İçeriğe atla

Uraangkay

Uraankay veya Uranhay (Tuvaca: Урааңгай ; Sahaca:урааҥхай; Evenkice: ураӈкай [ура̄ӈкай])- Çin ve Moğolistan'ın kuzey taraflarında ormanlık alanlarda yaşayan genel olarak Türk soyundan gelen uluslara denilen tarihi bir adlandırma. Evenki dilinde uraņkay denilen söz "kişi" diye çevrilmektedir. Saha dilince uraaņhay denilen söz de "kişi" diye çevrilmektedir. Tarihi kaynaklarda orman halkı anlamında kullanılır.

Türk kaynakları

12.yy.da yaşamış olan Fahreddin Mübarekşah, Tarih adlı eserinde Sibirya ve Orta Asya'da Türk kökünden gelen toplumları sıralarken Uran (Urağan) adı da geçer.[1]

Sahalar

Sahaların (olonhoo) destanlarında "Saha uraaņhay" denilen sözler var. Uranhay'ın anlamı kişiyi ifade etmekte ve "Saha uraaņhay" denildiğinde "Saha kişi, Saha insanı" anlamına gelir. Uraaņhay Saha denilen söz ile kendilerini Vilyuy akarsunun Sahaları olarak belirtmektedirler.

Kulun-Atah adlı arkeolojik kültür (XIV-XVI yy.).
Baykal gölünün kuzey kıyısında yaşamakta olan Türk soylu ulus Tuymaada ile Erkeeni ovaları ve kırlarına kadar XIV. yüzyılda göçmeye başlamıştır. Burada Saha Türklerinin ataları olarak düşünülmektedir.

Moğolca ve Moğol kaynaklarında

Eski Moğol yazmalarında "Uranhay" denilen sözü Latin harfleri olarak 'uriyaŋqai' şeklinde çevrilebilir.
1954 yılında A. Luvsandendev'in hazırladığı Moğolca-Rusça Sözlüğü yayınlanmıştır. Bu sözlükte şu şekilde anlamlar verilmektedir.

  • Urianhay (УРИАНХАЙ) 1. Tıva kişi (“Uranhaylar” – eski zamanda Tıvaları adlandırmak için kullanılmaktaydı); 2. Tıva kişinin; Tıva ulusunun kendisi.

Buryatlarda

Buryatlarda "Tsongool" (цоңгоол) adlı toplulukta "uraanhaad" (уряанхаад) denilen sülale var. Oka akarsuyundaki Buryatlar dolaydaki Tıvaları ve Tofaları uraanhad (uranhaylar) ve Uygar helten yani(Uygur dilli) diye adlandırmışlardırp.[2]

Orman halkı anlamında kullanımlar

Bacot'a göre Uygur adı orman halkı anlamındadır[3].

Tıva Türkleri'ni de ifade eden Tumat adı da yine Türk toplulukları içinde adı geçen Selenge'nin batısında oturan diğer halklar gibi Moğollar tarafından orman halkı olarak adlandırılmıştır.[4] “Tıva” – ırk kökeni ilk defa Sayan bölgesindeki Uygurlar ile ilişkilidir.

Saha Türklerinin arasında sayılan ve Taymır Yarımadası, Taymır Özerk Okrugu'nda yaşayan Dolganlar kendilerine orman halkı anlamında Tıa kihi demektedirler.

Ayrıca bakınız

Faydalı çalışmalar

  1. АН СССР СО ЯФ Инаститут Языка Литературы и Истории. Г. В. Ксенофонтов "Эллэйада". Материалы по мифологии и легендарной истории якутов. Издательство "Наука" Москва 1977 год. Арын 45 биле 47-48.
  2. ВАРЛАМОВ А. Н. Специфика историзма в фольклоре эвенков. АВТОРЕФЕРАТ диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. Специальность 10.01.09 – фольклористика. Работа выполнена в секторе эвенкийской филологии Института гуманитарных исследований и проблем малочисленных народов Севера СО РАН, Элиста 2011 год.[]
  3. Уоанхайцы как тунгусский элемент с культом Змеи. 27 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. "Сокровенное сказание монголов" на русском языке (перевод С.А.Козина)
  5. H.В. Кюнер. Восточные урянхайцы по китайским источникам.// УЗ ТНИИЯЛИ. Вып. VI. Кызыл: 1958. С. 202-216. 15 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. Г. И. Варламова. Фразеологизмы в эвенкийском языке.// АН СССР СО ЯФ Интитут языка, литературы и истории. Новосибирск, издательство "Наука" Сибирское отделение. 1986 год, стр. 33.
  7. Коминтет наук МНР. Монгольско-русский словарь. Под общей редакцией А. Лувсандэндэва около 2200 слов. Гос. изд-во иностранных и национальных словарей. Москва – 1954.

Kaynakça

  1. ^ Peter B. Golden. Türk Halkları Tarihine Giriş (An Introduction to the History of the Turkic Peoples). KaraM yayınları. Ankara 2002. s.191
  2. ^ Soyot dili . Сойотский язык. Языки народов Сибири, находящиеся под угрозой исчезновения. http://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/soiot.shtml 2 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ admin (13 Ekim 2012). "DOĞU TÜRKİSTAN HAKKINDA | Doğu Türkistan Maarif Derneği". 28 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2024. 
  4. ^ Yüan Chao Pishi (Mangholun niuça Tobçaan). çevirici: Prof . Dr. Ahmet Temir. TTK. Ankara. s. 272-273

İlgili Araştırma Makaleleri

Ötüken, Ötügen veya Ötüken Ormanı, ; Türklerin Orta Asya'daki kutsal başkentidir ve Moğollar tarafından da kutsal kabul edilir. Ormanlarla kaplı bir dağ olan "Ötüken Dağı" da eski Türkler tarafından kutsal kabul edilir. Çince kaynaklarda U-te-kien şeklinde geçtiği ve Çin kaynaklarında dağ ismi olarak geçen Tu-kin, Yü-tü-kiün ile ilişkili olabileceği belirtilmektedir. Ötügen (Ötüken) Türklerin yeryüzünde ilk var olduğu ve oradan Dünya’ya dağıldığı yerin adı olarak da kabul edilmektedir. Teoman tarafından kurulan Büyük Hun Devleti'nin başkenti de Ötüken idi. Ayrıca Orhun Nehri kaynaklarını bu bölgeden alır ve Göktürk Kağanlığı’nın da başkenti yine bu yörede kurulmuştur. İnanca göre bütün büyük devletlerin başkenti burada kurulmalı idi. Gerçekten de pek çok Türk ve Moğol Devleti biraz genişledikten sonra başkentlerini bu bölgeye taşımışlardır. Ötüken dağının Nama adında bir koruyucu ruhu vardı.

<span class="mw-page-title-main">Tuvaca</span> Rusyada bir Türk dili

Tuvaca, Tuva Türkçesi, Tuva dili, Rusya'ya bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde Tuvalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti'ndeki 250.000 civarındaki Tuva nüfusunun yanı sıra, kuzey-batı Moğolistan'da 27.000 kişi ve Çin'in adlandırmasıyla Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne Türk Dünyasındaki adlandırmayla Doğu Türkistan'a bağlı Altay İli'nde 2.400 kişi bu dili konuşmaktadır. Ayrıca Buryat Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kazakistan'da az sayıda Tuvaca konuşanlar vardır.

<span class="mw-page-title-main">Tuvalar</span> Türk etnik grubu

Tuvalar veya Tıvalar, Rusya'nın Tuva Cumhuriyeti'nde ve Moğolistan'ın kuzeyinde yaşayan bir Türk halkıdır. Dilleri Türk dilleri'nin Sibirya grubu'na ait Tuvaca'dır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır. Tuvalara bazı dönemlerde Soyon, Sayan, Soyot, Uranhay adları verilmiştir. Boy esasında ise Tuvaların Kırgız boyundan bazıları da Tuvaların Uygur boyundan olduğu bilinmektedir. Üst kimlik olarak Tuva adı benimsenmiştir. Moğolistan'da yaşayan Duhalar Tuvaların ayrıksı kabilesidir.

<span class="mw-page-title-main">Mahaçkale</span> Rusyada şehir

Mahaçkale veya Mahaçkala, Dağıstan'ın başkenti.

<span class="mw-page-title-main">Soyotlar</span> Türk halkı, Rusya içerisinde

Soyot veya Soyotlar — Rusya içinde yaşayan ve dilleri ile kültürleri yok olma tehlikesine maruz bir Türk halkıdır. 2002 nüfus sayımına göre, Rusya'da 2769 kişi Soyot Türkleri vardır. Soyları ve dilleri yok olma tehlikesi bulunan Türk içinde olup aslında Tuvalar ile büyük benzerlik teşkil ederler, fakat Soyot Türkleri çok eski zamanlardan beri Buryatya'nin Ahın rayonunda yaşamaktadırlar. Soyot Türklerinin yerel dili yeniden düzenlenmiş ve bir ders kitabı haline getirilerek Oka'da bazı okullarda öğretim yapılmaya çalışılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tandı Uranhay</span>

Tandı Uranhay, (Tuva Türkçesi: Таңды Урянхай

Kuzeydoğu ağzı veya Toju ağzı Tuva Cumhuriyetinin kuzeydoğusunda, Biyhem akarsuyunun üst havzasında, Toju bölgesinde söyleşilen, Tuva ağzılarının arasında en sade, bozulmamış ve eski Tuva Türkçesine en yakın ağızdır. Toju bölgesinin ulusu Toju yerine Todu demektedirler. Tuva Cumhuriyetinde Toju ağzı günümüzde artık çok az kişi toplam 5000 kişi söyleşmektedir. Toora-hem, İy, Adır-Kejik yerleşimlerinde ve yaylaklarda yaşayanlar tarafından konuşulur. Halkı geyik (ivi) ve avcılık yapar. Tuva'nın öbür bölgelerinden çok uzak olan bu bölge diğer ağızlara göre biraz daha farklıdır. Tuva Türklerinden bazı araştırmacılar Toju ağzını da iki topluluğa ayırır. Akarsu boyu konuşması ve tayga (ormanlıktakilerin) konuşması.

Soyot Tuka Türkçesi veya Soyot Türkçesi (Rusça:Сойо́тско-цата́нский язык — Türk dilleri içinde Tuvaca ve Tofaca'ya en yakın bir Türk lehçesidir. İki şive veya ağza ayrılır: Birincisi, Buryatyada Soyot Türkleri tarafından konuşulan Soyotça, dil tükenmek üzeredir. İkincisi Moğolistanın Darhat yöresinde Moğolcada Çatan denilen Tu'ka dilidir. Tu'ka Türkçesi de Moğolistanda yine Uygur Uranhay dili ve Çatan dili olmak üzere yine iki ağza ayrılır.

<span class="mw-page-title-main">Çikler</span>

Çik veya Çikler - Kök Türkler çağında tarihi bir soy veya boy adı.

<span class="mw-page-title-main">Kereet</span>

Kereet veya Hereet - Tıva Türklerinde bir sülale adı. Eski Türkler çağında tarihi bir soy veya boy adı.

<span class="mw-page-title-main">Kökmüş</span>

Kökmüş - Yenisey yazıtlarında adı geçen ve Eski Türkler çağında tarihi bir soy veya boy adı.

<span class="mw-page-title-main">Toju Gölü</span>

Toju göl veya Azas göl [Rusça: Тоджа (Азас), Todja (Azas)] - Tıva Cumhuriyetinde ülkenin kuzeydoğusundaki Toju bölgesinde Tıva'nın incisi diye bilinen göl.

<span class="mw-page-title-main">Tarihi Başkurdistan</span>

Başkurdistan, Ufa ilçesinin Başkurt Ufa bölgesine dönüşümü sonucunda oluşan tarihi ve coğrafi bir bölgedir. Şu anda Başkurdistan Cumhuriyeti, Orenburg ve Çelyabinsk bölgeleri, Tataristan Cumhuriyeti'nin doğu kısmı, Udmurtya'nın güneydoğu kısmı, Perm bölgesinin güney kısmı, Sverdlovsk'un güneybatı kısmı, Kurgan'ın batı kısmı, Samara'nın kuzeydoğu kısmı ve Saratov'un doğu kısmı bu bölgede yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Etim Emin</span>

Etim Emin veya gerçek adıyla Magomed-Emin, Lezgi şair. Lezgi yazılı edebiyatının kurucusudur. Eserlerini Lezgice, Azerice ve Arapça yazmıştır.

Tıva Kültür Merkezi, Rusya Federasyonunun Tıva Cumhuriyeti'nin başkenti Kızıl şehrinde, Kültür Bakanlığına bağlı olan bir kültür sarayıdır.

Yakov Hertek - (1935 doğ.) — Tıva yazarı, Türkolog.

<span class="mw-page-title-main">II. Dünya Savaşı'nda Tıva</span>

Tıva, resmi olarak tam adıyla - Tıva Arat Cumhuriyeti, 22 Haziran 1941'de Almanya'nın savaş ilanından sonra Sovyetler Birliği ile birlikte II.Dünya Savaşı'na Anti-Hitler koalisyonu olarak girdi.

<span class="mw-page-title-main">Şınaa (sum)</span>

Şınaa sumu — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı kırsal yerleşim statüsünde bir belediye idari birimidir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.