Umbriyaca
| Umbriyaca | |
|---|---|
| Ana dili olanlar | Umbriya |
| Bölge | Merkez İtalya |
| Etnisite | Umbri |
| Dönem | MÖ 7. yy - MÖ 1. yylinglist |
| Dil ailesi | Hint-Avrupa
|
| Yazı sistemi | Umbriya ve Eski İtalik alfabeleri |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | xum |
| Dilbilimci listesi | xum |
| Glottolog | umbr1253[1] |
 MÖ 6. yüzyıl Demir Çağı İtalya'sındaki dillerin yaklaşık dağılımı | |
Umbriyaca, eski İtalyan bölgesi Umbriya'da Umbri tarafından konuşulmuş olan soyu tükenmiş bir İtalik dildir. İtalik diller içinde, Oskan grubuyla yakından ilişkilidir ve bu yüzden de - modern bilimde genellikle yerine Sabel kullanılan - Osko-Umbriya dilleri grubunda onunla ilişkilendirilir. Bu sınıflandırma ilk kez formülleştirildiğinden beri, eski İtalya'daki bir dizi başka dilin Umbriyaca ile daha yakından ilişkili olduğu keşfedildi. Bu nedenle bir grup - Umbriya dilleri - onları içerecek şekilde tasarlandı.
Külliyat
Umbriyaca, MÖ 7. ile MÖ 1. yüzyılda yazıldığı düşünülen yaklaşık 30 yazıttan bilinmektedir. Şimdiye kadarki en büyük önbellek, 1444'te Scheggia köyü yakınlarında veya başka bir geleneğe göre Gubbio'daki (antik Iguvium) bir yeraltı odasında bulunan yedi [2] yazılı bronz tabletten oluşan Iguvine Tabletleri'dir.[2][3] Yedi tablet, bölgedeki antik dinin rahipleri için törenler ve tüzükler hakkında notlar içermektedir. Bazen Orta Çağ'daki Iguvium/Eugubium adından ötürü Eugubian tabletleri olarak da adlandırılırlar.[4] Tabletler 4000-5000 kelime içerir.
Todi, Assisi ve Spoleto'dan da küçük yazıtlar vardır.
Alfabe
Iguvine tabletleri iki alfabeyle yazılmıştır. Daha eski olan Umbriya alfabesi, diğer Eski İtalik yazısı gibi, Etrüsk alfabesinden türetilmiştir ve sağdan sola yazılmıştır, esasen Neo-Etrüsk'e eşdeğerdir ancak Arkaik Etrüsk alfabesinden eşsiz bir Umbriyaca sesi için 'P' şeklinde bir harf kullanılarak yazılmıştır. Daha yeni olansa Latin alfabesiyle yazılmıştır. Metinler bazen Eski Umbriyaca ve Yeni Umbriyaca olarak adlandırılır. Farklılıklar daha çok ortografiktir.[5] Örneğin, Latin alfabesindeki rs, yerel alfabede tek bir karakterle temsil edilir (genellikle ř olarak yazılır; bu, çoğu durumda ünlülerarası *-d-'den düzenli olarak gelişen bilinmeyen bir sesi temsil eder). Bunları açıkça ayırt etmek için yerel yazı genellikle kalın, Latincesi ise italik olarak yazılır.[6]
Dil bilgisi
Sesbilim
Aşağıdakilerin çoğunun kesin ses karşılıkları tam olarak net değildir.
Ünsüzler
| Dudaksıl | Taçsıl | Damaksıl | Gırtlaksıl | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Genizsil | [m] | [n] | |||
| Patlamalı | Ötümlü | [b] | [d] | [g] | |
| Ötümsüz | [p] | [t] | [k] | ||
| Sürtünmeli | Ötümlü | <ř>/<rs> (= [ʒ] ?) | |||
| Ötümsüz | [f] | <ç>/<ś> (= [ʃ] ?) | [h] | ||
| Rotik | [r] | ||||
| Sürtünmesiz | [l] | [j], [w] | |||
Ünlüler
Tekli ünlüler: a, e, i, o, u; ā, ē, ī, ō, ū
İkili ünlüler: ai, ei, ou
İsimler
İsim sınıfları yaklaşık olarak Latincedekilere denktir: Uzun a-kökü Latincenin birince çekimine, tarihi o-kökü Latincenin ikinci çekimine, ünsüz- ve i-kökü Latincenin üçüncü çekimine, daha nadir görülen u-kökü ve e-kökü Latincenin sırasıyla dördüncü ve beşinci çekimine karşılık gelir.
Tekilde tasdiklenmiş yedi durum bulunmaktadır: yalın, belirtme (yalın-belirtme nötr durumuyla beraber), ilgi, yönelme, ayrılma, bulunma ve seslenme durumları. Çoğulda; yalın, belirtme, ilgi ve bulunma-ayrılma birleşimi bir durum olmak üzere sadece dört durum vardır. Tasdiklenmiş bir çoğul bulunma veya seslenme durumu bulunmamaktadır.
Uzun a-köküyle ilgili örnekler (kalın-italik farkı için "Alfabe" kısmına bakınız):
muta / mutu "iyi" (Latince molta "iyi"); tekil yalın hal
tuta / totam "şehri, devleti"; tekil belirtme hali
tutas / totar (ikincisi rotasizmli, aşağıya bkz.) "şehrin"; tekil ilgi hali (Umbriyaca Ön-Hint-Avrupaca durumunu devam ettirirken Latince -ae'ye dönüştürüyor)
tute "şehre"; tekil yönelme hali
asa "sunaktan"; tekil ayrılma hali
tote "şehirde"; tekil bulunma hali
Prestota "Hey, Prestota"; tekil seslenme hali
fameřias "aileler"; çoğul yalın hal
porca "domuzları"; çoğul belirtme hali
pracatarum "surların"?; çoğul ilgi hali
plenasier "yıllık festival için"; çoğul yön.-bul. hali (-s'den gelen son rotasizmli, Latince plenus "dolu, tam" kelimesiyle anlambilimsel gelişimiyle birlikte ilişkilendirildi: "tümünün > tüm yılın")
Sesbilimsel Tarih
Umbriyaca ile kardeş dili Oskanca bazı sesbilimsel değişikliklerde ortaktır.
*kʷ'ın p'ye dudaksallaşması
Umbriyacadaki bu özellik, Gal dilleri (İrlandaca vb.) ve Breton dilleri (Galce vb.) arasındaki k/p ayrımını anımsatır, ayrıca yaygın bir Sabel değişikliğidir. piře, pirse "ne"; Oskanca pídum vs Latince quid.
Başlangıç vurgusu ve iç ses düşmesi (senkop)
Tüm İtalik dillerin tarihinin başlarındaki bir noktada, başta olmayan heceler düzenli olarak kaybolduğundan veya zayıfladığından vurgu, kelimelerin ilk hecesine kaymış gibi görünüyor. Aynı olay Etrüskçe tarihinde de meydana geldiğinden dolayı Umbriyaca ve Latince Oskancadan daha belirgin şekilde etkilendiğinden, bunun kuzeyden yayılan bölgesel bir özellik olduğu varsayılmalıdır. (Klasik Latince zamanında, vurgu daha çok bir Antik Yunan kalıbına kaymıştı - vurgu sondan üçüncü hecedeydi (antepenult), son hece uzunsa sondan ikinci heceye düşüyordu (penult).) [7] Bu kaymaların Kelt ve Cermen dilllerindeki başlangıç stresine benzer kaymalara bağlanma derecesi belirsizdir; tartışma için bkz. J. Salmons' Vurgusal Değişim ve Dil Teması.[8]
Örnekler: Vurgusuz kısa -e-'nin kaybı: *omesei > *onse "omuz" (Latince umerus), *deksiterer > destre "sağda", *obs-tendetōd > *ostendu "sun (emir kipi)" (Latince ostendito).[9]
Umbriyacaya özel olan yenilikler (Oskancayla ortak olmayan)
Ancak son derece korumacı olan kardeş dili Oskanca ile karşılaştırıldığında Umbriyaca, bir kısmı batıdaki komşusu Latinceyle paylaşılan bir dizi yenilik sergiliyor. (Aşağıda kuralı takiben, Umbriyaca ve Oskanca için kalın metin yerli - Etrüsk kaynaklı - yazıyla yazılmış kelimeleri gösterirken italik Latinceden türetilmiş yazıyla yazılmış kelimeleri temsil eder.)
Orijinal ikili ünlülerin durumu
Tüm ikili ünlüler basitleştirilmiştir (Latince'de yalnızca kısmen görülen, Oskancada ise çok nadiren görülen bir süreç). Böylece Ön İtalik *ai ve *ei Umbriyaca alçak ē olur: kvestur, Oskanca kvaísstur, Latince quaestor 'kamu gelir-giderlerinden sorumlu yetkili'; prever 'tek': Oskanca preivatud, Latince prīvus. Ön İtalik *oi, *ou ve * au ilk hecelerde ō olur (yerel alfabede u diye yazılır): unu 'one': Eski Latince oinus; ute 'veya': Oskanca auti, Latince aut; tuta 'şehir': Oskanca touto.[10]
Artdamaksılların öndamaksallaşması
Artdamaksıllar, ön ünlülerden önce öndamaksallaşmış ve sızıcılaşmıştır, ön yarı ünlü /j/ muhtemelen ç, ś veya basitçe s diye yazılan öndamaksallaşmış ıslıklıya dönüşmüştür (belki de artdişyuvasıl /ʃ/'ye). (Benzer bir değişiklik daha sonra çoğu Romen dilinde gerçekleşmiştir.) Örneğin: Umbriyaca śesna 'akşam yemeği', Oskanca kersnu, Latince cēna; Umbriyaca façiu 'yaparım', Latince faciō.[11]
Rotasizm
Latince gibi ancak Oskancadan farklı olarak ünlülerarası -s-, -r-'ye dönüşmüştür. Dilin geç biçimlerinde son -s de -r olur (Latince'de görülmeyen bir değişiklik). Örneğin, -ā köklerinin çoğul tamlayan ekleri: Umbriyaca -arum, Latince -arum vs Oskanca -asúm (Sanskritçe - āsām ile karşılaştırın).[12]
*d'nin durumu
Baştaki * d- korunurken (yerel alfabede t olarak yazılır) daha önceki ünlülerarası *-d- (bazen de *-l-) yerel alfabede genellikle ř olarak çevrilen bir karakter olarak görünür ama Latin alfabesi kullanan Umbriyaca metinlerinde rs dizesi olarak görünür. Tam telaffuz bilinmiyor: piře, pirse "ne" vs. Oskanca pídum, Latince quid. [13]
Ünlüler
Ön-İtalik *ū, /i/ oldu, ör. Ön-İtalik *sūm (domuz) > Umbriyaca sim (tekil belirtme).[14]
Örnek metinler
İguvin Tabletleri'nden alınmıştır, tablet Va, satır 6-10 (tablet yerel alfabeyle yazılmıştır):
Latince:
Türkçe:
İguvin Tabletleri'nden alınmıştır, tablet VIa, satır 25-31 (tablet Latin alfabesiyle yazılmıştır):
Latince:
Türkçe:
Kaynakça
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Umbrian". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ a b The tradition born in the 17th century that the tablets were originally nine, and that two, sent to Venice, never came back, must be considered spurious. Paolucci (1966), p. 44
- ^ AA. VV. (2004), p. 243
- ^ Colby, Frank Moore; Williams, Talcott, (Ed.) (1922). "Italic languages". The New International Encyclopedia. 12. New York: Dodd, Mead and Company. s. 459.
- ^ Buck 1904, s. 7
- ^ Buck, C.D. A Grammar of Oscan and Umbrian pp. 82-83
- ^ Carl Darling Buck (1904), A grammar of Oscan and Umbrian : with a collection of inscriptions and a glossary, p. 101
- ^ Salmons, Joseph (1992), Accentual Change and Language Contact, Stanford University Press
- ^ Poultney, J.W. "Bronze Tables of Iguvium" 1959 p. 45 https://archive.org/details/bronzetablesofig00poul/page/n19/mode/2up
- ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 41 ff. ISBN 978-1432691325.
- ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 89-91. ISBN 978-1432691325.
- ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 74. ISBN 978-1432691325.
- ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 82. ISBN 978-1432691325.
- ^ Sihler 1995, s. 48.
- ^ Buck, C. D. A Grammar of Oscan and Umbrian. p. 260
- ^ Buck, C. D. A Grammar of Oscan and Umbrian. p. 301
- ^ Fortson, Benjamin W. (2010). Indo-European Language and Culture: An Introduction (2nd ed.), Chichester: Wiley-Blackwell, p. 299.
Kaynaklar
- Pio Paolucci (1966). Scheggia - Note Critico-Storiche (PDF) (İtalyanca). Empoli: La Toscografica. 30 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Eylül 2022.
- AA.VV. (2004). Umbria. Guida d'Italia (İtalyanca). Milano: Touring Club Italiano.
- Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar Of Oscan And Umbrian: With A Collection Of Inscriptions And A Glossary. Kessinger. ISBN 978-1-4326-9132-5.
Konuyla ilgili yayınlar
- Buck, Carl Darling. 1979. Bir Oscan ve Umbrian Dilbilgisi: Bir Yazıtlar Koleksiyonu ve Bir Sözlük ile. Hildesheim: Olms.
- ————. 2001. Umbrian Sözlüğü: Umbrian Glosses dahil. Bristol, PA: Evrim Yayıncılık.
- Clackson, James. 2015. "Hint-Avrupa'nın Sabellian Şubesinde Alt Gruplama." Filoloji Derneği İşlemleri 113 (1): 4-37.
- Poultney, James. 1959. Iguvium'un bronz masaları. Filolojik Monograflar 18. Baltimore: Amerikan Filoloji Derneği.
- Untermann, Jürgen. Wörterbuch des Oskisch-Ubrischen. Heidelberg, Almanya: Universitätsverlag C. Winter, 2000.
- Wallace, Rex E. “Sabellian Dilleri.” Cambridge Antik Diller Ansiklopedisi'nde, ed. Roger D. Woodard, 812-839. Cambridge, Birleşik Krallık: Cambridge University Press, 2004.
- Weiss, Michael L. 2010. Sabelli İtalya'da Dil ve Ritüel: Üçüncü ve Dördüncü Tabulae Iguvinae Ritüel Kompleksi . Leiden: Brill.
- Ne, Joshua. "Assisi'nin Yeni Bir Umbrian Yazıtı." Klasik Filolojide Harvard Çalışmaları 50 (1939): 89-93. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020. doi:10.2307/310593.
Ek bağlantılar
| Umbrian language ile ilgili |
- Hare, JB (2005). "Umbrian". Wordgumbo. 7 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2010.
- http://www.wordgumbo.com/ie/cmp/umbr.htm 7 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Umbriyaca detaylarıyla
