protoceratops sinik bir halde durmaktadır, Velociraptor da yatay şekilde değil açılı şekilde uzanmaktadır. Kafatası aşağı doğru konumlanırken, alt çenesi neredeyse boynuna kadar uzanmaktadır. Ayrıca Velociraptor'un boynu ciddi şekilde s şekli almıştır. Bu iki canlının kavgasının nasıl olduğu ve hangi şartlarda fosilleştikleri hakkında ciddi senaryolar ortaya konmuştur. Bu iki canlının birlikte suya düştüğü ve son mücadelelerini su altında verdiği iddiası dillendirilse de rüzgar çökelleri bu senaryoyu boşa çıkarmaktadır. En olası açıklama da Velociraptor'un pençe darbeleriyle Protoceratops'u öldürdüğü, ama yine Protoceratops tarafından ısırılarak ve onun ağırlığı altında kalarak tuzaklandığı düşünülmektedir. Bunun ardından bir kum fırtınası nedeniyle iki canlının bedenlerinin gömüldüğü anlaşılmaktadır.[11]

Paleobiyoloji

Beslenme ve Davranış

Velociraptor'un gelişmiş bir avcı dinozor olduğu düşünülmektedir. Kafatası yapısı incelendiğinde (koku soğancığı) ve gelişmiş burun deliklerine bakıldığında bu kanıtlar görülebilmektedir. Bunun yanında uzun ve kaslı bacakları da 38 km/s'lik bir hıza ulaşabileceğini göstermektedir. Yine keskin pençeleri ve tırtıklı dişlerle kaplı çenesi ile potansiyel bir avcı görünümü sergilemektedir. Ayrıca Velociraptor'un popüler kültürde de çok fazla karşılığı olmuştur, Jurassic Park serisinde önemli ölçüde beyaz perdeye aktarılan bu canlı ciddi şekilde yanlış olarak tasvir edilmiştir. Özellikle yanlış şekilde sürü halinde avlanan, büyük vücutlu ve çok zeki canlılar olarak sinemada gösterilmelerine rağmen bu canlının sadece 25 kg çektiği, yalnız avlandığı ve ortalama bir kuş kadar zeki olduğu düşünülmektedir. Bunun yanında beslenmeleriyle farklı teoriler mevcuttur, skleral halkaya sahip gözleri gece avcısı olabileceği yönünde bir kanıt olarak değerlendirilir, ayrıca akraba bir cins olan Deinonychus'un dişleri üzerinde yapılan kimyasal incelemelere göre yaşa göre ilgili canlının diyeti değişmektedir, bu durum grup halinde olan değil yalnız avlanan canlılarda görülmektedir. Bu araştırma Velociraptor'un da benzer bir durumu olabileceği yönünde ihtimaller sunmaktadır.[12]

Evrim

Velociraptor'un son çalışmalar ışığındaki rekonstrüksiyonu

Modern bilimin ışığında kuşların dinozorların devamı olduğu büyük oranda kabul edilmiştir. Bilhassa önemli anatomik benzerlikler üzerinden kuşlarla Velociraptor gibi teropod dinozorların arasındaki bağlantı kurulabilir. Oynar ayak bilekleri, döner el bilekleri, lades kemiği ve tüyleridir. Özellikle kol kemiklerinde modern kuşlardakine benzer tüy kökü çıkıntıları bulunmuştur. Velociraptorlardaki tüylerin uçmaya değil; cinsel seçilime, yumurtaları sıcak tutmaya ve koşarken manevra yapmaya yaradığı düşünülmektedir.[12] Habitatındaki en yaygın avcı dinozor olduğu düşünülmektedir ve 2008 yılında bu cinse ait yeni bir tür daha tanımlanmıştır (V. osmolskae).[4]

Galeri

  • Bir oviraptorosaur'u avlarken
    Bir oviraptorosaur'u avlarken
  • İskelet restorasyonu
    İskelet restorasyonu
  • Holotipi
    Holotipi
  • Modeli
    Modeli

Kaynakça

  1. ^ "Fossilworks: Velociraptor". fossilworks.org. 20 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2021. 
  2. ^ "Dinosaur - Velociraptor mongoliensis". The Australian Museum (İngilizce). 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2021. 
  3. ^ Osborn, Henry Fairfield; Kaisen, Peter C.; Olsen, George; Expeditions (1921-1930), Central Asiatic (1924). "Three new Theropoda, Protoceratops zone, central Mongolia. [[American Museum Novitates]] ; no. 144" (İngilizce). 16 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2021.  URL–vikibağı karışıklığı (yardım)
  4. ^ a b c Paul, Gregory S. (2016). The Princeton Field Guide to Dinosaurs. New Jersey: Princeton University Press. ss. 154. ISBN 978-0-691-16766-4. 
  5. ^ Editor, Editor. "Velociraptor". www.etymonline.com. Etymonline. 1 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021. 
  6. ^ Strauss, Bob. "How Velociraptor Was Discovered". www.thoughtco.com. Thoughtco. 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; paul1988 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
  8. ^ Campione, Nicolas E.; Evans, David C.; Brown, Caleb M.; Carrano, Matthew T. (2014). "Body mass estimation in non-avian bipeds using a theoretical conversion to quadruped stylopodial proportions". Methods in Ecology and Evolution. 5 (9): 913-923. doi:10.1111/2041-210X.12226. 
  9. ^ Therrien and Henderson, François and Donald. "My theropod is bigger than yours...or not: Estimating body size from skull length in theropods is bigger than yours...or not: Estimating body size from skull length in theropods" (PDF). Bioone. www.bioone.org. 2 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  10. ^ Barsbold, Rinchen. "The skull of Velociraptor (Theropoda) from the Late Cretaceous of Mongolia" (PDF). app.pan.pl/home.html. Acta Palaeontologica Polonica. 23 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  11. ^ a b Carpenter, Kenneth. "Evidence of Predatory Behavior By Carnivorous Dinosaurs" (PDF). www.museus.ulisboa.pt/. www.mnhn.ul.pt. 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2021. 
  12. ^ a b Mckeever, Amy. "Why Velociraptors are among the most misunderstood dinosaurs". www.natgeo.com. National Geographic. 28 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dinozor</span> Mezozoik Çağa (kuşlar dahil) hâkim olan sauropsid omurgalılar kladı

Dinozor (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur. Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.

<i>Allosaurus</i> teropod dinozor cinsi

Allosaurus, Geç Jura döneminde yaşamış Carnosauria kladından bir teropod dinozor cinsi. Yaşadığı dönemde Avrupa ve Kuzey Amerika'nın bilinen en büyük etobur dinozorlarından biriydi.

<i>Spinosaurus</i> teropod dinozor cinsi

Spinosaurus, günümüzden 99 ila 93.5 milyon yıl önce Kuzey Afrika'da yaşamış bir teropod dinozor cinsi. Alman paleontolog Ernst Stromer tarafından tanımlanan bu cins ilk olarak 1910'larda Mısır'da keşfedilen kalıntılardan bilinir. Bu kalıntılar 2. Dünya Savaşı esnasında yok edildi; ancak kafatasına ait ekstra parçalar son yıllarda gün yüzüne çıktı. Tanımlanan fosillerin bir veya iki türe ait olduğu konusu açık değildir. Fas'ta toparlanan S. marocannus potansiyel bir tür olmasına rağmen cinsin en iyi bilinen türü Mısır'daki S. aegyptiacus'tur. Bilinen en büyük etçil dinozordu.

<i>Oviraptor</i> hepçil bir kuş benzeri teropod dinozor cinsi

Oviraptor, 75-71 milyon yıl önce yaşamış, hepçil bir coelurosaurian teropod dinozor cinsidir.

<i>Giganotosaurus</i> dev teropod

Giganotosaurus, Geç Kretase döneminin erken Senomaniyen çağında Güney Amerika'da yaşamış bir teropod dinozor cinsi.

<i>Protoceratops</i>

Protoceratops, 83 ila 70 milyon yıl önce bugünkü Moğolistan dolaylarında yaşamış bir Ceratopsian dinozor cinsi.

<i>Deinonychus</i> maniraptoran teropod dinozor cinsi

Deinonychus, tanımlanan tek türü olan Deinonychus antirrhopus ile bilinen bir dromaeosaurid teropod dinozor cinsidir. 3.4 metre (11 ft) uzunluğa kadar büyüyebilen bu tür, yaklaşık 115-108 milyon yıl önce erken Kretase Dönemi'nde yaşadı. Fosilleri ABD'nin Montana, Utah, Wyoming ve Oklahoma eyaletlerinden Cloverly Oluşumu, Cedar Mountain Oluşumu ve Antlers Oluşumu kayalarında bulundu; ancak bunun yanında Deinonychus'a ait olabilecek dişler Maryland'de de –çok daha doğuda– bulunmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Adasaurus</span>

Adasaurus, Geç Kretase devrinde, Orta Asya'da yaşamış etobur bir coelurosaurian dinozor cinsidir. Arka ayaklarının ikinci parmaklarında, orak benzeri pençeleri olan, iki ayaklı bir etoburdu. Yetişkinler yaklaşık 2 m uzunluğundaydılar.

<i>Baryonyx</i> teropod dinozor cinsi

Baryonyx, Erken Kretase'de İngiltere ve İspanya çevresinde yaşamış, Spinosauridae familyasına bağlı teropod dinozor cinsidir. Ön ayağının birinci parmağındaki büyük bir pençeyle özdeşleşmiş bir dinozordur.

<i>Dilophosaurus</i> teropod dinozor cinsi

Dilophosaurus, Erken Jura döneminde Kuzey Amerika'da yaşamış bir bazal teropod dinozor cinsidir.

<i>Achillobator</i> Kretase teropodu

Achillobator, 96 ila 89 milyon yıl önce yaşamış, dromaeosauridae familyasından bir theropod dinozor cinsidir. 225–460 kg ağırlığında olduğu ön görülen Achillobator, muhtemelen her iki arka ayağının ikinci parmak ucundaki orak şeklindeki pençeleriyle avlanan, iki ayaklı yırtıcıdır. 6 metre (20 ft) uzunluğunda olduğu tahmin edilen bu iri dromaeosaurid, bu büyüklükteki bilinen tek holotiptir.

<i>Dromaeosaurus</i> soyu tükenmiş teropod dinozor cinsi

Dromaeosaurus, Geç Kretase devri'nde batı Amerika'da ve Kanada'da yaşamış, paravian Theropod dinozor cinsidir.

<i>Bagaraatan</i>

Bagaraatan, Geç Kretase döneminde yaşamış bir teropod dinozor cinsi. Bu dinozora ait fosiller Moğolistan'da Nemegt Formasyonu'nda bulunmuştur. Bagaraatan yaklaşık 3-4 metre uzunluğunda bir dinozordu.

<i>Gorgosaurus</i>

Gorgosaurus Geç Kretase döneminde Kuzey Amerika'nın batısında yaşamış teropod dinozor cinsidir.

<span class="mw-page-title-main">Teropod</span> genel olarak etçil dinozorları içeren bir alt takım veya klad

Teropod veya Theropoda, kertenkele kalçalı dinozorlar (Saurischia) takımına bağlı, boş kemikleri ve üç parmaklı uzuvları ile karakterize edilen bir dinozor kladı. Karga boyutundaki Microraptor cinsi ile devasa Tyrannosaurus rex gibi boyutsal açıdan çeşitliliğe sahiptirler. Modern kuşlar da Theropoda kladına bağlıdır.

<span class="mw-page-title-main">Dromaeosauridae</span> tüylü dinozor familyası

Dromaeosauridae, gelişmiş bir tüylü teropod dinozor familyasıdır. Genellikle küçük ve orta boylu tüylü etoburlar olup Kretase döneminde evrimleşmişlerdir. Dromaeosauridae adı, Dromaeosaurus adlı tip cinsten gelir. Grubun fosilleri, Kuzey Amerika, Avrupa, Asya, Güney Amerika ve Antarktika'da bulunmuştur.

<i>Albertosaurus</i>

Albertosaurus, Kretase devrinin sonlarında Kuzeybatı Amerika'da yaşamış, Tyrannosauridae familyasına mensup bir theropod dinozor cinsidir.

<i>Balaur bondoc</i>

Balaur bondoc Geç Kretase Romanya'sında 70 milyon yıl önce yaşamış teropod dinozor türüdür. Avrupa Geç Kretase çağında adalar topluluğuydu ve bu ekosistemlerde pek çok otçul dinozor bulunsa da bu dönemin etçilleri bir esrar perdesi altında kalmıştı. Balaur keşfedilince, işte bu ekosistemdeki yırtıcıların ilk belirtisi olarak değerlendirilmiştir.

<i>Deinocheirus</i>

Deinocheirus Geç Kretase'de bugünkü Moğolistan'da yaşamış ornithomimozor kladından bir teropod dinozor cinsidir. Moğolistan'ın erken Maastrihtiyen yaşlı Nemegt Oluşumu'ndan bilinen bu dinozor cinsi tek bir tür içerir. Bu canlının en dikkat çekici özelliği olağanüstü büyük kollarıdır ve cins adı bu özelliğine atıfta bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Savaşan Dinozorlar</span>

Savaşan Dinozorlar, 1971 yılında Moğolistan'ın Geç Kretase yaşlı Djadokhta Formasyonu'nda bulunan bir fosil örneğidir. Bu örnek yaklaşık 80 milyon yıl önce savaşır durumda kalan Protoceratops andrewsi ve Velociraptor mongoliensis'i koruyor ve kuş olmayan dinozorlardaki yırtıcı davranışlara ilişkin doğrudan kanıt sağlıyor. Örnek, her iki hayvanın da göreli bir bütünlük içinde nasıl bir arada korunduğuyla ilgili birçok tartışmaya neden oldu. Boğulma senaryosu, kumul çökmesi veya kum fırtınası nedeniyle gömülme veya alternatif olarak aynı anda gömülmeme gibi çeşitli hipotezler öne sürüldü.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.