United Fruit Company
United Fruit Company, ABD şirketi. Özellikle üçüncü dünya ülkelerindeki çiftliklerden aldığı havuç, patates, bezelye gibi sebze ve ağırlıklı olarak muz, ananas gibi tropik meyveleri ABD ve Avrupa pazarlarına satmaktadır.
Kuruluş
1871 yılında Amerikalı demiryolu şirketi sahibi Henry Meiggs, Kosta Rika hükûmetiyle bir demiryolu inşa anlaşması imzalar. Buna göre başkent San José ile sahildeki liman kenti arasında demiryolu yapılacaktır. Meiggs’e projede genç yeğeni Minor Keith yardımcı olmaktadır. Amcasının 1877 yılında ölmesiyle Keith projenin başına geçer. Keith demiryolu inşaatında çalışan işçilere düşük maliyetli bir yiyecek arayışında olduğu için inşa etmekte olduğu demiryolu hattı boyunca muz yetiştirmeye başlar. Hat tamamlanınca muz çiftliğini ülkesine taşımaya karar verir. Muz yetiştiriciliğinin kârlılığını gören Keith muz ticaretine girer.
Zamanla büyüyen Keith’in muz ticaret işletmesi ile Andrew Preston’ın Boston Fruit Şirketinin birleşmesiyle 1899 yılında United Fruit doğar. 20.yüzyılda şirket büyüyecek ve Orta Amerika ve Karayiplerde, özellikle de Kolombiya, Ekvador ve Karayiplerde büyük çiftlikleri kontrol eder duruma gelmiştir. Standard Fruit Şirketi[1] yle rekabet hâlinde olsa da dünya çapında bir tekel olacaktır. Şirketin Guatemala’daki etkisi o kadar büyüktür ki hükûmet 1901 yılında ülkenin posta hizmetlerini idare etme yetkisini United Fruit şirketine verecektir. 1930 yılına gelindiğinde şirket 20 tane rakip şirketi yutmuş, 215 milyon dolarlık sermayesiyle Orta Amerika’daki en büyük şirket hâline gelmiştir.
Bölgeye etkisi
Şirketin Latin Amerika ülkelerinin sosyal ve ekonomik hayatında büyük etkisi oldu. Şirkete dair yöneltilen eleştiriler de bu etkiyle ilgidir. Şirketin koloni çağındaki uygulamaları çağrıştıran örgütlenmesi, uyguladığı yoğun çalışma koşulları ve çiftliklerinin faaliyet gösterdiği ülkelerdeki siyasi yapıya müdahalesi yüzünden “muz cumhuriyeti” terimi ortaya çıkmıştır.
Kötü şöhreti
United Fruit sürekli olarak çıkar sağlamak amacıyla çeşitli ülke hükûmet yetkililerine rüşvet vermek, işçilerini sömürmek, vergi vermeyerek faaliyet gösterdiği ülkeye yatırım yapmamakla eleştirilmektedir. Ayrıca tekelci yapı kurmakla itham edilmektedir. Şirket, Latin Amerikalı gazeteciler tarafından “ahtapot” olarak adlandırılmakta ve bölgedeki sol partiler sürekli olarak şirket işçilerini grev yapmak için teşvik etmektedir. Şirketin bölge ülkeleri üzerindeki egemen yapısı, Latin Amerika’daki komünist partiler tarafından Bolşevik lider Vladimir Lenin tarafından formüle edilen emperyalizmin doğrudan yansıması olarak tanımlanmaktadır. Latin Amerika ülkelerinin bağımsızlığından yana tavır alan önde gelen yazarlar olan Carlos Luis Fallas (Kosta Rika), Ramon Amaya Amador (Honduras), Miguel Angel Asturias (Guatemala), Eduardo Galeano (Uruguay), Gabriel Garcia Marquez (Kolombiya) ve Pablo Neruda (Şili) eserlerinde şirketi eleştireceklerdir.
Guatemala
1954 yılında Guatemala’daki seçim yoluyla iktidara gelmiş olan Albay Jacobo Arbenz Guzman hükûmeti, ülkeyi Honduras'tan işgal eden ABD destekli Albay Carlos Castillo Armas tarafından devrilir.[2] ABD Başkanı Dwight Eisenhower tarafından onaylanan harekat için Armas’ın askerleri CIA tarafından silahlandırılmış, eğitilmiş ve desteklenmiştir.[3] Darbeden önce Guatemala’da faaliyet gösteren United Fruit Company yöneticileri ABD’deki Truman ve Eisenhower yönetimlerini uyararak başa gelen Arbenz’in Guatemala’yı Sovyetler Birliği'ne yaklaştıracaklarını iddia etmişlerdir. Arbenz’in solcu olmasının yanı sıra hükûmetin almak üzere ilan ettiği toprak reformu kararı da United Fruit şirketini olumsuz yönde etkileyecektir. Guatemala’daki en büyük şirket olan United Fruit toprak reformunun hayata geçirilmesi hâlinde topraklarının %40’ını kaybedecektir. ABD Dışişleri Bakanı John Foster Dulles komünizme düşman bir kişiydi ve sahibi olduğu Sullivan & Cromwell Avukatlık Bürosu aracılığıyla United Fruit ile ilişkideydi. Kardeşi Allen Dulles ise CIA şefiydi ve United Fruit yönetim kurulundaydı. Bunun gibi ABD dış siyasetinde etki sahibi çok sayıda yetkili 1950’li yıllarda United Fruit ile bir şekilde ilişki hâlindeydi. Ancak darbe şirkete yarar sağlamadı. Hisselerinin değeri düşüşe geçti, Eisenhower yönetimi tarafından başlatılan anti-tröst yasaları da şirketi etkileyecektir. Şirket Guatemala’daki son işlerini de 1972 yılında tasfiye edecektir.
Küba
Şirketin Küba’daki yatırımları, özellikle Oriente bölgesindeki şeker değirmenleri 1959 yılında gerçekleşen Küba Devrimi sonrasında ulusallaştırılacak ve Fidel Castro yönetimi bu işletmelere el koyacaktır. 1960 yılı Nisan ayına gelindiğinde Castro, United Fruit şirketini Kübalı muhaliflere destek vermek ve adaya bir işgal planlamakla suçlayacaktır.[4] Castro ABD’yi “Küba, Guatemala olmayacaktır” diyerek uyarmasına rağmen ABD destekli Kübalı sürgünler 1961 Nisan ayında Domuzlar Körfezi Çıkarması ile çıkacak ancak başarısız olacaklardır. Şirket el konulan mal varlığına dair Küba hükûmetinden zararlarını tazmin edemeyecektir.
Kolombiya
Latin Amerika bölgesinde United Fruit işçilerinin en ses getiren eylemi 12 Kasım 1928 tarihinde yaşanır. Onbinlerce işçi işi bırakacaktır. 6 Aralık günü grevci işçilere saldıran General Cortes Vargas komutasındaki ordu birlikleri yüzlerce işçinin ölmesine sebep olacaktır.[5] Ordu birlikleri alınan ateş etme kararını işçilerin arasında komünistler olduğunu iddia ederek savunacaktır. Kolombiyalı milletvekili Jorge Eliecer Gaitan, askerlerin United Fruit şirketinin talimatıyla ateş açtıklarını iddia edecektir. Olay büyüyerek bir skandal halini alacak ve 1930 yılında devlet başkanı Miguel Abadia Mendez’in Muhafazakâr Partisinin 44 yıllık hükûmetinin sona ermesine yol açacaktır.
General Vargas, olaylardan sonra yaptığı açıklamada işçilere ateş etme emrini verirken, şirketin Amerikalı personelini koruma bahanesiyle bir ABD askeri çıkarmasını engellemeyi düşündüğünü söyleyecek; buna karşılık Meclis’de konuşan milletvekili Gaitan ise aynı kurşunların yabancı işgalciye karşı da kullanılabileceğini söyleyecektir. Olaydan sonra ABD Bogota Elçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığına çekilen 29 Aralık 1928 tarihli telgraf olayda ABD’nin ve United Fruit şirketinin rolünü aydınlatmaktadır: “Gururla belirtirim ki United Fruit şirketinin yetkilisinden aldığım bilgiye göre son olaylarda Kolombiya Ordusunca öldürülen grevci işçilerin sayısı beş ila altı yüz civarındayken sadece bir asker hayatını kaybetmiştir.”[6] Olaylar daha sonraları La Violencia olarak adlandırılacak iç savaş döneminin ilk adımı olarak gösterilir.
Chiquita ismini alış
Mali krizin yaşandığı 1970’lı yıllarda şirket Eli Black’e ait AMK ile birleşerek United Brands adını alacak, 1984 yılında ise Carl Lindner tarafından şirket Chiquita Brands International adını alacaktır.
Kaynakça
- ^ Şirketin şimdiki ismi Doyle Food’dur.
- ^ Shoultz, Lars: "Beneath the United States", s. 343. Harvard University Press, 1998
- ^ ibidem s.340 Operasyonun kod adı PBSuccess’dir
- ^ Thomas, Hugh (1971). Cuba: The Pursuit of Freedom. New York: Harper & Row. s.867
- ^ Gabriel Garcia Marquez’in Yüz Yıllık Sessizlik romanı bu olayları konu alır
- ^ ABD Bogota Elçiliğinden ABD Dışişleri Bakanlığına çekilen telgraf, 29 Aralık 1928
Şirketle ilgili yazılan eserler
- Bucheli, Marcelo (2005). Bananas and Business: The United Fruit Company in Colombia: 1899-2000. New York: New York University Press. http://books.google.com/books?id=kUfnWhn6H7gC 15 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- Cepeda Samudio, Álvaro (1962). La Casa Grande.
- Chapman, Peter (2007). Jungle Capitalists. Canongate.
- Chapman, Peter (2007). Bananas: How the United Fruit Company Shaped the World. Canongate Books Ltd..
- Chomsky, Aviva. West Indian Workers and the United Fruit Company in Costa Rica, 1870-1940. Louisiana State University Press.
- Fallas, Carlos Luis (1940). Mamita Yunai.
- McCann, Thomas P (1987). On the Inside. Beverly, Massachusetts: Quinlan Press. Revised edition of An American Company (1976).
- McWhirter, Cameron; Michael Gallagher (May 3 1998). "How 'el pulpo' became Chiquita Banana". The Cincinnati Enquirer.
- Neruda, Pablo. Canto General. "La United Fruit Co."
- Schlesinger, Stephen; Kinzer, Stephen (1982). Bitter Fruit: The Untold Story of the American Coup in Guatemala.
- Striffler, Steve (2002). In the Shadows of State and Capital: The United Fruit Company, Popular Struggle, and Agrarian Restructuring in Ecuador, 1900-1995. Durham, N.C.; London: Duke Univ. Press.
- Vandermeer, John; Perfecto, Ivette (2005). Breakfast of Biodiversity. Oakland, California: Institute of Food an Development Poliy. ISBN 0-935038-96-X.
- Bucheli, Marcelo (2005). Bananas and Business: The United Fruit Company in Colombia: 1899-2000. New York: New York University Press. http://books.google.com/books?id=kUfnWhn6H7gC 15 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- Stanley, Diane K. (1994). For the Record: The United Fruit Company's Sixty-six Years in Guatemala. Guatemala City: Editorial Antigua. ISBN 99922-722-0-1.
- Thomas, Hugh (1971). Cuba: The Pursuit of Freedom. New York: Harper & Row.
