İçeriğe atla

Uygur alfabesi

Uygur alfabesi, çağdaş Türk yazı dillerinden Uygurcanın yazımı için kullanılan alfabedir. Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır. 1969-1983 yılları arasında Çin hükûmetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür. Aşağıdaki kıyaslama Arap, Latin ve Kiril harflerinin bir karşılaştırılmasıdır:

Uygur alfabelerinin kıyaslanması
Arap Kiril PinyinLatin OTA Takribî Türkçe ses değeri IPA   Arap Kiril PinyinLatin OTA Takribî Türkçe ses değeri IPA
ئاA a A a A[a]قҚ қ Ⱪ ⱪ Q q K (gırtlaktan) [q]
ئەӘ әƏ əE eÄ äE (açık)[æ]كК кK kK[k]
بБ бB bB[b]ڭҢ ңNG ngÑ ñ (artdamaksıl N)[ŋ]
پП пP pP[p]گГ гG gG[ɡ]
تТ тT tT[t]لЛ лL lL[l]
جҖ җJ jJ jC cC[ʤ]مМ мM mM[m]
Zh zh
چЧ чQ qCh chÇ çÇ[ʧ]نН нN nN[n]
Ch ch
خХ хH hX xH (hırıltılı)[x]ھҺ һⱧ ⱨ H hH[h]
دД дD dD[d]ئوО оО оO[o]
رР рR rR[r]ئۇУ уU uU[u]
زЗ зZ zZ[z]ئۆӨ өƟ ɵÖ öÖ[ø]
ژЖ жⱫ ⱬZh zhJ jJ[ʒ]ئۈҮ үÜ üÜ[y]
سС сS sS[s]ۋВ вV vW wV vV[v]
W wW w[w]
شШ шX xSh shŞ şŞ[ʃ]ئېЕ еE eË ëE eE (kapalı)[e]
Sh sh
غҒ ғƢ ƣGh ghĞ ğĞ[ʁ]ئىИ иI iİ iİ veya I[i]
I ı[ɨ]
فФ фF fF[f]يЙ йY yY[j]

Uygur Kiril alfabesi ek olarak iki harfe sahiptir ki bunlar iki sesin birleşimidir. Bunlar aşağıda Arap, Pinyin ve Latin alfabelerindeki eşdeğeriyle gösterilmiştir.

Kiril Arap Pinyin Latin
Ю ю يۇyu
Я я ياya

Alfabe öncesi kullanımda olan alfabeler:

  • Kona Yeziⱪ ("Eski yazı" Arap harfleri ile)
  • Uygur Arap Yazısı UEY, (Arap harfleri ile 1980 sonra)
  • Uygur Pinyin Yazısı UPNY, (Pinyin harfleri ile 1960 - 1980 arasında)
  • Uygur Kiril Yazısı UKY, (Kiril alfabesi ile)
  • Uygur Latin Yazısı ULY, (Latin harfleri ile 2000 sonra)

Kaynakça

İlgili Araştırma Makaleleri

Alfabe veya abece, her biri dildeki bir sese karşılık gelen harfler dizisidir. "Abece" kelimesi, Türkçedeki ilk üç harfin okunuşundan oluşur. Benzer biçimde Fransızca kökenli “Alphabet” kelimesinden Türkçeye geçen "alfabe" sözcüğü, eski Yunancadaki ilk iki harf olan "alfa" ile "beta"nın okunuşundan gelir.

<span class="mw-page-title-main">Arap harfleri</span> Arap alfabesini temel alan yazı sistemi

Arap harfleri, 7. yüzyılın üçüncü çeyreğinden itibaren Emevi ve Abbasi imparatorlukları aracılığıyla Orta Doğu merkezli geniş bir alana yayılma olanağı bulmuş İslam dininin benimsendiği coğrafyalarda kabul gören, kökeni Arap alfabesine dayalı, ünsüz alfabesi türünde bir yazı sistemidir. Dünyada Latin alfabesinden sonra en çok kullanılan yazı sistemidir.

Türk dilleri alfabeleri veya çağdaş Türk yazı dilleri alfabeleri çağdaş dönem Türk yazı dilleri için kullanılan çeşitli alfabelerdir. Uzun tarihî dönemler içinde kullanılmış olan Türk yazı sistemlerinin sonrasında, bazılarının terki, bazılarının devamı ile günümüzde kullanımda olmuşlardır.

<span class="mw-page-title-main">Kiril alfabesi</span> Slav dillerinin kullanımında rol oynayan bir alfabe

Kiril alfabesi, Avrasya'da çeşitli dillerin yazımı için kullanılan alfabedir. Çeşitli Slav, Kafkas, Moğol, Ural, ve İranî dillerinin resmî alfabesidir. En eski Slav kitaplarının yazıldığı iki alfabeden biri olan Kiril yazısı, Aziz Kiril ve kardeşi Metodius tarafından 9. yüzyılın ilk çeyreğinde oluşturulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Uygurca</span> Uygur Türkçesi

Uygurca veya Yeni Uygurca, Uygurlar tarafından konuşulan, Türk dillerinin Uygur grubunda yer alan bir dil.

<span class="mw-page-title-main">Yazı sistemi</span> kağıda veya başka bir ortama kaydedilmiş görsel dillerin sistemi, dilde ifade edilebilecek ögeleri temsil etmek için kullanılır

Yazı sistemi, bir dildeki unsurları ve tarif edilebilir durumları temsil etmek için kullanılan bir çeşit semboller sistemidir.

<span class="mw-page-title-main">Kazak alfabesi</span>

Kazak alfabesi, Kazakistan'ın resmî dili olan ve Türk dilleri ailesinde yer alan Kazakçayı yazarken kullanılan yazı sistemidir. Kazak alfabesinde tarih boyunca; Kiril alfabesi, Latin alfabesi ve Arap alfabesi olmak üzere üç farklı alfabe türü kullanılmıştır. 2017 yılında, dönemin Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından 2025 yılına kadar Kiril alfabesinden Latin alfabesine kademeli olarak geçileceği belirtilmiştir. Arap alfabesi ile yazılan Kazakça, günümüzde Çin, İran ve Afganistan'da yerel olarak kullanılmaya devam etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Harf Devrimi</span> Türkiyede Arap harflerinin yerini Latin harflerinin alması

Harf Devrimi veya Harf İnkılâbı, Türkiye'de 1 Kasım 1928 tarihinde 1353 sayılı "Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun"un kabul edilmesi ve yeni alfabenin yerleştirilmesi sürecine genel olarak verilen isimdir. Yasa, 3 Kasım 1928 günü Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yasanın onaylanmasıyla o güne değin kullanılan Arap harfleri esaslı Osmanlı alfabesinin geçerliliği son buldu ve Latin harflerini esas alan Türk alfabesi yürürlüğe kondu.

<span class="mw-page-title-main">Çeçence</span> Kuzeydoğu Kafkas dili

Çeçence, çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Tacik alfabesi</span> Tacik dilinde yazmak için kullanılan alfabe

Tacikçe, tarih boyunca Arap, Latin ve Kiril alfabelerinin farklı sürümleri ile toplam üç ayrı yazı sistemi ile yazılmıştır. Tacikçeye ait kullanılan herhangi bir sürüm, Tacik alfabesi olarak tanımlandırılabilir; bunlar Tacikçede اﻟﻔﺒﺎﯼ تاجيكی, , olarak gösterilmektedir.

Uygur Arap Yazısı, 1982 yılında Uygurcanın yazımında kullanılmaya başlanmış Arap alfabesi temelli yazı sistemidir. Arap alfabesiyle yazılan diğer dillerin aksine, Uygur alfabesinde Uygurcadaki tüm sesli harfler vardır ve bunlar her zaman yazılır.

Çağatay alfabesi, Çağatayca, Özbekçe ve Uygurca yazmak için Orta Çağ'dan 1969 yılına kadar kullanılan Arap alfabesidir. SSCB'de 1929 yılında Çağatay alfabesinin yerine Yanelif temelli yeni Özbek Latin alfabesi kabul edilmiş, 1940 yılında ise bu alfabe Kiril alfabesi ile değiştirilmiştir. Çin'de ise Çağatay alfabesi 1969 yılında kullanımdan kaldırılarak yerine Uygur Pinyin yazısı getirilmiş, 1983 yılında ise bütün ünlü harflerin de gösterildiği yeni Uygur Arap yazısına geçilmiştir.

Uygur Latin yazısı, (ULY) Uygur dilinin Latin harfleri yardımıyla yazımıdır.

Əə Kiril alfabesinin bir harfidir. Genellikle Tatarca, Başkurtça, Kazakça, Türkmence, Kalmukça, Azerice, Abhazca, Dunganca, Hantıca, Mansice, Hakasça dillerinde kullanılan Kiril alfabesinde kullanılan bir harftir. Latin alfabesinde karşılığı Ä ve Ə harfidir. Azericedeki karşılığı Əə dir. [æ] diye okunur. Ama Abhazca'daki fonemi [ʷ] şeklindedir, yani kendisinden önce gelen ünsüzün dudakların yuvarlatılarak söylenmesini sağlar. Kalmık dilinde ve Dungan dilinde ise [ә] diye okunur. Kimi latin alfabelerinde "Ǝɘ" biçiminde de kullanılır. Latin harfleri arasında da yer almaya başlamıştır. Bu biçimiyle günümüzde Azeri Latin alfabesinde kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncə. Türkçede Selçuk ismi Azericede “Səlcuk” olarak yazılır. Kazakçada ise ince harftir ve ince uyumludur. Örneğin: Әріп/Harf, Әке/Baba, Әже/Nine

Türk yazı sistemleri Türk dilinin bütün tarihî ve çağdaş dönemlerinde kullanılmış olan alfabeleridir. Türklerin en geniş ölçüde kullandığı yazı sistemleri Göktürk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabesidir. Türk dilinin tarihi sürecinde ticari, kültürel, dinî vb. sebeplerle bu dilin yazımında Göktürk, Mani, Soğut (Sogd), Uygur, Brahmi, Tibet, Süryani, İbrani, Grek, Arap, Kiril, Latin asıllı alfabeler Türk diline çeşitli düzeyde uyarlanmış varyantlarıyla kullanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tibet alfabesi</span> Tibet kökenli bir alfabe

Tibet alfabesi ; Limbu, Lepça ve Fags-pa alfabeleri ile akraba olan Tibet merkezli bir alfabedir.

<span class="mw-page-title-main">Sovyetler Birliği'nde latinizasyon</span>

Sovyetler Birliği'nde latinizasyon veya latinleştirme 1920'ler ve 1930'larda, Sovyetler Birliği'nde konuşulan tüm diller için geleneksel yazı sistemlerini Latin alfabesini kullanan sistemlerle değiştirmeyi veya o sırada bir yazı sistemi olmayan diller için Latin alfabesine dayanan bir tanesini oluşturma çabasıydı.

Uygur Kiril alfabesi, başta Kazakistan ve eski BDT ülkelerinde yaşayan Uygurlar tarafından Uygur dilini yazmak için kullanılan Kiril alfabesiyle yazılmış bir alfabe.

Uygur Pinyin yazısı, 1965-1982 yılları arasında Çin'de Uygurcanın yazımı için kullanılmış Pinyin ve Yanelif temelli Latin alfabesidir. 1982 yılında yerine modern Uygur Arap yazısının getirilmesiyle kullanımdan kaldırılmıştır.