Umumi müfettişlik
Umumî Müfettişlikler Türkiye'de kuruldukları bölgede sivil, asker ve yargı üzerinde kesin otoriteye sahip olan bölgesel valiliklerdir. Doğrudan Türkiye Cumhurbaşkanlığı'na bağlı olan bu müfettişlikler 1927-1952 yılları arasında görev yaptı.
Kurulması
I. Umumî Müfettişlik
Türkiye Büyük Millet Meclisi, 25 Haziran 1927 tarihinde 1164 sayılı Umumî müfettişlik teşkiline dair kanunu kabul etti.[1] Abidin Özmen'in deyimiyle hükümet, idare makinesinden tam randıman almak için Birinci Umum Müfettişlik bölgesi 25 Haziran 1927 günlü ve 1164 sayılı kanunla merkezi Diyarbakır olmak üzere Elazığ, Urfa, Bitlis, Van, Hakkâri, Siirt ve Mardin illerini kapsayarak kuruldu. 27 Kasım 1927 tarihinde 5858 sayılı kanun tasarısının kararnamesi kabul edildi ve İbrahim Talî Öngören Birinci Umumi Müfettişi oldu. 1933 yılında Ahmet Hilmi Ergeneli Birinci Umumi Müfettişi olarak atandı. 11 Haziran 1935 tarihinde Birinci Umumi Müfettişliğe ataması yapılan Abidin Özmen, Aydın milletvekilliğinden istifa ederek başladığı bu görevi sekiz yıl boyunca, 18 Haziran 1943 tarihine kadar sürdürdü.[2]
1928 yılında Diyarbakır'da işe başlayan Birinci Genel Müfettişliğe sonradan Ağrı Vilayeti de eklendi. 1929 yılında 1509 numaralı kanunla Bitlis Vilayeti yerine Muş Vilayeti kurularak Bitlis kaza halinde Muş'a bağlandı.
II. Umumî Müfettişlik
Trakya olayları'ndan önce, 18 Şubat 1934 tarihinde merkezi Edirne olmak üzere Kırklareli, Tekirdağ ve Çanakkale'yi kapsayan II. Umumî Müfettişlik kuruldu. Umumi Müfettişliğe, Bakanlar Kurulu kararıyla, daha önce Bitlis ve İzmir valisi olarak görev yapan Kâzım Dirik atandı. Kâzım Dirik'in görevi başında vefat etmesi üzerine 26 Temmuz 1943 tarihinde İkinci Umumi Müfettişlik görevine I. Umumi Müfettiş Abidin Özmen atandı. Daha çok Trakya Umumî Müfettişliği olarak bilinir.[3]
III. Umumî Müfettişlik
25 Haziran 1927 tarih ve 1164 numaralı kanunun birinci maddesine göre merkezi Erzurum olmak üzere, Kars, Gümüşhane, Erzincan, Trabzon, Ağrı, Rize, Artvin illerini kapsayan III. Umum Müfettişlik kuruldu ve 23 Ağustos 1935 tarihinde de Umumi Müfettişliğe, Bakanlar Kurulu kararıyla daha önce Ardahan, Konya ve Erzurum milletvekili olarak görev yapmış olan Tahsin Uzer atandı.[4][5]
IV. Umumî Müfettişlik
Türkiye Başbakanı İsmet İnönü, doğu seyahati sırasında Dersim bölgesinde bir Umum Müfettişliği kurulmasını hem bölgedeki asayişsizliğin kontrol altına alınması hem de bölgeyi kalkındırmak için var olan Umum Müfettişliklerinin yetersiz kaldığına kanaat getirdi. Ankara'ya döndükten sonra Tunceli kanunu olarak bilinen 6 Ocak 1936 tarihinde ve 23823 sayılı kararname ile Dördüncü Umum Müfettişliği resmen kuruldu. Ardından 6 Haziran 1936 yılında merkezi Tunceli olmak üzere Elazığ, Tunceli, Bingöl illeri Birinci Genel Müfettişlikten ayrılarak Dördüncü Genel Müfettişlik Bölgesi’ne katıldı. 10 Ocak 1936 tarihinde Dördüncü Umum Müfettişlik uhdesinde bulunmak üzere 8. Kolordu Komutanı Korgeneral Hüseyin Abdullah Alpdoğan Bakanlar Kurulu tarafından 229 sayılı kararla Dördüncü Umum müfettişi olmak üzere atandı.[3]
Kaldırılması
19 Haziran 1952 tarihinde Genel Müfettişlik Teşkiline Dair Kanun ile ekleri tamamen yürürlükten kaldırıldı.[6]
Kaynakça
- ^ "Umumî müfettişlik teşkiline dair kanun, TBMM" (PDF). 5 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Kasım 2014.
- ^ ""Cumhuriyet Döneminde Umum Müfettişlikleri İle İlgili Bir Değerlendirme", Tuğba Korhan, Dicle Üniversitesi" (PDF). 5 Kasım 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2014.
- ^ a b Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, ibid, s. 66, 194.
- ^ Cumhuriyet, 26 Ağustos 1935.
- ^ Erdal Aydoğan, "Üçüncü Umumi Müffetişliği'nin Kurulması ve III. Umumî Müffetiş Tahsin Uzer'in Bazı Önemli Faaliyetleri" 26 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, s. 33-34, sy. 1-14.
- ^ TBMM Tutanak Dergisi, 1946, s. 358
