İçeriğe atla

Vahanca

Vahanca
X̆ik zik
BölgeAfganistan, Çin, Pakistan, Tacikistan
EtnisiteVahanlılar
Konuşan sayısı58.000  (2015)[1]
Dil ailesi
Yazı sistemiArap alfabesi, Kiril alfabesi, Latin alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3wbl
Glottologwakh1245[2]

Vahanca ya da Vahi (X̆ik zik), Doğu İran dillerinin Pamir alt grubuna ait bir dildir. Esas olarak Afganistan, Çin, Pakistan ve Tacikistan sınırlarının bir araya geldiği Vahan Koridoru civarlarında yaşayan Vahanlılar tarafından konuşulur.

Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin güneybatısındaki Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi'ne bağlı Dafdar [en] yerleşiminde yaşayan Çin Tacikleri tarafından konuşulur.

Fonoloji

Ünlüler

Ön [en]Merkez [en]Arka
Kapalı [en]iɨu
Orta [en]eəo
Açık [en]a

Ünsüzler

DudaksılDişsilDişyuvasılDişyuvasıl-
damaksıl [en]
ÜstdamaksılArtdamaksılKüçükdilsil [en]Gırtlaksıl
Genizsil [en]mn
Patlamalı [en]p b ʈ ɖk ɡq
Patlamalı
sürtünmeli [en]
t͡s d͡zt͡ʃ d͡ʒʈ͡ʂ ɖ͡ʐ
Sürtünmelif vθ ðs zʃ ʒʂ ʐx ɣχ ʁh
Sürtünmesiz [en]ljw
Titrek [en]r

Ortografi

Arap harfleri

Bu alfabe en çok Afganistan'da kullanılır.[3]

Harf اآبپتټثجڃچڇڅځحخدډذرزږژڙس
IPA[a][Ø][o][b][p][][ʈ][θ][d͡ʒ][ɖ͡ʐ][t͡ʃ][ʈ͡ʂ][t͡s][d͡z][h][χ][][ɖ][ð][r][z][ɣ][ʒ][ʐ][s]
Harf ښشڜصضطظعغفڤقکگلمنهوؤوْيی
IPA[x][ʃ][ʂ][s][z][t][z]Ø[ʁ][f][v][q][k][g][l][m][n][h][w][ə][u][ɨ][i][j][e]

Kiril harfleri

Harf А аБ бВ вВ̌ в̌Г гҒ ғГ̌ г̌Д дД̣ д̣Д̌ д̌Е еЁ ёЖ жЖ̣ ж̣З зҘ ҙИ иЙ йК кҚ қЛ лМ мН нО оП п
IPA[a][b][v][w][g][ʁ][ɣ][][ɖ][ð][e][je][jo][ʒ][ʐ][z][d͡z][i][j][k][q][l][m][n][o][p]
Harf Р рС сТ тТ̣ т̣Т̌ т̌У уФ фХ хХ̌ х̌Ҳ ҳЦ цЧ чЧ̣ ч̣Ҷ ҷҶ̣ ҷ̣Ш шШ̣ ш̣Щ щЪ ъЫ ыӘ әЬ ьЭ эЮ юЯ я
IPA[r][s][][ʈ][θ][u][f][χ][x][h][t͡s][t͡ʃ][ʈ͡ʂ][d͡ʒ][ɖ͡ʐ][ʃ][ʂ][ʃt͡ʃ]Ø[ɨ][ə]Ø[e][ju][ja]

Latin harfleri

Vahan dili için kullanılan Latin alfabesi

Pakistanlı dilbilimci Haqiqat Ali, 1984 yılında Latin alfabesinin temelinde Vahanca için bir alfabe geliştirdi.[4] Alfabenin 43 adet harfi var; her adet harfin de hem büyük hem de küçük formları var. Harflerin çoğunu Latin harfleri oluştururken bazı harfler ise Kiril alfabesi, Yunan alfabesi veya Uluslararası Fonetik Alfabe'den alınmıştır.[5]

Harf A aB bC cČ čČ̣ č̣D dḌ ḍΔ δE eƏ əF fG gƔ ɣƔ̌ ɣ̌H hI iJ̌ ǰJ̣̌ ǰ̣K kL lM mN n
IPA[a][b][t͡s][t͡ʃ][ʈ͡ʂ][][ɖ][ð][e][ə][f][g][ʁ][ɣ][h][i][d͡ʒ][ɖ͡ʐ][k][l][m][n]
Harf O oP pQ qR rS sŠ šṢ̌ ṣ̌T tṬ ṭΘ ϑU uV vW wX xX̌ x̌Y yZ zŽ žẒ̌ ẓ̌Ʒ ʒЫ ы
IPA[o][p][q][r][s][ʃ][ʂ][][ʈ][θ][u][v][w][χ][x][j][z][ʒ][ʐ][d͡z][ɨ]

Söz varlığı

Vahancadaki söz varlığı diğer Doğu İran dillerine çok benzese de bazı farklılıklar da mevcuttur.

İran dillerinin sözcük karşılaştırması[6]
Sözcük anlamı Batı İran dilleri Doğu İran dilleri
Farsça[7]Tacikçe[8]Şugnanca[9]Sarıkolca[10]Vahanca[5]
oğul (isim)[pisær] (پسر)[pisar] (писар)[put͡s] (пуц)[pɯt͡s] (püts)[pətr] (pətr)
buğday (isim)[ɡændum] (گندم)[ɡandum] (гандум)[ʒindam] (жиндам)[ʒandam] (zyandam)[ɣɯdim] (ɣ̆ədīm)
göz (isim)[t͡ʃæʃm] (چشم)[t͡ʃaʃm] (чашм)[t͡sem] (цем)[t͡sem] (tsem)[t͡ʂəʐm] (č̣əẓ̆m)
ateş (isim)[ɑtiʃ] (اتش)[otaʃ] (оташ)[joːt͡s] (йоц)[jut͡s] (yuts)[rɯχniɡ] (rыxnīg)
su (isim)[ɑb] (اب)[ob] (об)[xat͡s] (x̆ац)[xat͡s] (cats)[jupk] (yupk)
el (isim)[dæst] (دست)[dast] (даст)[ðust] (δуст)[ðɯst] (zzüst)[ðast] (δast)
et (isim)[gʉʃt] (گوشت)[gʉʃt] (гўшт)[guːxt] (гӯx̆т)[gɯxt] (güct)[guʂt] (gūṣ̌t)
diş (isim)[dændan] (دندان)[dandon] (дандон)[ðindʉn] (δиндẙн)[ðandun] (zzandun)[dɯndɯk] (dыndыk)
ayak (isim)[pɑ] (پا)[po] (по)[poːð] (поδ)[peð] (pezz)[pɯð] (pāδ)
at (isim)[æsb] (اسب)[asp] (асп)[voːrd͡ʒ] (ворӌ)[vurd͡ʒ] (vurj)[jaʃ] (yaš)
bulut (isim)[æbr] (ابر)[abr] (абр)[abri] (áбри)[varm] (varm)[mur] (mūr)
yüksek (sıfat)[bulænd] (بلند)[baland] (баланд)[biland] (билāнд)[bɯland] (büland)[bɯland] (bəland)
büyük (sıfat)[kælan] (كلان)[kalon] (калон)[ʁulaː] (ғула)[lour] (lour)[lup] (lup)
uzak (sıfat)[dʉr] (دور)[dur] (дур)[ðar] (δар)[ðar] (zzar)[ðir] (δīr)
iyi (sıfat)[χʉb] (خوب)[χub] (хуб)[χub] (хӯб)[t͡ʃard͡ʒ] (qarj)[baf] (baf)
yeni (sıfat)[næu] (نو)[nau] (нав)[nau] (наw)[nɯd͡ʒ] (nüj)[ʂəɣd] (ṣ̌ə̄ɣ̆d)
küçük (sıfat)[χurd] (خرد)[χurd] (хурд)[d͡zul] (ʒул)[d͡zɯl] (dzül)[d͡zəqlai] (ʒəqlay)
çok (zarf)[bisjar] (بسيار)[bisjor] (бисёр)[bisjoːr] (бисйор)[pɯr] (pür)[təqi] (təqi)
beş (sayı)[pænd͡ʒ] (پنج)[pand͡ʒ] (панҷ)[piːnd͡z] (пӣнӡ)[pind͡z] (pindz)[pand͡z] (pānʒ)
yedi (sayı)[hæft] (هفت)[haft] (ҳафт)[uːvd] (wӯвд)[ɯvd] (üvd)[ɯb] (ыb)
yemek (fiil)[χwurd] (خورد)[χʉrd] (хўрд)[χiːd] (хӯд)[χiɡ] (hig)[jitn] (yitn)
demek (fiil)[ɡuft] (گفت)[ɡuft] (гуфт)[lʉvd] (лẙвд)[levd] (levd)[xənak] (x̆nak)
görmek (fiil)[did] (ديد)[did] (дид)[wiːnt] (wӣнт)[wand] (wand)[winɡ] (wīng)
yapmak (fiil)[kærd] (كرد)[kard] (кард)[t͡ʃiːd] (чӯд)[t͡ʃeiɡ] (qeig)[t͡sərak] (cərak)

Ayrıca bakınız

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Vahanca Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

Kaynakça

  1. ^ "Wakhi". Ethnologue. 2015. 30 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2021. 
  2. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Wakhi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  3. ^ "Изучение ваханских общин в условиях языкового сдвига" [Vahanlı Topluluklarını Dil Değişimi İçinde Keşfetmek] (PDF) (Rusça). 9 Aralık 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2015. 
  4. ^ Ali, Haqiqat (1984). Wakhi Language. 1. 
  5. ^ a b Пахалина, Т.Н. (Pakhalina, T.H.) (1975). Ваханский язык [Vahanca] (Rusça). Moskova, SSCB: SSCB Bilimler Akademisi. 
  6. ^ 高尔锵 (Gāo Ěrqiāng) (1985). 《塔吉克语简志》 (Tacikçeye Genel Bakış) (Çince). Pekin, Çin: 民族出版社 (Minzu Yayınevi). 
  7. ^ 《汉语波斯语词典》 [Çince - Farsça Sözlük] (Çince). Pekin, Çin: 北京大学伊朗文化研究所、德黑兰大学德胡达大词典编纂所 (Pekin Üniversitesi İran Kültürü Araştırma Merkezi, Tahran Üniversitesi Sözlük Derleme Enstitüsü). Ekim 1996. ISBN 9787100016292. 
  8. ^ "Словари - Dictionary - English - Russian - Tajik" [İngilizce - Rusça - Tacikçe Sözlük] (Tacikçe). 2007. 25 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2013. 
  9. ^ Карамсхоев, Додхудо (Karamskhoyev, Dodkhudo); Грюнберг, Александр Леонович (Grünberg, Aleksandr Leonoviç) (1988). Шугнанско-русский словарь, том 1 - 3 [Şugnanca-Rusça Sözlük: 1-3. Cilt] (Rusça). Moskova, SSCB: SSCB Bilimler Akademisi. 
  10. ^ 高尔锵 (Gāo Ěrqiāng) (1996). 《塔吉克汉词典》 [Tacikçe-Çince Sözlük] (Çince). Çengdu, Çin: 四川民族出版社 (Siçuan Minzu Yayınevi). ISBN 7-5409-1744-X. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Özbekler</span> Orta Asyada yaşayan bir Türk halkı

Özbekler, Batı Türkistan'da Harezm'den Fergana'ya kadar uzanan bölgede yaşayan ve Orta Asya'daki en kalabalık Türk halkıdır. Özbeklerle ilgili tarihî kaynaklarda "Türk" ve "Sart" şeklinde adlandırıldıkları da görülmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Urumçi</span> Sincan Uygur Özerk Bölgesinin başkenti

Urumçi ya da Ürümçi, Çin'in kuzeybatısında yer alan, Doğu Türkistan adıyla da bilinen Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin başkentidir. 2,5 milyon nüfuslu bir şehir olup 10.989 km²lik bir alan kaplar. Mançu İmparatorluğu 1884 yılında, Doğu Türkistan istilasını gerçekleştirdiğinde şehre Çince 迪化 (Dihua) adını vermişlerdi. 1955 yılında, daha öncelerden eyalet statüsündeki Doğu Türkistan'ın, Sincan Uygur Özerk Bölgesi olması ile birlikte, başkentin adı da tekrar Urumçi olmuştur. Çin'in batıya açılan en önemli güzergâhlarındandır. Demiryolu taşımacılığında önemli bir geçittir.

<span class="mw-page-title-main">Salarlar</span> Kuzeybatı Çindeki Türk topluluğu

Salarlar ya da Salırlar, Günümüzde Çin'in resmî olarak tanınmış 56 etnik grubundan bir Türk halkıdır. Tarih boyunca Salar, Salır, Salgur, Salur boyu adları verilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Dağlık Bedehşan</span>

Dağlık Bedehşan Özerk Bölgesi Pamir Dağları'nda bulunan ve Tacikistan'ın doğusunda yer alan özerk (muhtar) bir bölgedir. Yüzölçümü Tacikistan'ın %45'ini kaplasa da nüfus olarak ülkenin sadece %3'ünü oluşturmaktadır. Başkenti Horog şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Salarca</span> Salar halkı tarafından konuşulan türk dili

Salarca, çoğunlukla Çin'in Çinghay ve Kansu eyaletlerinde yaşayan Salar halkı tarafından konuşulan bir Türk dilidir. Türk dillerinin Oğuz kolunun doğu parçasıdır, diğer Oğuz dilleri çoğunlukla Batı ve Orta Asya'da konuşulmaktadır. Salarlar yaklaşık 105.000 kişidir, yaklaşık 70.000'i (2002) Salar dilini ana dil olarak konuşmaktadır.

Fuyü Gırgıs dili ya da Fuyü Kırgızcası, bazı Çin kaynaklarında "Heilongjiang Kırgızcası" veya "Dongbei Kırgızcası" olarak da bilinir, Çin'in en doğusunda konuşulan Türk dilidir. Fuyü Kırgızlarının ana dilidir. "Kırgızca" olarak bilinmesine rağmen, Fuyü Gırgıs dili Orta Asya'da konuşulan Kırgızcadan çok farklıdır ve Hakasça ya da diğer Sibirya Türk dillerine daha çok benzer.

<span class="mw-page-title-main">Çin'deki etnik gruplar listesi</span> Vikimedya liste maddesi

Çin Halk Cumhuriyeti'nin 56 resmî etnik grubu, Çin hükûmeti "Millî Bölge Özerkliği" (民族区域自治/民族區域自治) adlı siyasetini takip ederek vatandaşlarını etnik gruplarına bölerek belli bölgelerde ayrıcalık haklarını tanımaktadır. Gruplarının hangi etnik grubuna bağlı olacağına karar veren yönetim işlemlerine "Millet Tanımlama İşlemleri" (民族识别工作/民族識別工作) denilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi</span>

Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi, Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin batısında, Kaşgar İli'inde bir "Tacik" özerk ilçesidir.

<span class="mw-page-title-main">Pamirler</span>

Pamirler bir İran halkıdır. Doğu Tacikistan'ın Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi, Kuzeydoğu Afganistan'ın Bedahşan Vilayeti ve Çin'deki Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne bağlı Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi'nin yerli bir halkıdır.

<span class="mw-page-title-main">Merkezi Milletler Üniversitesi</span>

Merkezi Milletler Üniversitesi ya da Çin Minzu Üniversitesi, Çin'in başkenti Pekin'e bağlı Haidian semtinde bulunan, Çin'in etnik azınlıklarına yönelik ulusal üniversitedir. Merkezi Milletler Üniversitesi, etnik azınlıklara yönelik Çin'deki en başarılı üniversitedir. Çin hükûmetinden aldığı desteği ile zamanın geçişiyle hızla gelişmiştir. Etnoloji, antropoloji, etnik ekonomi, bölgesel ekonomi, din çalışmaları, tarih, dans ve güzel sanatlar dallarında Çin'deki en saygın üniversitelerden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Dunganca</span>

Dunganca, Orta Asya'da yaşayan, Çin'in Hui etnik grubuna yakın bağları olan Dunganlar tarafından konuşulan Sinik dildir.

<span class="mw-page-title-main">Pekin Yabancı Diller Üniversitesi</span> Üniversite

Pekin Yabancı Diller Üniversitesi ya da eski ismiyle Pekin Yabancı Diller Koleji, Çin'in başkenti Pekin'e bağlı Haidian semtinde bulunan bir üniversitedir. Son zamanlarda yapılan üniversite sıralamalarına göre Çin'in en üstün yabancı dil üniversitesi sayılır.

Pamir dilleri, Pamir Dağları'nda, özellikle Panç Nehri ve kolları boyunca konuşulan bir Doğu İran dilleri bölgesel grubudur.

<span class="mw-page-title-main">Çin Tatarları</span>

Çin Tatarları, günümüz Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) topraklarında yaşayan Tatarlardır. ÇHC'nin resmî olarak tanıdığı 56 etnik gruptan biridir. Çin Tatarlarının %90'ından fazlası Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşamaktadır.

Çin Kazakları, Çin'de gündelik kullanımda "Hāsākè zú" terimi kullanılır, Çin Halk Cumhuriyeti Devleti'nin resmî olarak tanıdığı 56 etnik gruptan biridir. 2010 yılı Çin Ulusal Nüfus Sayımı'na göre, tüm Çin anakarası çapında 1,46 milyonu aşan etnik Kazak vardır. Çin Kazakları ağırlıklı olarak Kuzeybatı Çin'de yaşar ve Çin'in en büyük 17. etnik grubunu teşkil ederler. Çin Kazaklarının yüzde 90'ından fazlası Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşar, ancak Kansu Eyaleti'nde de Kazak yerleşimleri vardır. Tarihî olarak Çinghay Eyaleti'nde de Kazak yerleşimleri vardı, fakat Haziran 1984'te burada yaşayan Kazakların büyük çoğunluğu Sincan'a geri taşındı.

<span class="mw-page-title-main">Çin Tacikleri</span>

Çin Tacikleri, ağırlıklı olarak Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde, bilhassa Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi'nde yaşayan bir etnik grup. Çin Tacikleri, Çin Halk Cumhuriyeti devletinin resmî olarak tanıdığı 56 etnik gruptan biridir. Bu gruba atfen "Tacik" teriminin kullanılmasına rağmen, bu gruba ait insanlar günümüz Tacikistan ülkesinde yaşayan ve Batı İran dil grubuna ait Tacik dilini konuşan Tacikler ile aynı değiller; Çin'deki bu "Tacikler" aslında Doğu İran dil grubuna ait Pamir dillerini konuşan Pamir etnik grubunun alt gruplarına ait insanlardır; çoğunluğu Sarıkol dilini konuşan Sarıkollar, azınlığı ise Vahan dilini konuşan Vahanlılardan oluşur. Çin Tacikleri tarafından konuşulan dillerin resmî yazı sistemleri yoktur.

<span class="mw-page-title-main">Sarıkolca</span>

Sarıkolca ya da Sarikoli, Doğu İran dillerinin Pamir alt grubuna ait bir dildir. Çin Tacikleri tarafından konuşulan dillerden biridir. Çin'de "Tacik dili" olarak bilinse de aslında Tacikistan'da konuşulan ve Batı İran dili olan Tacikçeden farklı bir dildir.

<span class="mw-page-title-main">Vahanlılar</span> İran halkı

Vahiler veya Vahanlılar, Khik (خیک) olarak da bilinirler, Afganistan, Tacikistan, Pakistan ve Çin'in birbirine komşu ve az nüfuslu bölgelerinde yaşayan bir İran halkıdır. Ağırlıklı olarak Afganistan'ın Vahan Koridoru'nda, Pakistan'ın Gilgit-Baltistan bölgesinin en kuzeyinde, Tacikistan'ın Dağlık Badahşan bölgesinde ve Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin güneybatı bölgesinde yaşarlar. Anadil olarak Hint-Avrupa dil ailesinin İran koluna ait Vahan dilini konuşurlar.

<span class="mw-page-title-main">Vahcir Geçidi</span>

Vahcir Geçidi, Vahan Koridoru'nun doğu ucundaki Hindikuş ve Pamir Dağları'nda bulunan bir dağ geçididir. Geçit, modern çağda Afganistan ve Çin arasında potansiyel olarak gezilebilir tek geçittir. Afganistan'daki Vahan'ı, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne bağlı Taşkurgan Tacik Özerk İlçesi'ni 4.923 metre yükseklikte birbirine bağlamaktadır ancak geçiş resmi bir sınır geçiş noktası değildir. 3,5 saatlik bir farkla sınır, herhangi bir uluslararası sınır arasında bulunan en keskin resmi saat değişikliğine sahip yerdir. Çin, kendi tarafında bir kuzey geçidi olduğu için geçidi Güney Vahcir Geçidi (南瓦根基达坂) olarak ifade etmektedir.

İli Türkleri, Çin'in Kuzey Sincan'ındaki İli Kazak Özerk İli ve Kazakistan'a özgü, Çin'de tanınmayan bir Türk etnik grubudur. Kendilerine "Türk" veya "Zhonghua Minzu" diyorlar. Sözlü tarihleri, Özbekistan'ın Fergana Vadisi'nden geldiklerini söylüyor. Farklı İli Türki dili, Karluk dillerine aittir, ancak Çinli yetkililer tarafından Özbekçe olarak listelenmiştir.