Umman
Umman سلطنة عمان Saltanatü ʻUmān Umman Sultanlığı | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Maskat | ||||||
| Resmî dil(ler) | Arapça | ||||||
| Resmî din | İslam | ||||||
| Demonim | Ummanlı Araplar | ||||||
| Hükûmet | Üniter mutlak monarşi | ||||||
| |||||||
| Tarihçe | |||||||
| |||||||
| Yüzölçümü | |||||||
• Toplam | 309.501 km2 (70..) | ||||||
• Su (%) | önemsiz miktar | ||||||
| Nüfus | |||||||
• 2018 tahminî | 4.829.473 (125..) | ||||||
• 2010 sayımı | 2.773.479[2] | ||||||
• Yoğunluk | 15/km2 (177..) | ||||||
| GSYİH (SAGP) | 2023 tahminî | ||||||
• Toplam | $139 milyar[3] (80..) | ||||||
• Kişi başına | $30.404[3] (47..) | ||||||
| GSYİH (nominal) | 2023 tahminî | ||||||
• Toplam | $74,12 milyar[3] (71..) | ||||||
• Kişi başına | $16.212[3] (46..) | ||||||
| İGE (2022) |  0.816[4]çok yüksek · 54. | ||||||
| Para birimi | Umman riyali (OMR) | ||||||
| Zaman dilimi | UTC+04:00 | ||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||
| Telefon kodu | +968 | ||||||
| İnternet alan adı | .om | ||||||
| |||||||
Umman (Arapça: عُمَان, ʿUmān; Arapça telaffuz: [ʕʊˈmaːn]) ya da resmî adıyla Umman Sultanlığı (Arapça: سلْطنةُ عُمان, Salṭanat(u) ʻUmān), güneybatı Asya'da, Arap Yarımadası'nın güneydoğu kıyısında yer alan Arap ülkesidir.[5] Kuzeybatıda Birleşik Arap Emirlikleri, batıda Suudi Arabistan, güneybatıda ise Yemen ile sınır komşusudur.[5] Güneyde ve doğuda Umman Denizi (Hint Okyanusu), kuzeydoğuda ise Umman Körfezi ile çevrilidir.[5] Ülkenin Birleşik Arap Emirlikleri tarafından çevrelenmiş, Madha ve Müsendem olmak üzere 2 adet eksklavı bulunmaktadır. Maskat en büyük şehir ve başkenttir.
17. yüzyıldan itibaren Umman Sultanlığı, Basra Körfezi ve Hint Okyanusu'nda nüfuz için Portekiz ve Britanya İmparatorluklarıyla rekabet eden bir imparatorluktu. Ummanın etkisi ve kontrolü 19. yüzyılda zirveye ulaştığında toprakları Hürmüz Boğazı'ndan doğuda İran ve Pakistan'a ve güneyde Zanzibar'a kadar uzanıyordu.
20. yüzyılda saltanat İngiltere'nin etkisi altına girdi. 300 yılı aşkın süredir iki imparatorluk arasında kurulan ilişkiler karşılıklı faydaya dayalıydı. Birleşik Krallık, Umman'ın, Basra Körfezi ve Hint Okyanusu'ndaki ticaret yollarını güvence altına alan ve Hint alt kıtasındaki imparatorluğunu koruyan bir ticaret merkezi olarak coğrafi önemini kabul etti. Umman, bir Sultan tarafından yönetilen ve gücün erkek soyundan geçen mutlak monarşidir. Kâbus bin Said, 1970'ten 10 Ocak 2020'deki ölümüne kadar padişahtı. Çocuksuz ölen Kabus, bir vasiyette kuzeni Heysem bin Tarık'ı halefi olarak adlandırmıştı ve aile onu Sultan olarak seçti.[6]
Eskiden bir denizcilik imparatorluğu olan Umman, Arap dünyasında sürekli bağımsız olan en eski devlettir. Birleşmiş Milletler, Arap Birliği, Körfez İşbirliği Konseyi, Bağlantısızlar Hareketi ve İslam İşbirliği Örgütü üyesidir.
Umman'ın nüfusu yaklaşık 5,1 milyon kişidir. Nüfusun çoğu Arap Ummanlı olup, önemli Afrikalı, Pakistanlı, Hint ve Bangladeşli göçmen azınlıklara ev sahipliği yapmaktadır. İslam en yaygın ve resmî dindir. Arapça, İngilizce ve Hint dilleri bölgede yaygınca kullanılan dillerdir.
Tarih
Erken tarih
Bugünkü Umman topraklarında insan yerleşiminin izleri en az 10 bin yıl önceye dayanır. Umman'ın bugünkü kabile sisteminin kökleri Arap Yarımadası'nın güneybatısından MS 2. yüzyılda başlayan göç hareketine kadar uzanır. Kabile çekişmeleri ve İran'dan gelen saldırılar, bölgenin İslam dinini benimsediği 7. yüzyıla değin sürdü. Arap Yarımadasının coğrafî kopukluğunun yarattığı elverişli ortamda kolayca yayılma olanağı bulan Hariciliğe bağlı İbadiyye mezhebi, aynı zamanda bölgede siyasi birliğin sağlanmasına zemin hazırladı. Culende bin Mesud'un 751'de imam seçilmesiyle kabileleri bir araya getiren dinsel bir rejim ortaya çıktı. Büyük kabileler ve dinsel önderler arasındaki anlaşmayla belirlenen imamların yönetimi, Benu Nabhan'ın başa geçtiği 1154'ten sonra yerini istikrarsız hanedanlara bıraktı.
Deniz ticaretine bağımlılık nedeniyle güçlerini kıyı şeridine kaydıran hanedanlar, imamlık kurumunun 1428'de yeniden ortaya çıkmasıyla iç kesim üzerindeki denetimi büyük ölçüde kaybettiler. Öte yandan, 1507'de Maskat'a saldıran Portekizliler, kısa sürede bütün kıyı şeridini ele geçirdiler. 1521'de Osmanlı İmparatorluğu donamasının kısa süreliğine eline geçmiş Maskat,[7] 1581 ile 1588 yılları arasında yeniden Osmanlı kontrolüne girmiştir. Daha sonraki dönemlerde devam etmiş Portekiz egemenliği, 1624'te imam seçilen ve kabile çatışmalarına son veren Nasr bin Mürşid'in Portekizlileri bölgeden çıkarması ile son bulmuştur. Umman İmparatorluğu olarak adlandırılan bu devlet, İran ve Doğu Afrika'daki Portekiz kolonilerini de Umman'a bağladı ve kendi sömürgelerini kurdu.
Umman İmparatorluğu ve modern dönem
18. yüzyılda Hinavi ve Gafiri kabileleri arasında başlayan iç savaş, İran hükümdarı Nadir Şah'ın 1737'de Umman'ı ele geçirmesiyle sonuçlandı. İran kuvvetlerini yenilgiye uğratan ve tarafların uzlaşmasıyla imamlığa seçilen Ahmed bin Said, güçlü bir yönetim kuran bin Said hanedanının temellerini attı. Önce Seyyid, daha sonra da, sultan olarak anılan hanedan üyeleri, yeni fetihlerle Umman'ın deniz ticaretini güvence altına aldılar. İngilizlerle sıkı bir iş birliğine giden Said bin Sultan (1806-56) Zanzibar'ı önemli bir gelir kaynağı durumuna getirdi. Onun ölümünden sonra oğulları iktidar kavgasına düştüler ve 6 Nisan 1861'de Sultanlık, Zanzibar ile Umman ve Maskat olarak ikiye bölündü. 6. oğul Seyid Mecit bin Said El-Busaid (1834-1870) Zanzibar Sultanı, 3. oğul Seyid Tuvaini bin Said El-Said ise Umman Sultanı olmuştur. Böylece Umman ve Zanzibar hanedanın iki ayrı koluna geçti.
Umman'da İbadiyye imamına bağlı kabilelerin saldırılarına karşı koyamayan Teymur bin Faysal (1913-32), İngilizlerin arabuluculuğuyla iç kesimde özerk bir imamlık yönetimi kurulmasını kabul etti. Suudi Arabistan'dan destek gören İbadiyye imamının bağımsızlık girişimini gene İngilizlerin yardımıyla boşa çıkaran ve 1959'da bütün ülkede denetimi sağlayan Said bin Teymur'un (1932-70) baskıcı politikaları, 1965'te Zufar bölgesinde sol eğilimli Umman Halk Kurtuluş Cephesi'nin bir gerilla mücadelesine yol açtı. Bir saray darbesiyle babasının yerine geçen Kâbus bin Seyd El Ebu Seyd, 1975'te bu ayaklanmayı bastırdıktan sonra yönetimini sağlamlaştırma yönünde adımlar atarak geniş çaplı bir modernleştirme programına girişti.
Arap Birliği ve Birleşmiş Milletler'e 1971'de katılan Umman, 1981'de de Körfez İşbirliği Konseyi'nin kurucu üyeleri arasında yer aldı. ABD ile sıkı ilişkilerin yanı sıra ılımlı Arap devletleriyle yakınlaşmaya girerek Umman'ı dış dünyaya açılmasını sağlayan Kâbus yönetimi, İran-Irak Savaşı boyunca tarafsızlık politikası izledi. Körfez Savaşı sırasında belirgin bir rol oynamamasına karşın, üslerini batılı güçlere açmayı kabul etti. 1992'de Yemen'le imzaladığı anlaşmayla bu ülkeyle yaşadığı 25 yıllık sınır sorununa son verdi.
Coğrafya
Suudi Arabistan'la 676 km, Birleşik Arap Emirlikleri 410 km ve Yemen'le 288 km boyunca sınırı bulunan ülke Orta Doğu topraklarına yerleşmiştir. Kıyıda sıcak ve nemli, iç kısımlarda sıcak ve kuru iklim görülür. Ülkenin orta kısımları çöl ovalarından, kuzey ve güney kısımları ise engebeli dağlık bölgelerden oluşur. En yüksek noktası 2,980 m ile Cebel Şems'dir. Petrol, bakır, asbest, mermer, kireçtaşı, krom, alçıtaşı, doğal gaz ülkedeki başlıca doğal zenginliklerdir.
Ülkenin Birleşik Arap Emirlikleri tarafından çevrelenmiş, Madha ve Müsendem olmak üzere 2 adet eksklavı bulunmaktadır. Müsendem Hürmüz Boğazı'nın güney yakasını oluşturur.
Demografi
2020 verilerine göre Umman'ın nüfusu 5,106,458 kişidir. Ummanlı 2,994,601 (%59.98) kişi olup, nüfusun 1,997,763 (40.02%) kişiye tekabül eden geri kalanı Hindistan, Pakistan, Bangladeş gibi Güneydoğu Asya ülkelerinden çalışmaya gelmiş göçmenlerden oluşmaktadır. Okuryazarlık oranı 2015 verilerine göre yaklaşık %94'tür ve cinsiyete göre (erkeklerde %96, kadınlarda %86) farklılık göstermektedir.[8]
Din
The World Factbook'a göre ülkede baskın din aynı zamanda ülkenin resmî dini olan İslam'dır. 2020 verilerine göre Müslümanlar toplumun %85,9'unu oluştururken, Hristiyanlar %6,4'ünü, Hindular %5,7'sini, diğer inançlar ise %2'sini oluşturmaktadır. Umman vatandaşları ağırlıklı olarak İbadi veya Sünni, küçük bir kesim ise Şiidir.[9]
Dil
Arapça ülkedeki en yaygın ve resmî dildir.[10] Ülkede halk tarafından kullanılan Arapça değişkeleri arasında doğu bölgelerinde konuşulan Umman Arapçası, güneybatı bölgelerinde, Salalah şehri ve çevresinde bulunan Zufar Arapçası ve BAE'ye sınır bölgelerinde yer alan Körfez Arapçası bulunur. Tüm bu lehçeler Yarımada Arapçasının alt lehçeleri olarak sınıflandırılmaktadır.
Arapçanın yanı sıra Beluçça, Urdu, Bengalce, Hintçe, Malayalam, Tulu ve diğer Hint dilleri de yaygındır.[11] İngilizce kullanımı da yaygın olup, çoğu turistik bölgede levhalar çift dillidir.[12] Tarihî nedenlerden ötürü Svahili konuşan azınlıklar da yer almaktadır.[13]
Siyaset ve idari yapılanma
Umman, mutlak monarşi altında yönetilen bir üniter devlettir. Yasama, yargı ve yürütme organları sultanın elinde toplanmış olup, ülkede güçler birliği gözlemlenmektedir. Sultanlık soy vasıtasıyla belirlenmektedir. Sultan, dış ilişkiler ve savunma gibi hususlarda mutlak yetkiye sahiptir ve yasalar sultanın kararnameleri ile oluşturulur.[14][15][16] Freedom House, ülkedeki politik sistemi "Özgür değil" olarak sınıflandırmaktadır.[17]
Yönetim birimleri
Umman, idarî açıdan "muhafaza" adı verilen 11 bölgeye ayrılmıştır. Bu bölgeler kendi içerisinde daha küçük vilayetlere bölünmüştür. Umman 2011'den önce 4 valilik (muhafaza) ve 5 bölgeye ayrılmıştı. Şarkiye ve Batıne bölgelerinin kuzey ve güney kısımlarına ayrılmasıyla yeni valilikler oluşturulmuştur.
| Muhafaza | Baş vilayet | Vilayet sayısı | Harita |
|---|---|---|---|
| Dahiliye (il) (محافظة الداخلية) | Nizva | 8 |  |
| Zahire (محافظة الظاهرة) | Ibri | 3 | |
| Kuzey Batıne (محافظة شمال الباطنة) | Suhar | 6 | |
| Güney Batıne (محافظة جنوب الباطنة) | Rustak | 6 | |
| Büreymi (محافظة البريمي) | Büreymi | 3 | |
| Vüsta (منطقة الوسطى) | Heyma | 4 | |
| Kuzey Şarkiye (مُحَافَظَة شَمَال ٱلشَّرْقِيَّة) | Ibra | 6 | |
| Güney Şarkiye (مُحَافَظَة جَنُوب ٱلشَّرْقِيَّة) | Sur | 5 | |
| Zufar (محافظة ظفار) | Salale | 10 | |
| Maskat (محافظة مسقط) | Maskat | 6 | |
| Müsendem (محافظة مسندم) | Hasab | 4 |
Kaynakça
- ^ http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html#s28Fourth 28 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. line down from the top of the history section: "In 751 Ibadi Muslims, a moderate branch of the Kharijites, established an imamate in Oman. Despite interruptions, the Ibadi imamate survived until the mid-20th century.". 2009-11-01.
- ^ "Final Results of Census 2010" (PDF). National Center for Statistics & Information. 18 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2012.
- ^ a b c d "Uluslararası Para Fonu 2023 GYSİH Tahminleri". Dünya Ekonomi Tahmini. Uluslararası Para Fonu. 10 Ekim 2023.
- ^ "Human Development Report 2023/2024" (PDF) (İngilizce). Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ a b c Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.
- ^ "Haitham bin Tariq sworn in as Oman's new sultan | GCC News | Al Jazeera". web.archive.org. 11 Ocak 2020. 11 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2023.
- ^ Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann K. S. ve Lewis, Bernard (1977) The Cambridge history of Islam, Cambridge University Press, 0521291364.
- ^ "Literacy Rate by Country 2022". worldpopulationreview.com. 28 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023.
- ^ "Middle East OMAN". CIA The World Factbook. 21 Aralık 2021. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023.
- ^ "Basic Statute of the State" (PDF). Ministry Of Legal Affairs. 26 Haziran 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Oman". CIA – The World Factbook. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2011.
- ^ Kharusi, N. S.; Salman, A. (September 2011). "The English Transliteration of Place Names in Oman". Journal of Academic and Applied Studies. 1 (3). ss. 1-27.
- ^ Kharusi, N. S. (2012). "The ethnic label Zinjibari: Politics and language choice implications among Swahili speakers in Oman". Ethnicities. 12 (3). ss. 335-353. doi:10.1177/1468796811432681.
- ^ "OMAN Majles A'Shura (Consultative Council)". Inter-Parliamentary Union. 27 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023.
- ^ "Oman". Freedom in the World 2012. Freedom House. 17 Ocak 2012. 25 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023.
- ^ "Waking up too". The Economist. 23 Haziran 2012. 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023.
- ^ "Oman". Freedom House. 23 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2013.
Hint Okyanusu'na kıyısı olan ülkeler ve bölgeler | ||
|---|---|---|
| Afrika |  | |
| Asya |
| |
| Diğer |
| |
Umman Denizi'ne kıyısı olan ülkeler ve bölgeler | |
|---|---|
| Üye Ülkeler |  | |
|---|---|---|
| Gözlemci Ülkeler | ||
| Aday Ülkeler | ||
| Diplomasi | Arap Barış Girişimi | |
| Orta Doğu |  | |
|---|---|---|
| Yakın Doğu |  Abhazya ·  Afganistan ·  Azerbaycan ·  Batı Sahra ·  Cezayir ·  Cibuti ·  Ermenistan ·  Eritre ·  Fas ·  Güney Osetya ·  Gürcistan ·  Kazakistan ·  Kırgızistan ·  Komorlar ·  Libya ·  Moritanya ·  Özbekistan ·  Pakistan ·  Somali ·  Sudan ·  Tacikistan ·  Tunus·  Türkmenistan | |
