İçeriğe atla

Ural dilleri

Ural
Coğrafi dağılımDoğu ve Kuzey Avrupa ile Kuzey Asya
SınıflandırmaUral
Alt bölümler

Ural dilleri, içinde otuz dokuz dil barındıran[1] ve toplamda 25 milyon insan tarafından konuşulan dil ailesidir. Dünya üzerinde en çok konuşanı olan Ural dilleri, sırasıyla Macarca, Fince, Estonca, Marice ve Udmurtçadır. Yine dünyada içinde belirgin olarak Ural dilleri konuşanı barındıran ülkeler Estonya, Finlandiya, Macaristan, Romanya, Rusya, Sırbistan ve Slovakya'dır.

Ural ismi, bu dillerin doğduğu yer olarak düşünülen Ural Dağları'ndan gelmektedir. Her ne kadar yaklaşık olarak dilin doğum yeri bilinmese de Hint-Avrupa dil ailesinin doğduğu yerlere yakın olabileceği düşünülmektedir.

Soy ağacı

Ural dillerini gösteren bir tablo.

Ural dillerinin alt kolları her ne kadar kesin olarak sınıflandırılmamış olsa da çoğunlukla tüm sınıflandırmaların içinde Fin-Perm dilleri, Ugor dilleri ve Samoyed dilleri gibi alt dallara rastlamak olasıdır. Ancak uzun süredir Fin-Perm ve Ugor dilleri tek bir başlıkta birleştirilerek Fin-Ugor dilleri adı altında işlenmektedir. Bu nedenle Ural dilleri genel olarak iki başlık altında görülmektedir.

Tüm Ural dillerin tek bir dilden türediğine geniş olarak inanılsa da, bazı dilbilimciler başta dilin iki veya üç alt dala ayrılıp, sonrasında tüm diğer Ural dillerinin bu ana dillerden türediğini iddia etmektedir.[2]

Dilin anavatanı

Dilin ilk ortaya çıktığı yer hakkında üç farklı teori bulunmaktadır. Gy. Laszlo, dillerin kökeninin Oka Nehri ile Orta Polonya arasında bulunduğunu öne sürer. E. N. Setälä ve M. Zsirai, dillerin İdil Nehri ve Kama Nehri arasında ortaya çıktığını savunur. Yine E. Itkonen ise, kökenin Baltık Denizi olduğunu söyler. Son olarak P. Hajdu ise tüm Ural dillerinin Batı ve Kuzeybatı Sibirya'dan türediğini savunur.[3]

Ural-Altay dilleri

Ana madde: Ural-Altay dil ailesi

Birçok teori birleştiğinde Ural dillerinin, Altay dilleriyle bir akrabalık barındırdığını ortaya koymaktadır. Özellikle sözcüklerdeki benzerlikler göz önüne alındığında ve fonetik özelliklere bakıldığında bu benzerlik göze çarpmaktadır. Her iki dil grubunda da kelimelerin eklerle uzatılması ve ünlü uyumu görülmektedir. Ancak günümüzde bu akrabalık bağının oldukça uzak olduğuna ve aynı kökenden gelişin mümkün olmadığına inanılmaktadır.

Diğer diller

Ural dilleri, Altay dillerinin dışında Hint-Avrupa, Yukagir dilleri, Eskimo dilleri, Sibirya dilleri ile birleştirilmiş tezlere sahiptir. Nostratik diller grubu, Ural, Altay, Hint-Avrupa dillerini ve diğer birçok dili birleştiren bir sistemdir.[4][5][6] Ural dilleri de bu sistemde sıkça işlenen bir dil ailesidir.[7][8] Ancak bu sınıflandırmada Ural dillerinin bu tür bir sisteme dahil olmasının zor olduğu ifade edilmiştir.[9][10] Yine Avrasya dilleri grubu da Ural, Altay, Hint-Avrupa ve Kafkas dillerini bir araya toplayan bir sistemdir. Ancak yukarıdakilerden hiçbiri kanıtlanamadığı gibi, Altay dilleri dışındakiler kabul görmemiştir.

Dillerin sınıflandırılması

Ural dillerinin geleneksel sınıflandırılması aşağıdaki gibi olup, modası geçmiş isimler italik yazılmıştır:

Samoyed

  • Kuzey Samoyed
    • Enets (Yenets, Yenisei-Samoyed) — hemen hemen ölü
    • Nenets (Yurak)
    • Nganasan (Tavgy, Tavgi, Tawgi, Tawgi-Samoyed)
    • Yurats
  • Güney Samoyed
    • Kamassice (Kamas) — ölü (20. yüzyıl)
    • Mator (Motor) — ölü (19. yüzyıl)
    • Selkup (Ostyak-Samoyed)

Fin-Ugor

Tipoloji

Yapı olarak Ural dillerinin genel özellikleri aşağıdaki gibidir:

  • Ekler yardımıyla aşırı büyük sözcükler oluşturulabilir.
  • Farklı amaçlar için birçok durum eki mevcuttur. (tüm Ural dillerinde ortalama 13–14 durum eki mevcuttur.)
  • Tüm Ural dillerinde ortak ve sistemli bir kuralı olan bazı durum ekleri mevcuttur.
    • İsmin yalın hali için bir ek yoktur.
    • Yükleme ve ilgi ekleri için burun ünsüzleri kullanılır. (-n, -m, vb)
    • Ural dillerinde isim hal ekleri, tüm Ural dillerinde farklı amaçlarla ve özelliklerle yer alır. Macarcadaki üstündelik, Fincedeki yerleşiklik, Kuzey Samicedeki yerleşiklik, Erzya dilindeki içindelik ve Nenets dilindeki kalma durumları bunlara örnektir.
  • Ünlü uyumu standart Estonca dışındaki tüm Ural dillerinde mevcuttur.
  • Hiçbir Ural dilinde cinsiyet yoktur.
  • Olumsuz eylem, hemen hemen tüm Ural dillerinde bulunurken, Macarca gibi kimi yenilikçi dillerde bu özellik kaybolmuştur.
  • Ünsüzlerin damaksıllaşması tüm Ural dillerinde görülür.
  • Fonetik olarak hiçbir Ural dilinde çelişen tonlama yoktur.
  • Tüm Ural dillerinde başa gelen ilgeçler çok azken, sona gelen ilgeçler çok fazla yer alır.
  • İyelik ekleri mevcuttur.
  • Hiçbirinde iyelik adılı yoktur.
  • Çoğul ekleri -j (i) ve -t (-d) sıklıkla rastlanır.
  • Hiçbir Ural veya Altay dilinde, İngilizcede have ile karşılanan yapı yoktur.
  • Tüm Ural ve Altay dillerinde, bir sayı tekil ya da çoğul ise kendinden sonra gelen isim de daima tektir. Örneğin; Hint-Avrupa dillerinde üç balıklar şeklinde yazılan bir öbek, Ural-Altay dillerinde üç balık şeklindedir.
  • Marice, Udmurtça ve Komi-Permce dışında vurgu daima ilk hecededir. Erzya dilinde ise bu değişkendir.

Diller arasındaki akrabalık

Aşağıda farklı Ural dillerinde, aynı kökenden geldiği bilinen bazı sözcükler yer almaktadır.

TürkçeProto-Uralca FinceEstoncaKuzey SamiceErzya Marice KomiceKantice MansiceMacarcaNenets
ateş (od) tulituli tuli dolla tol tul tyl- - - - tu
balık kalakala kala guolli kal kol - kul kul hal xalya
yuva pesäpesä pesa beassi pize pəžaš poz pel pit'ii fészek pyidya
el, kol kätikäsi käsi giehta ked´ kit ki köt kaat kéz -
göz śilmäsilmä silm čalbmi śel´me šinča śin sem sam szem sæw°
anlamak sülisyli süli salla sel´ šülö syl Löl täl öl tyíbya
damar / sinir sïxnisuoni soon suotna san šün sën Lan taan ín te'
kemik luwiluu luu - lovaža lu ly loγ luw - le
karaciğer mïksamaksa maks - makso mokš mus muγəl maat máj mud°
idrar kunśikusi kusi gožža - kəž kudź kos- końć- húgy -
git- meni-mennä minema mannat - mija- mun- mən- men- megy-/men- myin-
yaşa- elä-elää elama eallit - ila- ol- - - él- yilye-
öl- kaxli-kuolla koolma - kulo- kola- kul- kol- kool- hal- xa-
yıka- mośki-- mõskma - muśke- muška- myśky- - - mos- masø-

Kaynakça

  1. ^ "Ethnologue report for Uralic". 28 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2009. 
  2. ^ "Salminen, Tapani (2002): Problems in the taxonomy of the Uralic languages in the light of modern comparative studies". 12 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2009. 
  3. ^ The Cambridge History of Early Inner Asia, p.231
  4. ^ Tyler, Stephen (1968), "Dravidian and Uralian: the lexical evidence". Language 44:4. 798-812
  5. ^ Webb, Edward (1860), "Evidences of the Scythian Affinities of the Dravidian Languages, Condensed and Arranged from Rev. R. Caldwell's Comparative Dravidian Grammar", Journal of the American Oriental Society Vol. 7. 271-298.
  6. ^ Burrow, T. (1944) "Dravidian Studies IV: The Body in Dravidian and Uralian". Bulletin of the School of Oriental and African Studies 11:2. 328-356.
  7. ^ Zvelebil, Kamal (2006). Dravidian Languages. In Encyclopædia Britannica (DVD edition).
  8. ^ Andronov, Mikhail S. (1971), "Comparative Studies on the Nature of Dravidian-Uralian Parallels: A Peep into the Prehistory of Language Families". Proceedings of the Second International Conference of Tamil Studies Madras. 267-277.
  9. ^ Zvelebil, Kamal (1970), Comparative Dravidian Phonology Mouton, The Hauge. at p. 22 contains a bibliography of articles supporting and opposing the theory
  10. ^ Krishnamurti, Bhadriraju (2003) The Dravidian Languages Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-77111-0 at p. 43.

Bibliyografi

Genel

  • Abondolo, Daniel M. (editor). 1998. The Uralic Languages. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-08198-X.
  • Collinder, Björn. 1955. Fenno-Ugric Vocabulary: An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. (Collective work.) Stockholm: Almqvist & Viksell. (Second, revised edition: Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1977.)
  • Collinder, Björn. 1957. Survey of the Uralic Languages. Stockholm.
  • Collinder, Björn. 1960. Comparative Grammar of the Uralic Languages. Stockholm: Almqvist & Wiksell.
  • Collinder, Björn. 1965. An Introduction to the Uralic Languages. Berkeley: University of California Press.
  • Décsy, Gyula. 1990. The Uralic Protolanguage: A Comprehensive Reconstruction. Bloomington, Indiana.
  • Hajdu, Péter. 1963. Finnugor népek és nyelvek. Budapest: Gondolat kiadó.
  • Hajdu, Péter. 1975. Finni-Ugrian Languages and Peoples, translated by G. F. Cushing. London: André Deutsch. (English translation of the previous.)
  • Laakso, Johanna. 1992. Uralilaiset kansat ('Uralic Peoples'). Porvoo – Helsinki – Juva. ISBN 951-0-16485-2.
  • Rédei, Károly (editor). 1986-88. Uralisches etymologisches Wörterbuch ('Uralic Etymological Dictionary'). Budapest.
  • Sammallahti, Pekka. 1988. "Historical phonology of the Uralic Languages." In The Uralic Languages, edited by Denis Sinor, pp. 478–554. Leiden: E.J. Brill.
  • Sinor, Denis (editor). 1988. The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. Leiden: Brill.

Sınıflandırma

  • Bergsland, Knut. 1959. "The Eskimo-Uralic hypothesis." Journal de la Societé finno-ougrienne 61, 1-29.
  • Fortescue, Michael. 1998. Language Relations across Bering Strait. London and New York: Cassell.
  • Greenberg, Joseph. 2000-2002. Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family, 2 volumes. Stanford: Stanford University Press.
  • Pedersen, Holger. 1903. "Türkische Lautgesetze." Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 57, 535-561.
  • Sauvageot, Aurélien. 1930. Recherches sur le vocabulaire des langues ouralo-altaïques ('Research on the Vocabulary of the Uralo-Altaic Languages'). Paris.

Linguistik

  • Künnap, A. 2000. Contact-induced Perspectives in Uralic Linguistics. LINCOM Studies in Asian Linguistics 39. München: LINCOM Europa. ISBN 3895869643.
  • Wickman, Bo. 1955. The Form of the Object in the Uralic Languages. Uppsala: Lundequistska bokhandeln.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Genel

Başkaldırıcı Uralistler

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Estonlar</span> Estonyada çoğunluğu oluşturan Ural halkı

Eston, Estonya'nın çoğunluğunu oluşturan ve ülkenin resmi dili olan Estoncayı konuşan etnik gruba verilen isimdir. Estonlar, binlerce yıl önce Uralların ötesinden bulundukları bölgeye göç etmişlerdir. Konuştukları dil Ural Dil Ailesi'nin Fin-Ugor dilleri grubundandır. Finler ve Macarlarla tarihi yakınlıkları vardır. Estonya sözcüğünün bölgenin Baltık denizinin doğusu olması nedeniyle doğuda yaşayanlar manasında Eastern'den türediği söylenir. 600 yıl önce Baltık Denizi kıyısındaki limanları geliştirmişlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Altay dilleri</span> bir dil ailesi

Altay dilleri ilk olarak 18. yüzyılda ileri sürülmüş Avrasya'da yaygınca konuşulan Türk dilleri, Moğolca, Tunguzca ve bazen Japonca, Korece ve Aynu dillerinin ortak bir ataya sahip olduklarını savunan varsayımsal bir dil ailesidir.

<span class="mw-page-title-main">Macarca</span> Macaristanın resmi dili

Macarca (kendi dilinde

<span class="mw-page-title-main">Ural-Altay dil ailesi</span> Ural ve Altay dillerini bir arada toplayan hipotez

Ural - Altay Dil Ailesi, 19. yüzyılda ve bazı ülkelerde 20. yy ortalarına kadar yaygın biçimde kabul edilen, Ural ve Altay dillerini bir arada toplayan hipotezdir. Günümüzde ise dil bilimciler arasında bu dillerin birbiriyle alakası olmadığı ve Ural-Altay dil ailesinin gerçek olmadığı konusunda fikir birliği vardır.

<span class="mw-page-title-main">Nenetsler</span> Sibirya Samoyède halkı daha çok Yamal Yarımadası ve Krasnoyarsk Kraide bulunuyor

Nenetsler ya da Yuraklar, Rusya Federasyonu'nun yaşayan yerli bir halktır. 2002 yılı nüfus sayımına göre Rusya'da 41,302 Nenet yaşamaktadır ve nüfusları Yamalo-Nenets Özerk Okrugu ve Nenets Özerk Okrugu. Nenetslerin dili Nenetsçedir. Bazen İngilizcedeki çoğul takısı olan (s) ile karıştırıldıkları için Nenet şeklinde telaffuz edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Võro dili</span>

Võro dili, Fin-Ugor dillerinin Baltık-Fin koluna mensup bir dildir. Geçmişte Estoncanın Güney Estonca lehçelerinden biri olarak tanımlansa da günümüzde başlı başına bir dil olarak kabul görmektedir. Dili konuşan halk, günümüzde Estonya'nın azınlık dilleri arasında yer alma girişimlerinde bulunmaktadır. Dilin 70,000 kadar konuşanı olup konuşanlara da Võro adı verilmektedir. Bu dili konuşanların büyük çoğunluğu, Güney Estonya'daki Võru bölgesindeki sekiz bucakta bulunmaktadır. Bu bucaklar, Karula, Harglõ, Urvastõ, Rõugõ, Kanepi, Põlva, Räpinä ve Vahtsõliina şeklindedir. Ancak bunun dışında başkent Tallinn ve Tartu gibi kentlerde de dilin konuşanlarına rastlamak mümkündür.

<span class="mw-page-title-main">Baltık-Fin dilleri</span>

Baltık-Fin dilleri veya Fin dilleri, Baltık Denizi ve çevresinde yedi milyondan fazla insan tarafından konuşulan, Ural dillerine mensup bir dil topluluğudur.

<span class="mw-page-title-main">Komice</span> Ural dili

Komice, Ural dil ailesinin Perm dillerine ait bir dildir. Komice, birkaç lehçeleri ile tek dil olarak veya Perm dillerinin iki kolundan birini oluşturan yakından ilgili diller grubu olarak kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Ugor dilleri</span>

Ugor dilleri, Ural dil ailesinin Fin-Ugor koluna bağlı dillerdir. Macarca, Hantıca ve Mansice olmak üzere üç alt gruba ayrılırlar.

<span class="mw-page-title-main">Mariz Kemal</span>

Mariz Kemal ya da doğum ismiyle Raisa Stepanovna Kemaykina, Erzyan gazeteci, şair ve aktivist. 1993'te "Erzyava" (Эрзява) adındaki Erzyan kadın hareketinin kurucusu ve başkanı oldu.

<span class="mw-page-title-main">Ural-Yukagir dilleri</span>

Ural-Yukagir dilleri, Ural ve Yukagir dillerini tek çatı altında birleştiren varsayımsal bir dil ailesidir.

Mordvin dilleri, Ural dillerinin bir koludur. Birbiriyle yakın bağları olan ve ikisi de Mordovya bölgesinde konuşulan Erzyan ile Mokşan dillerinden oluşur. Bu grubun eskiden tek bir "Mordvin dili"ni teşkil ettiği düşünülürdü, ancak mevcut durumda küçük bir dil grubu olarak görülür. Sesbilim, sözcük ve dilbilgisi farklılıkları nedeniyle Erzyanca ile Mokşanca birbiriyle karşılıklı anlaşılabilirlik göstermemektedir; hatta gruplar arası temaslarda sık sık Rus dili kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Volga Finleri</span>

Volga Finleri, Rusya'nın Volga Nehri yakınlarında yaşayan ve Ural dilleri konuşan yerli halklardan oluşan tarihi bir gruptur. Modern temsilcileri Çirmişler, Erzyanlar ve Mokşa Mordvinleridir. Günümüzde konuşulmayan Merya, Muroya ve Meşçerya dillerini konuşan halklar da bu gruba mensuptur. Permililer de bazen Volga Finleri olarak gruplandırılır.

<span class="mw-page-title-main">Merya dili</span>

Meryaca ya da Meryanca, Meryanlar tarafından konuşulan ölü Fin-Ugor dilidir. Merya 10. yüzyılda Kiev Knezliği tarafından işgal edildikten sonra Doğu Slavları tarafından asimile edilmeye başladı. Buna rağmen Meryanca konuşan bazı insanlar 18. yüzyıla kadar varlıklarını sürdürmeyi başardı. Ayrıca, "Moskova" kelimesinin de kökeninin Meryanca olduğuna dair görüşler bulunmaktadır. Meryanca Moskova ve Vologda Oblastı'nın batı bölümlerine de yayılmıştı.

<span class="mw-page-title-main">Ugorlar</span>

Ugorlar Rusya'nın Hantı-Mansi Özerk Okrugu'nun Hantı ve Mansi halklarının atalarıydı. İsim bazen modern bağlamda eskiden "Ugor Finleri" olarak adlandırılan günümüzde onların neslinden gelenler dahil olmak üzere battaniye terimi olarak da kullanılır.

Bu Rusya'da kullanılan dillerin bir listesidir. Bazı dillerin diğer ülkelerde daha fazla konuşanı ve bazılarının resmi statüsü dahi bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Fin-Perm dilleri</span>

Fin-Perm dilleri, Ural dillerinin önerilen bir alt bölümüdür. Baltık-Fin dillerini, Sami dillerini, Mordvin dillerini, Marice, Perm dillerini ve muhtemelen bir dizi ölü dili içermektedir. Ural dillerinin geleneksel taksonomisinde, Fin-Perm'in MÖ 3000-2500 civarında Fin-Ugor dillerinden ayrıldığı ve MÖ 2000 civarında Perm dillerine ve Fin-Volga dillerine ayrıldığı tahmin edilmektedir. Günümüzde taksonomik bir varlık olarak grubun geçerliliği sorgulanmaktadır ve beş şubesinin karşılıklı ilişkileri çok az fikir birliği ile tartışılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Perm dilleri</span>

Perm dilleri, Ural dillerinin bir alt bölümüdür. Çoğunlukla, Rusya içinde Ural Dağları'nın batısındaki çeşitli bölgelerde konuşulmaktadır. Toplam konuşmacı sayısı 950.000 civarındadır ve bunların yaklaşık 550.000'i en çok konuşulan dil olan Udmurtçayı konuşur. Diğer Ural dilleri gibi, Perm dilleri de öncelikle sondan eklemelidir ve zengin bir dilbilgisi durumları sistemine sahiptir. Diğerlerinin aksine, ünlü uyumları bulunmamaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Fin-Volga dilleri</span>

Fin-Volga dilleri, Ural dillerinin önerilen bir alt bölümüdür. Baltık-Fin dillerini, Sami dillerini, Mordvin dillerini ve Mariceyi içermektedir. MÖ 2000 civarında Fin-Perm dillerinden dallandığı varsayılmıştır.

Turan dilleri, 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarında kullanılan ve farklı dil ailelerini, özellikle Ural dilleri, Altay dilleri, Dravid dilleri ve Ural-Altay dilleri gibi birbirleriyle bağlantılı olduğu düşünülen dilleri kapsayan bir dil grubu terimidir. Bu terim, özellikle 19. yüzyılda yaygın olan, dilsel olmayan ırksal bir teori olan "Turan" kavramından esinlenmiştir. Ancak modern dilbilim, bu dillerin büyük çoğunluğunun akraba olmadığını ortaya koymuştur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.