Urumca
| Urumca | |
|---|---|
| Урум тыль, урум тілі, урум ділі / bizim dilca | |
| Ana dili olanlar |  Donetsk (Ukrayna), Kazakistan (Kentav), Gürcistan |
| Konuşan sayısı | 185.000[1] (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | uum |
Urumca ya da Urum Türkçesi (kendilerince Ukrayna: Урум тыль, урум тілі, урум ділі Urum Tili; Gürcistan: bizim dilca) Urumlar tarafından konuşulan Türk dillerinin Oğuz dilleri grubundan dildir.[2] Urumca Türkçeye çok benzeyen bir dildir. Bir Yunan dili olan Rumeyce ile karıştırmamak gerekir.
Urumca, diğer Kıpçak Türk yazı dilleriyle ve Türkçeyle ortak pek çok atasözü ve deyime sahiptir.[3]
Lehçeleri
A. Garkavets'e göre Ukrayna'daki Urumca dört gruba ayrılır:[4][5]
- 1. Büyük Yanisol, Beşev, Manguş: Oğuz unsurları çok az.
- 2. Kermençik, Bagatır, Ulaklı: Oğuz unsurları az belirgin.
- 3. Karan, Laspi, Kamar, İgnatyevka: Oğuz unsurları belirgin.
- 4. Mariupol, Starıy Kırım: Oğuz unsurları Kıpçak unsurlarıyla karışık
Örnekler
Gürjüden Beşeve Atlar Yetişti
- Gürjüden Beşeve atlar yetişti
- O anemin yurtuna bir ateş tüştü
- Beş hızın erasına injesi edim
- Anemin babemin eglenjesi edim
- Taçankalar üstüne tezip yürdüm men
- Kör timnernen yep içtim kör time tüştüm
- Oynadım anem oynadım oynap toymadım
- Ajel teldi başıma yendim duymadım
- Gürjüden Beşeve atlar yetişti
- O anemin yurtuna bir ateş tüştü
- (Yelena Akritov, 46, Eski Kırım)
Urumlar Kırım’dan çıkarılırken bir kız bir oğlan iki kardeş vatanlarından çıkmak istemezler. Ölürsek de burada öleceğiz diye kendilerini bindirildikleri gemiden denize bırakırlar. Cesetleri bulunamaz. Halk bunun üzerine aşağıdaki türküyü veya ağıtı yakar.
Hara Deniz Büngür Büngür
- Hara Deniz büngür büngür büngürder
- Dalğasıylen dalğasıynen demileri yürütür
- Hara Deniz büngür de büngür de büngürdür
- Büngürdeyip esti de derdim yeniler
- Hara Deniz yahın olaydın yanıma
- Dalaydım da yar seni deyi bulaydım
- Balıhçılar aldılar benim sesimi
- Bağırdım da şitmedin mi sesimi
- Betim hutarırdım o benim ğarip janımı
- Betim çare bulurdu harap janıma
- Dalaydım da hızhardaşım bulaydım
- (Kosta Koca, 84, Eski Kırım, Babasının arkadaşlarından)
Urğun Urğun Dost Bağına Vardığım
- Urğun urğun dost bağına vardığım
- El uzatıp ğonje gülünü sardığım
- Yaremilen zevhüsefa sürdüğüm
- O da varsın onulen eş olsun
- Kündüz eyan beyan yeje düş olsun
- Ağley ağley gözler dizden yaş olsun
- Yarem oynar satrançilen merdini
- Çeken bilir ağrıların derdini
- Ben çekmişim üçün dördün beşini
- O da vardın çeksin benim derdimi
- O da varsın onulen eş olsun
- Kündüz eyan beyan yeje düş olsun
- Ağley ağley gözler dizden yaş olsun
- İdit odur çıhıp yoldan dönmeyen
- Aşıh olup sevdalığı bilmeyen
- Üç beş mal hazanıp delmeyen
- O da varsın onulen eş olsun
- Kündüz eyan beyan yeje düş olsun
- Ağley ağley gözler dizden yaş olsun
Osman Paşa
- Ahsaray da Bahçısaray
- Dül açılır meydanına
- Tör olaydı Osman Paşa
- Jıhtı aster baştan başa
- İle olur mu bile olur mu
- Evlad babiye halır mı
- Duna teyler ahmam dedi
- Çadırımdan çıhmam dedi
- Yüz bin aster hırılanjaz
- Çadırımdan bahmam dedi
- Pendjereden har delir o
- Ben sanettim yar delir o
- Açtım pendjereyi bahtım
- Osman Paşa jan veriy o
Osman Paşa (2)
- Hara deniz ahmam deyor
- Tenarımı yıhmam deyor
- Esmer Güzel Muhtar Paşa
- Edirneden teçmem deyor
- Hara deniz ahar dider
- Tenarını yıhar diter
- Tör olaydı Osman Paşa
- Edirneyi teçer diter
- Penjereden har deliyor o
- Ben sanettim yar deliyor o
- Açtım penjereyi bahtım
- Osman Paşa jan veriyor
Osman Paşa (3)
- Kara Deniz akmam diy
- Ah denize bahmam diy
- Kırh bin aster kırmayınjes
- Çadırımdan çıhmam diy
- Kara deniz ahar diter
- Ah denizde bahar diter
- Kırh bin aster kırar diter
- Çadırından çıhar diter
- Öle olur mu bele olur mu
- Evlad Babayı urur mu
- Padişağın zulumları
- Bu dünya bize halır mı
- Ben Yaltadan Taş Yükledim
- Ben Yaltadan taş yükledim yemime almaya
- Ben Yefeden bir yar sevdim yendime almaya
- Del del del del alaydım seni
- Ender mintan olur ise saraydım seni
- Ben Yaltadan bir yüzük aldım elmazdır taşı
- Ben Yefeden bir yar sardım on beştir yaşı
- Del del del del alaydım seni
- Ender mintan olur ise saraydım seni
Alem
- Borlu suyun üstünden ağeler atımı atlattım
- On beş yanşa Garavil çufutun ötünü patlattım
- Şaroş edim duyamadım pıçak oynattım
- Bir Tatarı soymajes anem yolumu da açtım
- Beş yüz atlı horalap aldılar yene hutuldum
- Ederimi arhama urdum obaya jıvırdım
- Alebin oğlu tutuldu deyen anesi ağledi
- Ğarip babem bağrına taşler bağladi
Duşenkalar
- Sarağaç boyanır mı da
- Varsam yar uyanır mı
- Gelsek garşı garşıya
- Ona can dayanır mı
- Çal atımı da bineyim de
- Bulutlara sineyim
- Ölsem onda öleyim de
- Yar yüzünü göreyim
- Ev ardına gül direk de
- Yaprağı ne tökerek
- Garip gönlüme göre de
- Allah vermiş şen yürek
- Hara haş olmayaydı da
- Ben seni sarmayaydım da
- Ben seni sarmayaydım da
- Gömüp de yanmayaydım
- Yavaş yavaş tohta gel
- Tahtalar oynamasın
- Gündüz gelme gece gel de
- Düşmanlarım duymasın
- (Kosta Koca, 84, Eski Kırım, Babasının arkadaşlarından)
Çınlar (Maniler)
- Aylan aylan jeltermem
- Jel turanda ey a hız
- Timi sarıp seveyim
- Sen tuğranda ey a hız
- Altın da taptı yaşım
- Kümüş te taptı yaşım
- Donbastan on altıdan beri
- Hayıtmadı menim yaşım
- A hız senin közlerin da
- Vermem de dünye malına
- Senin dibik vah yarem de
- Bulamam dünyalara
- Köpür tüpü beş tahta
- Beşsi de yarım tahta
- Beni bırahıp onu alsa
- Yaşasın yarım afta
- Tarilkaya beş alma
- Yavluh ilen alınız
- Ben saldat ditejegim
- Savluh ilen halınız
- Çete yılan sızğırıy
- Sesi de deliy oh dibik
- Bırahıp ditti beni de yarem
- Duynalara yoh dibik
- A hız saçın örmezler
- Seni bana bermezler
- Tel alayım haçayım
- Harangılıh körmezler
- A hız saçın setiz hat
- Tes birisin bizge sat
- Anan baban hayl osa
- Tel bögeje bizge yat
Urum Hikâyelerine Örnekler
Huşlubek
Bir vahıtta bir dene padşah var eten, evladı yoh eten. Günnerden bir gün diy harıya:
- Hur maa bir torva pismet, titeyim evladlıh –birini mirini alajah oğul olajah. Alıy tayağın, torbasın çıhay titiy. Titkende çıhay bir hart ögne:
- Anda titiysin? Diy
- Titiyim bele bele, evlad hırlamağa. Alajam özüme bir evladlıh.
- Sen –diy- hayt. Vereyim men saa bir alma. Temizle almayı, hoy başınızın dübüne. Saba harınnan hahlar yersiniz almayı, yejeginiz. Habuhların da temizlersin verirsin atına
Alıy almayı hayıtıy . Harısı diy
- Sora nasın? Taptın olan?
- Tapmadım- diy. – Bir hart bele bele dedi: ‘A bu almayı temizleniz. Habuhlarını atınıza versiniz, yer. Özün de başınız dübüne hoyarsınız, saba hahlar yersiniz.- olur evladınız’ - dedi.
Temizliy, hart degeni dibik, hoyay başın dübüne almayı. Yaraylar etisi de yiy harı-hoja. Habuhların da veriy biye. Biyeden oluy bir tay. Harının oluy bir oğlu….
Bilmeceler:
- Irahtan körem appaçıh
- Yanına vardım şapkaçıh
- (Manter: mantar)
- Biz biz biz edik
- Otuz eti hız edik
- Biz tahta sen sıyıldıh
- Sabaderek joyulduh
- (Tişler : dişler)
- Kiçineçik odaçıh
- Otuz eti hudaçıh
- (Abuz, Tişler)
- Deve yünden töşek
- Onu bilmeyen eşek
- (post-tiyiz)
- Yırahtan körem hara hara
- Yanna barım para para
- (at boh)
Urumca Masal Örnek:
Zilifsiya
Bir zamanda bir padşahın üç tene oğlu var. Üçü de avju. Titiy büyügü avlamaa alıy yanna asterini. Yürüyler yürüyler tapmaylar bir şiy de. Sora çevriy, kün batıya titiyler. Titiyler onda, az titiyler, tüşiyler bir yere çoh pek huş. Er türlü tiyiklik . Başlaylar patlatma. Patlathanda bir dene siya bulut peyda olunuy, çıhay bir siya bulut, teliy honay buların stüne elçin de hıray öldürüy.
Bir kün teçiy yohtur ağa, eti kün teçiy yohtur ağa. Üçünjü kün diy ortanjı
-Titiyim ağayı hıdırayım yohsam bir av rastetirdi telyamay.
Titti o da. Yürüdü yürüdü kün doğuya. Bişiy yoh. Çevriy kün batıya, titiy, tapay o tiyikliy. Bu da başlay patlatmaa. Yene o siya bulut teiy, bları da hıray. Bu asteri de.
Teçiy bir üç-dört kün. En kiçigi:
- Nas şiy bele? Biri titti – Yoh. Biri daa titti – yoh. Varayım ağaları hıdırayım men de.
Çıhay titiy payına. Almaya ster. Varıy kün doğuya – yohtur, tapmay, çevriy kün batıya yürüy yürüy tüşüy o tiyiklikcee- patlamay. Çünkü ağaların terek hıdırmaa.
Varıy tapay ağalarnı...
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2021.
- ^ Uyanık, Osman (2010). Urum Türkçesinin Türk Dili Sınıflandırmalarındaki Yeri[]. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2010,(27):45-56
- ^ Kasapoğlu Çengel, Hülya (2004). Ukrayna'daki Urum Türkleri ve Folkloru 27 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Milli Folklor, 2004, Yıl. 16, S. 16, s. 59
- ^ Altınkaynak, Erdoğan (2004). Ukrayna'daki Hristiyan Türkler "Urumlar" 23 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Karadeniz Araştırmaları, S. 1, Bahar/2004, KaraM, 37-54.
- ^ Tekin, Feridun (2007). Urum Türkçesi sesbilgisi üzerine 18 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Karadeniz Araştırmaları/ Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, sayı:14, sayfa: 93-100, Yaz 2007
